Βρετανική Ψυχολογική Εταιρία Τομέας Κλινικής Ψυχολογίας Ο Κεντρικός Σκοπός και η Φιλοσοφία του Επαγγέλματος The British Psychological Society Str. Andreus House 48 Princess Road East Leicester LEI 7DR www.bps.org.uk E-mail: Mail@bps.org.uk Dr. P. Harvey (Επιμ. Εκδ.) Ιανουάριος 2001
The British Psychological Society Division of Clinical Psychology «Ο κεντρικός σκοπός και η φιλοσοφία του επαγγέλματος» Μέρος 1 : Τι είναι η Κλινική Ψυχολογία ; Φιλοσοφία Η εργασία των κλινικών ψυχολόγων βασίζεται στην θεμελιώδη αναγνώριση ότι όλα τα άτομα έχουν την ίδια ανθρώπινη αξία και το δικαίωμα να τους συμπεριφέρονται ως μοναδικές υπάρξεις. Οι κλινικοί ψυχολόγοι θ α προσεγγίσουν όλους τους ανθρώπους και πελάτες και συναδέλφους - με αξιοπρέπεια και σεβασμό και θα εργαστούν μ αζί τους ως ισότιμοι σ υνεργάτες προς την επίτευξη αμοιβαία καθορισμένων στόχων. Παράλληλα, οι κλινικοί ψυχολόγοι θα παραμείνουν πιστοί και θα καθοδηγούνται απο τις ρητές δεοντολογικές αρχές που θεμελιώνουν την εργασία τους. Σκοπός Η κλινική ψυχολογία στόχο έχει να μειώσει την ψυχολογική δυσφορία και ενόχληση και να ενδυναμώσει και προάγει την ψυχολογική ευρυθμία μέσω της συστηματικής εφαρμογής της γνώσης που προέρχεται απο τη θεωρία και τα δεδομένα της επιστήμης της ψυχολογίας. Στόχοι Η παροχή υπηρεσιών, στο πλαίσιο της κλινικής ψυχολογίας, στόχο έχει να καταστήσει ικανούς τους πελάτες να: - αποκτήσουν τις απαραίτητες δεξιότητες και ικανότητες για να αντιμετωπίσουν τις συναισθηματικές ανάγκες και την καθημερινή ζωή τους ώστε να μεγιστοποιήσουν την ψυχολογική και σωματική ευρυθμία τους, - αναπτύξουν και να αξιοποιήσουν την ικανότητά τους να κάνουν συνειδητές επιλογές, ώστε να ενδυναμώσουν και να μεγιστοποιήσουν την ανεξαρτησία και την αυτονομία τους, - αποκτήσουν μια αίσθηση κατανόησης του εαυτού, αυτοσεβασμού και αυταξίας, - απολαμβάνουν τις καλές κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις και να μοιράζονται μαζί με άλλους ανθρώπους τα ποικίλα κοινωνικά και περιβαλλοντικά αγαθά. Επίσης η παροχή υπηρεσιών, στο πλαίσιο της κλινικής ψυχολογίας, έχει στόχο να καταστήσει ικανούς τους επαγγελματίες να: - αποκτήσουν επίγνωση των ψυχολογικά προσανατολισμένων τρόπων σκέψης, - αξιοποιήσουν τις γνώσεις από την επιστήμη της ψυχολογίας ώστε να ασκούν το επάγγελμά τους προς όφελος των πελατών τους, - αυξήσουν την αίσθηση κατανόησης του εαυτού, αυτοσεβασμού και αυταξίας
- χρησιμοποιούν τα δεδομένα της ψυχολογικής έρευνας ώστε να συμβάλλουν στη λήψη αποφάσεων σε κλινικό, οργανωτικό και κοινωνικό επίπεδο. Πώς επιτυγχάνονται αυτοί οι στόχοι Οι βασικές δεξιότητες ενός κλινικού ψυχολόγου είναι : αξιολόγηση, διατύπωση υποθέσεων παρέμβαση, εκτίμηση όλων των ανωτέρω Η αξιολόγηση των ψυχολογικών φαινομένων και της συμπεριφοράς είναι μια δεξιότητα που αποκτάται μέσα από τη θεωρία και πρακτική της ακαδημαϊκής και εφαρμοσμένης ψυχολογίας. Διαφέρει απο άλλες δραστηριότητες όπως η διάγνωση και περιλαμβάνει την εκτίμηση των ατομικών αλλαγών και της σταθερότητας αυτών, καθώς και τη σύγκριση του ατόμου με ομάδες α ναφοράς. Οι διαδικασίες αξιολόγησης περιλαμβάνουν : την ανάπτυξη και χρήση των ψυχομετρικών tests (π.χ. tests νοημοσύνης και ικανοτήτων, διάθεσης, προσωπικότητας, νευροψυχολογικής λειτουργίας), την εφαρμογή της συστηματικής παρατήρησης και μέτρησης της συμπεριφοράς τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και σε άλλα πλαίσια (π.χ. παρατήρηση νοσηλευτή ασθενούς σε ένα θάλαμο μακροχρόνιας νοσηλείας, εκπαίδευση γονέων να παρατηρούν και να εξετάζουν προσεκτικά τη συμπεριφορά του παιδιού, εκπαίδευση των ατόμων που έχουν αναλάβει τη φροντίδα του ασθενούς να καταγράφουν συμπεριφορές αυτο-τραυματισμού), την επινόηση στρατηγικών αυτο-παρατήρησης για τους ατομικούς χρήστες υπηρεσιών (π.χ. ημερολόγια για την καταγραφή ενοχλητικών σκέψεων), την πραγματοποίηση τυπικών και άτυπων συνεντεύξεων με πελάτες αλλά και με άτομα που έχουν αναλάβει τη φροντίδα αυτών. Τα αποτελέσματα τ ης αξιολόγησης εντάσσονται στο πλαίσιο των ιστορικών και αναπτυξιακών παραγόντων και διαδικασιών που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του πελάτη (είτε ο πελάτης είναι άτομο, οικογένεια, ομάδα ή οργάνωση). Οι κλινικοί ψυχολόγοι έχουν την ικανότητα να εκτιμούν την καταλληλότητα των διαφορετικών μεθόδων αξιολόγησης σε σχέση με τον σκοπό για τον οποίο αυτή πραγματοποιείται. Επιπλέον είναι ικανοί να επινοούν και να δοκιμάζουν εξατομικευμένες διαδικασίες αξιολόγησης ακόμα και στις περιπτώσεις που η αξιολόγηση πραγματοποιείται μια και μόνο φορά. Διατύπωση υποθέσεων είναι η άθροιση και ολοκλήρωση της γνώσης που αποκτάται από τη διαδικασία αξιολόγησης. Κατά τη διαδικασία της διατύπωσης υποθέσεων αξιοποιούνται η θεωρία και τα δεδομένα της επιστήμης της ψυχολογίας, ώστε να συγκροτηθεί ένα πλαίσιο περιγραφής του προβλήματος καθώς και των παραγόντων που συνέβαλαν στην ανάπτυξη και διατήρησή του. Λόγω της ειδικής εκπαίδευσης τους η οποία περιλαμβάνει την σύνδεση της θεωρίας με την πρακτική εφαρμογή, οι κλινικοί ψυχολόγοι θα είναι ικανοί να αξιοποιήσουν διαφορετικά ερμηνευτικά μοντέλα. Ως εκ τούτου η διατύπωση υποθέσεων μπορεί να περιλαμβάνει ποικίλες προσωρινές υποθέσεις. Οι πληροφορίες που αναδύονται από τη διαδικασία αυτή, διαμορφώνουν μια βάση για το σχεδιασμό παρεμβάσεων. Η ικανότητα προσέγγισης, ανασκόπησης, κριτικής εκτίμησης, ανάλυσης και σύνθεσης των δεδομένων και της γνώσης από μια ψυχολογική προοπτική, είναι μια ικανότητα μοναδική για τ ους
ψυχολόγους, τόσο για αυτούς που ακολουθούν την ακαδημαϊκή ψυχολογία όσο και για αυτούς που ακολουθούν την εφαρμοσμένη. Η παρέμβαση, εάν είναι απαραίτητη, βασίζεται στην διατύπωση υποθέσεων. Μπορεί να περιλαμβάνει ή όχι την εφαρμογή μιας τυπικής διαδικασίας τροποποίησης της συμπεριφοράς (που είναι μία απο τις ψυχολογικές θεραπείες). Άλλα είδη παρέμβασης μπορεί να περιλαμβάνουν την εκπαίδευση διαφόρων ατόμων (π.χ. επαγγελματικού προσωπικού, συγγενών και ανθρώπων που έχουν αναλάβει τη φροντίδα ασθενών), τη μετάδοση γνώσεων της επιστήμης της ψυχολογίας μέσω της διδασκαλίας ή την ανάπτυξη ψυχολογικών δεξιοτήτων μέσω της εποπτείας. Όλες αυτές οι μορφές παρεμβάσεων αποτελούν τη δοκιμή και έλεγχο των προσωρινών υποθέσεων που συγκροτήθηκαν κατά τη διαδικασία της διατύπωσης υποθέσεων. Ως ε κ τούτου υπόκεινται σε τροποποιήσεις υπό το φως της εμπειρίας και των νέων δεδομένων. Η συνολική εκτίμηση όλων των ανωτέρω διαδικασιών (αξιολόγηση, διατύπωση υποθέσεων, παρέμβαση) είναι ένα σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι της δουλειάς του κλινικού ψυχολόγου. Όλες αυτές οι διαδικασίες θα πρέπει να εκτιμηθούν, τόσο κατά τη διάρκεια της εφαρμογής τους όσο και μετά την ολοκλήρωσή τους, ώστε να αξιολογηθεί η σταθερότητα και η διατήρηση των αλλαγών στις οποίες στοχεύει η παρέμβαση. Για μια ακόμα φορά, η ικανότητα αξιοποίησης των μ εθόδων αξιολόγησης και χειρισμού πολύπλοκων και δύσκολων δεδομένων είναι ικανότητες κλειδιά για κάθε κλινικό ψυχολόγο. Συνοπτικά, η προσφορά βοήθειας προς τους ανθρώπους, ώστε να επιλύσουν προσωπικά, οικογενειακά, ομαδικά, εργασιακά προβλήματα βασίζεται στο μείγμα και τη σύνθεση των ικανοτήτων, οι οποίες οικοδομούνται στον κορμό της θεωρίας και των δεδομένων της επιστήμης της ψυχολογίας. Τα στοιχεία αυτά κάνουν την κλινική ψυχολογία μοναδική για την υγεία και την κοινωνική πρόνοια. Οι κλινικοί ψυχολόγοι ως επιστήμονες επαγγελματίες Οι κλινικοί ψυχολόγοι είναι κάτι περισσότερο από ψυχολογικοί θεραπευτές. Ενώ πολλοί ασκούν ψυχοθεραπεία, η ψυχοθεραπεία δεν είναι μια δραστηριότητα μοναδική για τους κλινικούς ψυχολόγους, ούτε και θα πρέπει να είναι. Το θεωρητικό υπόβαθρο και η εκπαίδευση των κλινικών ψυχολόγων έχουν τις ρίζες τους στην επιστήμη της ψυχολογίας. Έτσι, η κλινική ψυχολογία μπορεί να θεωρηθεί ως μία απο τις εφαρμογές της επιστήμης τ ης ψυχολογίας στην προσφορά βοήθειας για τ ην επίλυση ανθρώπινων προβλημάτων. Η ικανότητα σχεδιασμού και εκτέλεσης εφαρμοσμένης έρευνας ε ίναι μια δεξιότητα που αποκτάται σε έ να διδακτορικό επίπεδο εκπαίδευσης και γίνεται όλο και περισσότερο πολύτιμη στην σύγχρονη τάση που υποστηρίζει ότι η πρακτική άσκηση θα πρέπει να βασίζεται σε ερευνητικά δεδομένα. Επιπρόσθετα, ένα στοιχείο της επάρκειας στην έρευνα είναι η ικανότητα κριτικής αξιολόγησης της ερευνητικής διαδικασίας. Πρόκειται για μια ακόμη ικανότητα που θεωρείται απαραίτητη για τους κλινικούς ψυχολόγους. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η ερευνητική πράξη δεν είναι μια δραστηριότητα αποκομμένη από τον «πραγματικό» κλινικό χώρο εργασίας. Ενώ υπάρχουν ισχυρά δεδομένα τα οποία στηρίζουν πολλές κλινικές δραστηριότητες, υπάρχουν ακόμα κενά στα θ εμέλια της γνώσης. Στην κάλυψη του κενού αυτού μπορούν να συμβάλουν οι κλινικοί ψυχολόγοι, μέσω της ανάπτυξης και του ελέγχου νέων παρεμβάσεων και δραστηριοτήτων, που βασίζονται στη θεωρία της επιστήμης της
ψυχολογίας. Έτσι η κλινική πράξη θα τροφοδοτεί διαρκώς την έρευνα και θεωρία που με τη σειρά τους επηρεάζουν την κλινική πράξη. Ποιος χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες της κλινικής ψυχολογίας ; Οι κλινικοί ψυχολόγοι εργάζονται με άτομα, ζευγάρια, οικογένειες, ομάδες (θεραπευτικές, προσωπικού, ανεπίσημες) και σε επίπεδο οργανισμών (π.χ. νοσοκομειακοί θάλαμοι, κέντρα ημέρας, Κοινοτικά Κέντρα Ψυχικής Υγείας, NHS Trusts, ομάδες πρωτογενούς φροντίδας). Επίσης εργάζονται με όλες τις ηλικιακές ομάδες, από πολύ νέα παιδιά μέχρι ηλικιωμένους ανθρώπους. Εργάζονται με άτομα που έχουν ελαφρά, μέτρια και σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας, μαθησιακές διαταραχές, σωματικές και αισθητηριακές αναπηρίες, εγκεφαλική βλάβη, προβλήματα λόγω χρήσης ουσιών, αλλά και μια ποικιλία προβλημάτων σωματικής υγείας (π.χ. HIV και AIDS, καρκίνος, καρδιακά νοσήματα, πόνος, διαβήτης). Είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση στο ότι οι κλινικοί ψυχολόγοι μπορούν να μεγιστοποιήσουν την προαγωγή της ψυχικής ευρυθμίας των ανθρώπων, δουλεύοντας σε επίπεδο συστημάτων. Πάντα θα υπάρχουν περισσότερες απαιτήσεις απο αυτές στις οποίες οι ψυχολόγοι μπορούν να αντεπεξέλθουν. Έτσι, δουλεύοντας σε επίπεδο συστημάτων ή μέσω της εκπαίδευσης και εποπτείας του προσωπικού, οι κλινικοί ψυχολόγοι μπορούν να εξασφαλίσουν ότι ακόμα περισσότερα άτομα θα έχουν πρόσβαση σε οργανώσεις που παρέχουν υπηρεσίες επηρεασμένες από την ψυχολογική σκέψη και πράξη. Που εργάζονται οι κλινικοί ψυχολόγοι ; Λόγω τ ης εκπαίδευσής τους, οι κλινικοί ψυχολόγοι δεν είναι περιορισμένοι να εργάζονται σε συγκεκριμένα ιδρυματικά πλαίσια. Σήμερα, οι κλινικοί ψυχολόγοι εργάζονται στην πρωτογενή φροντίδα, σε οργανώσεις για την ψυχική υγεία, νοσοκομεία, εγκαταστάσεις προστατευόμενης διαμονής στην κοινότητα, υπηρεσίες για την απεξάρτηση από τις ουσίες, δικαστικές υπηρεσίες αποκατάστασης και επανένταξης. Ένας σημαντικός αριθμός κλινικών ψυχολόγων εργάζεται στην ανώτατη εκπαίδευση (κάποιοι σε συνδυασμό ακαδημαϊκών / κλινικών θέσεων) συμβάλλοντας στην εκπαίδευση ψυχολόγων και άλλων επαγγελματιών. Επιπλέον, ορισμένοι ψυχολόγοι ασχολούνται με τη βασική ( ή καθαρή) και εφαρμοσμένη έρευνα. Μέρος 2 ο : Συμπληρωματικές πληροφορίες Πώς εκπαιδεύονται οι κλινικοί ψυχολόγοι; Οι κλινικοί ψυχολόγοι συγκαταλέγονται μεταξύ των περισσότερο καταρτισμένων επαγγελματιών μέσα στο σύστημα υγείας και κοινωνικής περίθαλψης. Μετά τ ις προπτυχιακές σπουδές τους σ την ψυχολογία οι περισσότεροι απόφοιτοι θα αποκτήσουν παραπάνω εμπειρία είτε κάνοντας έρευνα στα πλαίσια της απόκτησης κάποιου ανώτερου διπλώματος, είτε εργαζόμενοι στα πλαίσια του συστήματος υγείας και κοινωνικής περίθαλψης (ως βοηθοί ψυχολόγοι, assistant psychologist), είτε σε κάποια παρόμοια θέση. Μετά τη λήξη αυτής της περιόδου (συνήθως μεταξύ ενός και
τριών χρόνων) κάνουν αίτηση προκειμένου να γίνουν δεκτοί σε ένα από τα 27 εκπαιδευτικά προγράμματα που λειτουργούν στη Μεγάλη Βρετανία. Το 1998 υπήρξαν 1556 υποψηφιότητες γ ια λιγότερες από 400 θέσεις. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα που είναι διαθέσιμα βρίσκονται συνεχώς σε μία διαδικασία αξιολόγησης και επικύρωσης της καταλληλότητάς τους από την Βρετανική Ψυχολογική Εταιρία. Σε γενικές γραμμές όλα τα προγράμματα απαιτούν από τους συμμετέχοντες να επιδείξουν τις ικανότητές τους σε τρεις τομείς κλινική πρακτική άσκηση, ακαδημαϊκή επάρκεια και δεξιότητες σ την ερευνητική εργασία. Η εκπαίδευση συμπεριλαμβάνει και τις τρεις αυτές πλευρές, όπου η κλινική πρακτική άσκηση υπό εποπτεία καταλαμβάνει τουλάχιστον το μισό του συνολικού χρόνου σπουδών. Είναι απαραίτητο για όλους τους εκπαιδευόμενους να αποκτήσουν εμπειρία δουλεύοντας με διαφορετικές ομάδες πελατών, με διαφορετικά κλινικά προβλήματα κ αι σε διαφορετικά θεραπευτικά περιβάλλοντα. Η διάρκεια της εκπαίδευσης είναι τρία χρόνια πλήρους απασχόλησης στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα (full time study), και μετά από επιτυχή περάτωση του προγράμματος απονέμεται στον υποψήφιο το Διδακτορικό Δίπλωμα ειδίκευσης στην Κλινική Ψυχολογία (Doctorate of Clinical Psychology), με την οποία αποκτούν το δικαίωμα να εξασκούν το επάγγελμα. Πώς καθορίζονται τα επαγγελματικά κριτήρια των κλινικών ψυχολόγων; Αν και δεν έχει γίνει επίσημη νομική κατοχύρωση του επαγγέλματος, κάτι που επί χρόνια είναι ο βασικός στόχος του κλάδου, οι κλινικοί ψυχολόγοι αποτελούν μέλη μιας ευρύτερης δομής υπό την Βρετανική Ψυχολογική Εταιρία (British Psychological Society, BPS) προκειμένου να ρυθμίζονται τα θέματα της άσκησης του επαγγέλματος της κλινικής ψυχολογίας. Αυτό γίνεται μέσω της διαδικασίας του chartering (μιας πρώτης καταχώρησης στο σύλλογο). Ένας Chartered Psychologist έχει ολοκληρώσει με επιτυχία ένα εγκεκριμένο προπτυχιακό πρόγραμμα Ψυχολογίας και γ ια μία περίοδο ενός έως τριών χρόνων έχει είτε αναγνωρισμένη μεταπτυχιακή εκπαίδευση είτε έχει κάνει πρακτική ά σκηση υπό εποπτεία. Οι Chartered Psychologists δεσμεύονται από τον κώδικα δεοντολογίας της BPS (BPS s Code of Conduct) και είναι δυνατόν να αποπεμφθούν, αν παραβιάσουν τον κώδικα. Η BPS ακολουθεί μια επίσημη πειθαρχική διαδικασία στην οποία συμμετέχουν μη ψυχολόγοι και έμπειροι επαγγελματίες. Οι Chartered Psychologists μπορούν να χρησιμοποιούν τίτλους ειδικοτήτων όπως Κλινικός ψυχολόγος, Εκπαιδευτικός ψυχολόγος, Οργανωτικός ψυχολόγος, Ψυχολόγος Υγείας κ.λ.π., προκειμένου να καθορίζουν το συγκεκριμένο τομέα ειδίκευσής τους. Απασχολούνται άλλες ειδικότητες ψυχολόγων στο σύστημα υγείας και κοινωνικής φροντίδας; Παραδοσιακά οι κλινικοί ψυχολόγοι ήταν η μόνη ειδικότητα που απασχολούνταν σ αυτούς τους τομείς. Περίπου 20 χρόνια πριν, κάποιοι κλινικοί ψυχολόγοι προσέλαβαν πτυχιούχους ψυχολόγους με τριετείς σπουδές επιπέδου Bachelor, ώστε να εκτελούν κάποια καθήκοντα ρουτίνας φυσικά υπό εποπτεία. Αυτές οι θέσεις έχουν αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και έχουν μετεξελιχθεί σε θέσεις βοηθών ψυχολόγων (Assistant Psychologists). Συχνά στις θέσεις αυτές απασχολούνται άτομα που επιθυμούν να αποκτήσουν εμπειρία πριν την κλινική εκπαίδευση. Πάντως πρέπει να τονιστεί ότι οι θέσεις αυτές δεν μπορούν να υποκαταστήσουν θέσεις κλινικών ψυχολόγων και ότι οι assistant psychologists μπορούν να εργαστούν μόνο υπό
συστηματική εποπτεία και ε πιτελώντας πολύ συγκεκριμένα και προκαθορισμένα καθήκοντα. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και άλλες ειδικεύσεις εφαρμοσμένης ψυχολογίας. Πολύ σημαντικές είναι οι ειδικεύσεις της συμβουλευτικής ψυχολογίας, της ψυχολογίας της υγείας, της κλινικής ν ευροψυχολογίας και της δικαστικής ψυχολογίας (forensic psychology). Είναι πολύ σημαντικό να καθορίζονται με ακρίβεια τα συγκεκριμένα προσόντα που απαιτούνται για κάποια συγκεκριμένη θέση, ώστε να προσλαμβάνεται σε αυτή ο επαγγελματίας που έχει την πιο κατάλληλη ειδίκευση. Μετάφραση-Προσαρμογή στα ελληνικά Φωτεινή Λέκκα Ασπασία Τασίου Μεταπτυχιακό Τμήμα Κλινικής Ψυχολογίας Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών