Περίληψη : Χρονολόγηση 7ος-9ος αιώνας. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Περίληψη : Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού του Στυλίτη Νικήτα βασίζεται στη διακοσμητική παρουσίαση γνωστών θρησκευτικών συμβόλων. Κυρίως επικεντρώνεται στο θριαμβικό σύμβολο του Ιησού, τον διάλιθο σταυρό. Γι αυτό και η σκηνή της Σταύρωσης είναι η μόνη με παραστατικό χαρακτήρα. Άλλα διακοσμητικά μοτίβα είναι το κέρας της Αμάλθειας, η άμπελος και τα φτερά παγονιού. Οι επιγραφές στο εσωτερικό μαρτυρούν τη λατρεία των στυλιτών και την ύπαρξη κλεισούρας στην περιοχή. Χρονολόγηση 7ος-9ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Κοιλάδα Κιζίλ Τσουκούρ (Kızıl Çukur), περιοχή του Πασάμπαγ (Paşabağ), επαρχία Νεαπόλεως (Nevşehir), Καππαδοκία 1. Γενικά για το ζωγραφικό διάκοσμο του ναού Ο ναός του Στυλίτη Νικήτα στο Κιζίλ Τσουκούρ της Καππαδοκίας είχε πλούσιο κι ενδιαφέροντα ζωγραφικό διάκοσμο, σπαράγματα του οποίου προσελκύουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών ακόμα και σήμερα. Ο νάρθηκας, ο κυρίως ναός και η αψίδα του ναού είναι καλυμμένοι με ασβεστοκονίαμα και ο διάκοσμος έχει αφανιστεί ή ατονήσει σε μεγάλες επιφάνειες. Πολλές εγχάρακτες επιγραφές ενισχύουν την εικόνα καταστροφής του μνημείου. Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικονογραφικού προγράμματος συνοψίζονται στον έντονα διακοσμητικό-συμβολικό χαρακτήρα και στην ύπαρξη επιγραφών. Αυτές συνιστούν πολύτιμη μαρτυρία για τους ιστορικούς και τους επιγραφολόγους τόσο για τη μελέτη του μνημείου όσο και για την ιστορία της περιοχής, τη λατρεία του Στυλίτη Νικήτα και του Στυλίτη Συμεών 1 και τη μελέτη του θεσμού της κλεισούρας και της κλεισαρχίας. Στο εικονογραφικό πρόγραμμα δίνεται έμφαση στο σύμβολο του διάλιθου σταυρού. Δεν μπορούμε να ξέρουμε σε ποιον οφείλεται η σύλληψη, ωστόσο συνάδει με το γλυπτό σταυρό που είναι σμιλευμένος στην οροφή του ερημητήριου του στυλίτη, στην κορυφή του κώνου, αν και αυτό δεν είναι σπάνιο στα ερημητήρια της περιοχής. Με συμβολικό χαρακτήρα εικονίζονται ακόμη τα φτερά παγονιού και η άμπελος. Στη διακοσμητική αποτύπωση κλημάτων με σταφύλια οφείλεται και η ονομασία της εκκλησίας «Üzümlü kilise του Κιζίλ Τσουκούρ» («εκκλησία των σταφυλιών της κόκκινης κοιλάδας») από τους κατοίκους της περιοχής, σε αντιδιαστολή με την Üzümlü kilise στη Ζέλβη. 2. Ιστορία των ερευνών Κατά τα έτη 1959, 1965 και 1967 ο G. P. Schiemenz επισκέπτεται το μνημείο και καταγράφει με λεπτομέρειες το ζωγραφικό διάκοσμο του ναού. 2 Την ίδια εποχή με τον Schiemenz φαίνεται ότι μελετούν κυρίως τις επιγραφές στο μνημείο ο Michel και η Nicole Thierry. 3 Αξίζει να σημειωθεί και η μελέτη του Λίνου Πολίτη (1971). 4 Ιδιαίτερη μνεία γίνεται από την Thierry στα συμπεράσματα των C. Mango και Ι. Σεβτσένκο (I. Ševčenko) που της παραχώρησαν το 1971 το σχετικό υλικό προς δημοσίευση. 5 Επίσης η Catherine Jolivet-Lévy περιλαμβάνει αργότερα το μνημείο και κυρίως το ζωγραφικό του διάκοσμο στις συγκριτικές αναφορές της. 6 3. Χρονολόγηση Η χρονολόγηση του ζωγραφικού διακόσμου είναι ασαφής και εκτείνεται σε μια περίοδο από τον 7ο έως τον 9ο αιώνα. Στις θέσεις των βόρειων επεκτάσεων του ναού και στα περάσματα από τον ένα χώρο στον άλλο το υπόστρωμα έχει χαθεί σε μεγάλο βαθμό, έτσι ώστε είναι δύσκολο να διαπιστωθεί εάν ο διάκοσμος είναι σύγχρονος με την κατασκευή των χώρων Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 1/10

στους οποίους αντιστοιχεί. Οι μελετητές προτείνουν διάφορες χρονολογήσεις. Ο Schiemenz προτείνει το τέλος του 9ου αιώνα, λόγω της μαρτυρίας του τίτλου του κλεισουράρχη σε επιγραφές του ναού. 7 Η Τhierry τείνει περισσότερο στο δεύτερο μισό του 7ου ή την αρχή του 8ου αιώνα, βασιζόμενη στη λέξη «ZΕΥΓΟΣ», που παρουσιάζεται στην επιγραφή του Ευστρατίου, και την οποία ταυτίζει με τοπονύμιο και περιοχή δικαιοδοσίας του κλεισουράρχη, αλλά και λόγω προγενέστερης αναφοράς (695-696) του τίτλου του «κλεισουριάρχη» στη Χρονογραφία του Θεοφάνη. 8 4. Περιγραφή του ζωγραφικού διακόσμου 4.1. Νάρθηκας Καθώς ο επισκέπτης εισέρχεται στο νάρθηκα, ο βόρειος και ο νότιος τοίχος, αριστερά και δεξιά του, και το αρκοσόλιο φέρουν λευκό κονίαμα, χωρίς διάκοσμο. Παρουσιάζονται, ωστόσο, στη θολωτή οροφή ένας κοσμημένος λατινικός σταυρός με σχηματοποιημένο φυτικό διάκοσμο από φύλλα ακάνθου, το κέρας της Αμάλθειας επαναλαμβανόμενο και περιελίξεις από κλήμα αμπέλου, μέσα σε ένα κατά προσέγγιση τετράγωνο περίγραμμα. Από την κόκκινη γραμμή του πλαισίου και προς τα μέσα αναπτύσσεται διάκοσμος από κόκκινα φύλλα σε μια περιμετρική διακοσμητική ταινία. Στο τύμπανο του ανατολικού τόξου, πάνω από την είσοδο προς τον κυρίως ναό, σώζονται τμήματα μεταλλίου, για το οποίο όλοι οι μελετητές συμφωνούν ότι περιέκλειε τη μορφή του αγίου Ευθυμίου. Έχουν σωθεί μόνο η κοκκινωπή κόμη, η γενειάδα του αγίου και η γκρίζα επγραφή «Γ Ι» (ο άγιος) σε δύο σειρές και «ΠΘ/ΥΜH/ΟC» (Ευθύμιος) 9 σε τρεις σειρές. Είναι ενδιαφέρον εδώ να σημειώσουμε την ταχύτατη φθορά των επιχρισμάτων και του διακόσμου τις τελευταίες δεκαετίες. Ο Schiemenz, όταν αναφέρεται στη συγκεκριμένη επιγραφή, καταγράφει τα γράμματα «ΟΑ Γ Ι» (δηλαδή τα δύο πρώτα γράμματα ήταν ευδιάκριτα ακόμα το 1959). Στις επόμενες επισκέψεις του το 1965 και το 1967 παρατηρεί και καταγράφει με ιδιαίτερα αναλυτικό τρόπο πολλές φθορές στο μνημείο. 10 4.2. Κυρίως ναός Με την είσοδο στον κυρίως ναό, ο επισκέπτης αντικρίζει στην οροφή τη συνέχεια του εικονογραφικού προγράμματος, δηλαδή ένα κοσμημένο λατινικό σταυρό, αυτή τη φορά σε πιο ανεπτυγμένη εκδοχή από αυτόν του νάρθηκα. Αποκαλύπτεται με αυτόν τον τρόπο σταδιακά η εικόνα του σταυρού ως βασικού θέματος της εικονογράφησης. Ο σταυρός και το σχηματοποιημένο κέρας της Αμάλθειας δεσπόζουν σε ένα ορθογώνιο, που ορίζεται από περιελίξεις ταινίας, οι οποίες σχηματίζουν δεκαεπτά μετάλλια. Κάθε μετάλλιο εσωκλείει ένα σταυρό της Μάλτας. Από την κάτω κεραία του σταυρού, στα δυτικά, αναπτύσσονται άσπρα κλήματα με είκοσι οκτώ σταφύλια. Οι τέσσερις κεραίες του απολήγουν σε γκρι και λευκά πόδια ζώου. Στο τύμπανο του θριαμβικού τόξου παρουσιάζεται η Σταύρωση. Ο Ιησούς ειναι ενδεδυμένος με ένα καστανοκόκκινο μακρύ ιμάτιο (colobium) με δύο μακριές ταινίες, που μας παραπέμπει σε εικονογραφικό τύπο της Συρίας. 11 Η απόδοση είναι αρκετά σχηματοποιημένη και η στάση του Ιησού ιερατική. Αριστερά στέκεται η Μαρία με καστανοκόκκινο χιτώνα και μαφόριο. Κρατάει ένα μακρύ ύφασμα, την καλύπτρα (mappa) των αριστοκρατισσών στο Βυζάντιο. Διαβάζουμε την επιγραφή «+ΗΑ/Γ ΙΑ Θ/ΕΟΤΟΚΟC». Δεξιά της Σταύρωσης στέκεται ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Βρίσκουμε ακόμη δύο επιγραφές στη σκηνή: αριστερά, «ΙΔΕ Ο ΙΟ/C Cծ» (ίδε ο υιός σου), δεξιά «ΙΔΕΗΜΙ[Τ]Ε» (ίδε η μήτηρ σου). Δίπλα στον Ευαγγελιστή εικονίζεται ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, κρατώντας ειλητό με την επιγραφή «+ΙΔΕ Ω Α/ΜΝΟC Τծ/Θ... ΡΟΝ/ Ι Ν ΑΜΑ/ΡΤΗ» (ίδε ο αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου, Ιω. 1.29). Αριστερά τής σκηνής εικονίζεται μετάλλιο τού Συμεών του Στυλίτη πάνω στον στύλο του, συνοδευόμενο από την επιγραφή «+ΟΑΓ ΙΟC/CΥΜΕΟΝ» (ο άγιος Συμεών). Στο ανώτερο τμήμα του βόρειου και του νότιου τοίχου, κάτω από το διακοσμητικό μοτίβο τής καμάρας, εικονίζονται δύο σειρές Αποστόλων κάτω από ζωγραφιστές στοές με ιωνικούς κίονες. Στο βόρειο τοίχο έχουμε το Σίμωνα («+ CIM/ON»), το Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 2/10

Θωμά («+ΘΩ(O)/ΜΑC») 12, το Μάρκο («+MAPK/OC»), τον Ιωάννη («ΙΩ/ΑΝΝΙC»), τον Ιάκωβο («+ΙΑ/ΚΟΒ/ΟC») και τον Παύλο («ΠΑΥ/ΛΩC»), ενώ στο νότιο τοίχο τα ονόματα των έξι εικονιζομένων έχουν χαθεί, ταυτοποιούνται ωστόσο οι Φίλιππος («+ΦΙΛΙΠΟC»), Πέτρος και Ανδρέας («ΑΝΔΡΕΑC»). Στη νότια πλευρά, η οποία είναι καλυμμένη κατά μεγάλο μέρος από λευκό κονίαμα, παρουσιάζονται ακόμα, σε κατώτερο από τους Αποστόλους διάζωμα, πέντε μεγάλοι σταυροί μέσα σε διακοσμητικές ζωγραφιστές κόγχες. Το ίδιο μοτίβο συνεχιζόταν πιθανότατα και στον δυτικό και στον βόρειο τοίχο. Γύρω τους αναπτύσσεται γεωμετρικός διάκοσμος από τετράγωνα και κύκλους, καθώς και φυτικά μοτίβα από κλήματα με σταφύλια. Στο δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, απέναντι δηλαδή από τη Σταύρωση, εικονίζονται άλλοι τέσσερις άγιοι σε καστανοκόκκινο φόντο, οι: Δαμιανός («+ΟΑΓΙ/ΟCΔΑ/ΜΙΑΝ/ΟC»), Κοσμάς («+ΟΑΓΙΟC/ΚΟCΜΑC»), Παντελεήμων («ΟΑΓ Ι/ΟCΠΑΝ/ΤΕΛΕΙΜ/ΟΝ») και, τέλος, η αγία Άννα («ΑΝΑ»). Τα ονόματα βρίσκονται αριστερά από τα φωτοστέφανα. 4.3. Αψίδα του ιερού Στο τόξο της Ωραίας Πύλης προς την αψίδα βρίσκουμε υπολείμματα χρωματικών τόνων. Επρόκειτο για διακοσμημένη ταινία που σχημάτιζε σηρικούς τροχούς. Το περιεχόμενο του μικρού μεταλλίου στην κορυφή του τόξου έχει χαθεί, όμως θα μπορούσε να είναι κατά την Thierry το χέρι του Θεού που δείχνει προς τον σταυρό στον θόλο της αψίδας. Ακολουθούν, εκατέρωθεν, δύο μετάλλια με κεφαλές: η μία, με κορόνα με γωνίες, ανήκει στον βασιλιά Δαβίδ και η νεανική προσωπογραφία με τριπλή τοξοειδή κορόνα χαρακτηρίζει τον βασιλιά Σολομώντα. 13 Στον αβαθή θόλο της αψίδας εικονίζεται για άλλη μια φορά ένας λατινικός κοσμημένος σταυρός με πεπλατυσμένα άκρα και μακριά κεραία προς τη Δύση. Το φόντο του σταυρού αποτελείται από ομόκεντρους κύκλους με αχνό διάκοσμο. Ξεχωρίζει μόνο σε έναν από αυτούς μια σειρά οκτάκτινων αστεριών. Τον υπόλοιπο χώρο τον κοσμούν φτερά παγονιού. Πιο κάτω, στο τεταρτοσφαίριο, η Θεοτόκος εικονίζεται στο θρόνο με τον Ιησού και οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ εκατέρωθεν των κεντρικών μορφών. 14 Ο Μιχαήλ κρατά το βασιλικό σύμβολο: μια σφαίρα με σταυρό, ενώ ο Γαβριήλ φέρει σκήπτρο. Η Θεοτόκος εικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα από τους αρχαγγέλους λόγω της μικρής κόγχης που υπάρχει στη μέση της βάσης του τεταρτοσφαιρίου. Ο εσωτερικός διάκοσμος των κογχών έχει καταστραφεί. Μόνο στη μεσαία διακρίνουμε την ύπαρξη ενός σταυρού. Η τοιχογραφία είναι αρκετά κατεστραμμένη από μία σειρά εγχάρακτες επιγραφές. Πάνω από τη βόρεια κόγχη βρίσκεται ένα τετράγωνο πεδίο με άλλον ένα σταυρό. 15 5. Τεχνοτροπία, τεχνική και στρώματα Από τους ερευνητές του μνημείου έχει διαπιστωθεί μόνο μία επίστρωση κονιάματος, που αποτελεί και το υποστηρικτικό υλικό για τις τοιχογραφίες. Πρόκειται για λεπτό στρώμα ασβέστη. Τα χρώματα της εκκλησίας περιορίζονται σε ζεστούς τόνους, καστανοκόκκινο κυρίως, κίτρινη ώχρα και καφέ-γκρι. Το πράσινο χρησιμοποιείται φειδωλά και μόνο σε μια αχνή παραλλαγή του. Το σκούρο πράσινο του Kokar Kilise ή της εκκλησίας του Συμεών λείπει εντελώς, όπως και το μπλε. Ο Schiemenz αμφιβάλλει για το αν όλες οι τοιχογραφίες είναι έργο του ίδιου ζωγράφου, 16 ενώ η Thierry αποδίδει όλο το διάκοσμο στον ίδιο το Στυλίτη Νικήτα. 17 Παρά τη συνολική εντύπωση ενός εγκεφαλικού και μεστού εικονογραφικού προγράμματος, η εκτέλεση είναι σε πολλά σημεία πρόχειρη. Στους Αποστόλους, για παράδειγμα, επαναλαμβάνονται συνεχώς λίγες φόρμες κόμμης και γενειάδας, όπως και τα χρώματα στο μανδύα και το χιτώνα. 6. Επιγραφές Εκτός από τα ονόματα των εικονιζόμενων αγίων, που τοποθετούνται δίπλα στα φωτοστέφανα, επιγραφές έχουμε και στην Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 3/10

σκηνή τής Σταύρωσης. Εδώ αποτελούν οργανικό μέρος τής αφήγησης, εφόσον αποτυπώνουν το Λόγο του Κυρίου (ίδε ο υιός σου, ίδε η μήτηρ σου). Έχουμε επίσης δύο πολύ σημαντικές επιγραφές, μία αφιερωματική ομολογία πίστεως του Στυλίτη Νικήτα και μία ευχαριστήρια του κλεισουριάρχη Ευστρατίου. Οι επιγραφές αυτές βρίσκονται στο τύμπανο του θριαμβικού τόξου με τη σκηνή της Σταύρωσης. 6.1. Επιγραφή του Στυλίτη Νικήτα Αριστερά από την κολόνα του Στυλίτη Συμεών διαβάζουμε την επιγραφή του Στυλίτη Νικήτα. Η επιγραφή αποτελείται από έξι σειρές και παρουσιάζει φθορές προς το τέλος του κειμένου. Αυτό το γεγονός έχει οδηγήσει τους μελετητές σε διαφορετικές προσεγγίσεις και αναγνώσεις της παρακλητικής αυτής επιγραφής. Σύμφωνα με την επικρατέστερη μεταγραφή, το κείμενο έχει ως εξής: 18 «+ Υπὲ ρ εὐ χῆ ς καὶ σ(ω)τηρίας καὶ ἀφέσε(ω)ς ἁμαρτιῶν Νικίτα στυλίτου. Πιστὶ ἀσκητοῦ καλλιεργ(ή)σαντος τὸν ναὸν τοῦ τον». Το νόημα της επιγραφής αποδίδεται ως εξής: «Υπέρ ευχής και σωτηρίας και συγχώρεσης των αμαρτιών του Στυλίτη Νικήτα. Χάρη στην πίστη του ασκητή διακοσμήθηκε ο ναός αυτός». Η επιγραφολογική μελέτη έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για την αφιερωματική επιγραφή κάποιου που αναφέρεται ως «στυλίτης Νικήτας». Ίσως αυτό οδηγεί την Thierry στην απόδοση των τοιχογραφιών στον ίδιο τον ασκητή. 6.2. Επιγραφή του «κλησουριάρχου» Ευστρατίου Η δεύτερη επιγραφή είναι συμμετρικά τοποθετημένη σε σχέση με την πρώτη και βρίσκεται κάτω από το ειλητάριο που κρατάει ο Ιωάννης Βαπτιστής. Η επιγραφή αυτή παρουσιάζει ιδιαίτεροιστορικό ενδιαφέρον και η αποκωδικοποίησή της συνοδεύεται από κάποιες δυσκολίες ανάγνωσης. Γενικά διατηρείται καλύτερα σε σχέση με την επιγραφή του Στυλίτη Νικήτα. Σύμφωνα με την Thierry, στην επιγραφή του Ευστρατίου διαβάζουμε: «+Υπ[ερ] αγηας ηεραρχια[ς] δοξις τιν υπερεσηαν εν Θεοσ καρποφορεισαντος Ευστρατιου ευκλεου[ς] κλησουριαρχου Ζευγους <και> Κλαδους. αυτον φυλαξον. Αμην» Πρόκειται για ανοιχτόχρωμη επιγραφή κατεστραμμένη εν μέρει και ζωγραφισμένη από πάνω με σκούρα γράμματα. Ως εκ τούτου ένα τμήμα της μπορεί να διαβαστεί με ευκολία, ενώ για άλλα υπάρχουν αμφιβολίες. Αξιοσημείωτες είναι και οι διαφορές στην αποκωδικοποίηση της επιγραφής μεταξύ των Schiemenz 19 και Thierry. 20 Έτσι οι μεταγραφές διαφέρουν σε αρκετές λεπτομέρειες και το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό των δυσκολιών, ερμηνειών και παρερμηνειών που προκύπτουν. Το νόημα της επιγραφής, σύμφωνα με την επικρατέστερη αποκατάσταση των C. Mango και Ι. Σεφσένκο, έχει ως εξής: «Ο Ευστράτιος, κλεισουράρχης Ζευγούς και Κλάδους, που πρόσφερε την υπηρεσία του, με θεία έμπνευση, για τη δόξα της Αγίας Ιεραρχίας. Αυτόν φύλαξε. Αμήν». Τα γράμματα της επιγραφής, άλλοτε μαύρα σε φόντο κόκκινης ώχρας, είναι εντελώς αχνά, και διαβάζονται κυρίως χάρη στο έγχάρακτο αποτύπωμά τους στον τοίχο. Η ορθογραφία προφανώς αποτυπώνει το ιδίωμα της περιοχής. 21 Η γραφή είναι φροντισμένη, με χαρακτήρες ψηλούς και καλλιγραφικούς. Πιθανότατα όλες οι επιγραφές, ακόμη και αυτές που βρίσκονται Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 4/10

δίπλα στα φωτοστέφανα των αγίων, έχουν γίνει από το ίδιο χέρι.. Η αναφορά που γίνεται στην επιγραφή στην «Αγία Ιεραρχία» και η έκφραση «υπηρεσία ένθεος» πρέπει να υπονοούν μέριμνα του κλεισουριάρχη είτε για την διακόσμηση είτε γενικά για το ναό του Στυλίτη Νικήτα. Μεταξύ των ερευνητών δεν υπάρχει ομοφωνία σχετικά με την αποκωδικοποίηση της φράσης «Ευστρατιου κλησουριαρχου Ζευγους <και> Κλαδους». Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη πρόκειται για τοπωνύμια. Πιθανολογείται ότι το«ζευγους» ταυτίζεται με το τοπωνύμιο Ζευγός ή Ζυγός, κλεισούρα (τούρμα) στον Αντίταυρο. 22 Το δε «Κλαδους» δεν ταυτίζεται με συγκεκριμένο τοπωνύμιο και εικάζεται ότι θα μπορούσε να είναι οικογενειακό όνομα. Έχει διατυπωθεί επίσης η άποψη ότι πρόκειται για την οικογένεια (ζεύγους) και τους απογόνους (κλάδους) του Ευστρατίου. 23 7. Εγχάρακτες επιγραφές και φθορές στο ναό. Σημερινή κατάσταση Το εσωτερικό του ναού είναι γεμάτο εγχάρακτες επιγραφές, οι οποίες ανάγονται στους Μεταβυζαντινούς και Νεότερους χρόνους και μαρτυρούν ότι ο ναός υπήρξε χώρος προσκυνήματος. Η Thierry αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο στη σταχυολόγηση των εκδηλώσεων πίστης που μαρτυρούν αυτές οι εγχάρακτες επιγραφές. 24 Οι μεγαλύτερες ζημιές και αλλοιώσεις που έχουν προκληθεί στο ναό οφείλονται στην εκ νέου κατοίκηση της περιοχής στα μέσα της δεκαετίας του 60, στη χρήση του χώρου ως στάβλου, 25 αλλά και στην αύξηση των τουριστών που επισκέπτονται την περιοχή. 26 8. Αποτίμηση Ο ζωγραφικός διάκοσμος σχετίζεται με αυτόν των εκκλησιών της γειτονικής και ευρύτερης περιοχής, και βασίζεται στα παλαιότερα πρότυπα, αλλά στο σύνολό του είναι εντελώς πρωτότυπος. Οι διάλιθοι σταυροί στις θολωτές οροφές εμφανίζουν πολλές ομοιότητες με αντίστοιχους σταυρούς στον Άγιο Στέφανο, στον Άγιο Βασίλειο στην περιοχή Mustafalaşa, στη νότια εκκλησία του Kızıl Çukur kilisesi, στη Θεοτόκο (Eğri Tas kilisesi) και στη γειτονική εκκλησία Kokar kilise όπως και στην Ağaç altı kilise. Επίσης, ο Εσταυρωμένος που φορά το χαρακτηριστικό μακρύ ιμάτιο (colobium) συναντάται και στις Kokar kilise, Pürenlı seki kilisesi (Ιχλαρά), Batkın kilise και Çömlekçi kilisesi, επομένως σε πιο απομακρυσμένα μνημεία. Ο Συμεών ο Στυλίτης έχει εξέχουσα θέση στην παράσταση. Ανάλογη προβολή έχει και σε δύο γειτονικά μνημεία, που κατά τον Jerphanion αποτελούν τεκμήριο τής λατρείας τού Στυλίτη στην περιοχή. Ωστόσοη σκηνή της Σταύρωσης που βρίσκουμε σε αυτό το μνημείο είναι μοναδική ως προς την περιληπτικότητά της. Συνήθως έχουμε πιο ανεπτυγμένες και παραστατικές συνθέσεις, με περισσότερες μορφές (Batkın και Kokar kilise, Pürenlı seki και Çömlekçi kilisesi). 27 Η σύλληψη του συγκεκριμένου εικονογραφικού προγράμματος είναι αυστηρά θεολογικής έμπνευσης. Η απόδοσή του, σχηματοποιημένη και περιληπτική, αποτελεί μαρτυρία στοχασμού και πίστης. 1. Στυλίτης Συμεών ο παλαιός, 5ος αιώνας. Υπάρχει ναός με σκηνές από τη ζωή του κοντά στη Ζέλβη. 2. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 239-258. 3. Thierry, N. M., Ayvali Kilise ou pigeonnier de Güllu Dere: Église indédite de Cappadoce, Cahiers archéologiques 15 (1965), σελ. 97-154, Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 5/10

επιγραφές σελ. 99, 100, 128 Thierry, N., Enseignements historiques de l'archéologie cappadocienne, Travaux et mémoires 8 (1981), σελ. 501-519, επιγραφές από το Κιζίλ Τσουκούρ, σελ. 507, και τη Ζέλβη, σελ. 509. 4. Πολίτης, Λ., «Βυζαντινά επιγραφικά», Ελληνικά 24 (1971), σελ. 126-128. 5. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 258, σημ. 4. 6. Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce (Paris 1991), σελ. 53-56. 7. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 250. Η εκκλησία εμπίπτει, σύμφωνα με την ανάλυση του μελετητή, «στον τομέα διοίκησης Χαρσιανόν όχι μακριά από τα σύνορα της Καππαδοκίας". 8. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 277-278. 9. Ο Schiemenz αναφέρει νεότερη γραφή στην εκκλησία στο Τοκαλί ΕVΘVΜΗΟC, και στον Τίμιο Σταυρό ΕΥΦΘΗΜΙΟC, βλ. Schiemenz G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 242. 10. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 239. 11. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 263. 12. Ο Schiemenz δίνει τη γραφή με Ω και η Thierry τη γραφή με Ο, βλ. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 265. 13. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 261. 14. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σημ. σελ. 260. Η Θεοτόκος με τον Ιησού εμφανίζονται αμφότεροι με φωτοστέφανο και ντυμένοι με καστανοκόκκινα ενδύματα, πάνω σε θρόνο με ψηλούς πλάγιους στύλους, που τελειώνουν σε σφαίρες το ανοιχτό καφέ μαξιλάρι είναι φαρδύτερο από την απόσταση των στύλων και περισσεύει. Στα σχόλιά της η Thierry περιλαμβάνει τις ακόλουθες συγκρίσεις: Η Θεοτόκος κάθεται σε μαξιλάρι που, όπως και ο θρόνος, θυμίζουν την απόδοση του αγίου Απολλινάριου του Νέου στη Ραβέννα. Επίσης, το μαξιλάρι που προεξέχει παραπέμπει σε αντίστοιχη εικονογράφηση της περιοχής, στους ναούς Πέτρου και Παύλου στο Çavusin, Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή στο Meskendir και Ιωακείμ και Άννης στο Κιζίλ Τσουκούρ. 15. Το ίδιο και στους τοίχους του ναού του Batkın kilise κοντά στο Belisırma. 16. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 256. 17. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 264. H Thierry τον αναφέρει «ζωγράφο, ασκητή και στυλίτη». 18. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 258. 19. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 249. 20. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 258. 21. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 257, όπου και τα σχόλια για την ορθογραφία της επιγραφής «ΓΑΟΥΡ-ΙΗΛ» στο δεξιό άγγελο της αψίδας, καθώς και για την εναλλαγή ΑΒ σε ΑΥ στην περιοχή της Καππαδοκίας. 22. TIB 5, τόμ. 1, σελ. 465, βλ. λ. Zygos. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 6/10

23. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 259, σημ. 1. 24. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 278-281. 25. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 239. 26. Η Nicole Thierry μας πληροφορεί ότι το 1976 οι επιγραφές υπέστησαν βανδαλισμό, συνέπεια ίσως του μεγάλου τουριστικού ενδιαφέροντος, βλ. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 257. 27. Αναλυτικά για τα παραπάνω μνημεία βλ. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 1-2 (Paris 1994) και Jolivet-Levy, C., Les églises byzantines de Cappadoce (Paris 1991). Βιβλιογραφία : Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Schiemenz G. P., "Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 18, 1969, 239-258 Thierry M., Haut moyen-âge en Cappadoce. Les églises de la région de Ģavuşin, 1-2, Paris 1994 Thierry N., "Enseignements historiques de l'archéologie cappadocienne", Travaux et mémoires, 8, 1981, 501-519 Thierry M., Thierry N., "Ayvali Kilise ou pigeonnier de Güllu Dere: Église indédite de Cappadoce", Cahiers archéologiques, 15, 1965, 97-154 Πολίτης Λίνος, "Βυζαντινά επιγραφικά", Ελληνικά, 24, 1971, 126-128 Δικτυογραφία : Inscriptions of the Christian Empire (ICE), Greek http://132.236.125.30/jmm/ice_ick_biblio/ice_grk.html Kokar kilise http://www.pbase.com/sabbilsel/kokar_kilise Les peintures murales de six églises du haut Moyen Âge en Cappadoce http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1970_num_114_3_12541 Pürenli seki kilisesi http://www.pbase.com/sabbilsel/purenli Γλωσσάριo : άμπελος, η Η άμπελος συμβολίζει γενικότερα την περιουσία, δηλαδή στην προκειμένη περίπτωση την Εκκλησία, την «περιουσία» του Κυρίου, όπως Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 7/10

παλαιότερα ο λαός του Ισραήλ ήταν η άμπελος, ο «περιούσιος» λαός. αρκοσόλιο, το (ή ταφικό διαμέρισμα) (λατ. arcosolium). Είδος τάφου διαμορφωμένου σε αβαθή τοξωτή κόγχη. Το κάτω τμήμα του είναι κτιστό ή λαξευμένο στο βάθος του τοίχου (solium), ενώ το πάνω είναι ένα αβαθές τόξο (arcus). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. διάλιθος σταυρός, ο (crux gemmata) Σταυρός που κοσμείται με πολύτιμους λίθους. Η πλούσια διακόσμηση υποδηλώνει το θρίαμβο του χριστιανισμού και σχετίζεται με τη λατρεία του ιδιαίτερα μετά την ανακάλυψη του Τιμίου Σταυρού από την αγία Ελένη το 327 στα Ιεροσόλυμα. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. θριαμβικό τόξο, το Στη ρωμαϊκή αρχτεκτονική: Μνημειακή πύλη που ανεγειρόταν για την υποδοχή του νικηφόρου επικεφαλής των ρωμαϊκών λεγεώνων στρατηγού ή αυτοκράτορα. Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική: Το τόξο που σχηματίζει ο τοίχος πάνω από την Ωραία Πύλη και χωρίζει το Ιερό από τον κυρίως ναό, στο σημείο συμβολής της απόληξης του Ιερού Βήματος και του κυρίως ναού. Στις σταυροειδείς βασιλικές είναι το τόξο που σχηματίζεται στη διασταύρωση της στέγης του εγκάρσιου με το κεντρικό κλίτος. κέρας Αμάλθειας, το Το κέρατο της κατσίκας που θήλαζε το Δία, ο οποίος, επειδή της το έσπασε παίζοντας, το έκανε χρυσό. Για τους αρχαίους συμβόλιζε την αφθονία. Στο χριστιανισμό λαμβάνει χαρακτήρα θείας πρόνοιας, ελπίδας και ευσπλαχνίας. κλεισαρχία, η Βυζαντινός στρατιωτικός και διοικητικός όρος. Η κλεισαρχία είναι μεγάλη μονάδα του θεματικού στρατού, μόνιμα εγκατεστημένη στα επικίνδυνα περάσματα, για τη φύλαξη των οποίων είχε την ευθύνη. Εμφανίστηκε λόγω των αναγκών υπεράσπισης των ανατολικών συνόρων και αρχικά, μέχρι τον 9ο αιώνα, είχε καθαρά στρατιωτικό χαρακτήρα. κλεισούρα, η (clausura) Βυζαντινός στρατιωτικός όρος. Η κλεισούρα, αρχικά ορεινό πέρασμα, από τον 7ο αιώνα και εξής είναι η στρατιωτική μονάδα που ασχολείται με την άμυνα του περάσματος. Κατ επέκταση, ο όρος χρησιμοποιείται για μικρότερη (από το θέμα) διοικητική-στρατιωτική ενότητα. Η μόνιμη έδρα της βρισκόταν σε δύσβατη συνοριακή περιοχή και μπορούσε να είναι οικονομικά και διοικητικά ανεξάρτητη από το στρατηγό του θέματος. Θεωρείται εξέλιξη της τούρμας. λατινικός σταυρός, ο Ο λατινικός σταυρός ή crux immissa σχηματίζει το κατακόρυφο σκέλος μακρύτερο από το οριζόντιο ( ). Μαζί με τον «ελληνικό σταυρό» είναι τα πλέον διαδεδομένα σύμβολα της Σταύρωσης του Χριστού. μαφόριον, το (λατ. mafortium, maforte, εβρ. ma aforet) Ή μαφόρτ(ι)ον. Πέπλος των γυναικών, ένα είδος χιτώνα που κάλυπτε την κεφαλή και έφτανε μέχρι τους αστραγάλους, ενίοτε και κοντός μανδύας μοναχών. Μαφόριο ή μανοφόριο ονόμαζαν οι Βυζαντινοί την εσθήτα, τον εξωτερικό χιτώνα της Θεοτόκου. Σύμφωνα με την παράδοση, η εσθήτα και η ζώνη της Θεοτόκου διασώθηκαν μετά την Κοίμησή της από το Θωμά και ύστερα από 4-5 αιώνες μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας κατέθεσε το μαφόριο στο ναό των Βλαχερνών. Τα ιερά άμφια αποτελούσαν αντικείμενα λατρείας και φυλάσσονταν ως τα πολυτιμότερα θησαυρίσματα που προστάτευαν τη «Θεοφύλακτη πόλη». νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. παγόνι, το Το παγόνι στο χριστιανικό κόσμο συμβολίζει την αθανασία, τα φτερά του θυμίζουν τον έναστρο ουρανό. Ακόμη, «το πουλί με τα εκατό μάτια» αναπαριστά την αιώνια ενατένιση της ψυχής μπροστά στο Δημιουργό της. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 8/10

σταυρός της Μάλτας, ο Ο ισοσκελής σταυρός με τις πεπλατυσμένες γωνιώδεις κεραίες. Σχηματίζεται ουσιαστικά από τέσσερα ισοσκελή ενωμένα στο κέντρο του τρίγωνα. Οι απολήξεις των κεραιών είναι γωνιώδεις, ώστε κάθε κεραία απολήγει σε δύο αιχμές. τούρμα, η Διοικητική υποδιαίρεση του θέματος κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο, υποδιαιρούμενη με τη σειρά της σε δρούγγους και βάνδα (από το λατ. turma = ίλη ιππικού). Ωραία Πύλη, η Η κεντρική και μεγαλύτερη θύρα του τέμπλου του χριστιανικού ναού που οδηγεί στο Ιερό Βήμα. Παραθέματα Επιγραφή του Στυλίτη Νικήτα +ΥΠΕΡΕΥΧΙCΚCΟΤΙ ΡΙΑCΚΦΕCΕΟCΑΜΑΡΤΙ ΟΝΝ ΚΙΤΑCΤΥΛΙΤ[ΟΥ] ΠΗCΤΙΑCΧΗΤΟΥΚ[ΑΤΑ] ΓΙCΑΝΤ. ΟΙ.. Σύμφωνα με τη μεταγραφή του Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 248. +ΥΠΕΡΕΥΧΙCΚCΟΤΙ ΡΙΑCΚΦΕCΕΟCΑΜΑΡ.. ΟΝΝΗΚΙΤΑCΤΥΛΙΤ.. Γ Ι/CΑΝ Τ ΟΝ Ήτοι + Υπὲρ εὐχῆς καὶ σ(ω)τηρίας καὶ ἀφέσε(ω)ς ἁμαρτιῶν Νικίτα στυλίτου. Πιστὶ ἀσκητοῦ καλλιεργ(ή)σαντος τὸν ναὸν τοῦτον Σύμφωνα με τη μεταγραφή της Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 258. + Ὑπὲρ εὔχης κ(αὶ) σοτι/ρίας κ(αὶ) [ἀ]φέσεος ἁμαρτί/ον Ν[ι]κίτα στυλίτ[ου]/ πήστι ἀσχητοῦ Κ[..]/ΓΙCΑΝΤ[./οι[ Σύμφωνα με τη μεταγραφή της Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 187. Επιγραφή του κλεισουριάρχη Ευστρατίου +ΥΠ[ΕΡΥ]ΓΗΑCΗΕΡΑΡΧΙ ΑΟΔΟΙΩΙCΤΙΝΥΠΕΡΕCΗ ΑΝEΝΘΕΟCΚΑΡΠΟΦΟΡEΙCΑΝ ΤΟCΕΥCΤΡΑΤΙΟΥ.ΥΕΡΕΤ? ΚΑΗCΟΥΡΙΑΡΧΟΥΖΕΥΓΟΥC ΚΛΑΛΟΥCΑ.ΤΟΝΦΥΛΑΙΩΟΙ ΑΜΗΝ Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 9/10

Σύμφωνα με τη μεταγραφή του Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 249. +ΥΠ ΓΗΕCΗΕΡΑΡΧΙ ΑΟΔΟΞΙCΤΙΝΥΠΕΡΕCΗ ΑΝΕΝΘΕΟCΚΑΡΠΟΦΟΡΕΙCΑΝ ΤΟCΕΥCΤΡΑΤΙΟΥ.Υ.Κ.Ε.Υ. ΚΛΗCΟΥΡΙΑΡΧΟΥΖΕΥΓΟΥC.ΚΛΑΔΟΥCΑΥΤΟΝΦΥΛΑΞΟΝ ΑΜΗΝ Ήτοι +Υπ[ερ] αγηας ηεραρχια[[ς]] δοξις τιν υπερεσηαν εν Θεοσ καρποφορεισαντος Ευστρατιου ευκλεου[ς] κλησουριαρχου Ζευγους <και> Κλαδους. αυτόν φυλαξον. Αμην Σύμφωνα με τη μεταγραφή της Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 258. + Ὑπὲρ ἁγήας ἡεραρχί/α[ς] δόξις τὶν ὑπερεσή/αν ενθέος καρποφορείσαν/τος Εὐστρατίου εὐκλεοῦ[ς]/ κλησουριάρχου Ζεύγους/ [καὶ] Κλάδους. αὐτὸν φήλαξον. Ἀμήν Σύμφωνα με τη μεταγραφή της Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 187. Για τις διαφορετικές μεταγραφές βλ.: Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ. 248, 249. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ. 258. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985). Jolivet Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce (Paris 1991), σελ. 56. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 10/10