Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας στις κοινωνικές επιστήμες Βάσω Πετούση Σκοπός: Σκοπός της υποενότητας είναι η κατάρτιση στην έννοια και το περιεχόμενο των βασικών αρχών της ηθικής και της δεοντολογίας της έρευνας και η ανάπτυξη δεξιοτήτων στην εφαρμογή αυτών των αρχών α) στο σχεδιασμό και εκτέλεση ερευνητικών προγραμμάτων β) στην επίλυση διλημμάτων που προκύπτουν κατά την ερευνητική διαδικασία γ) στην αξιολόγηση της ηθικής/δεοντολογίας της έρευνας, δ) στην αξιοποίηση της έρευνας άλλων (π.χ. παραθέσεις, βιβλιογραφικές αναφορές, πνευματικά δικαιώματα), ε) στις σχέσεις μεταξύ ερευνητών και στ) στη διάχυση των αποτελεσμάτων της έρευνας (π.χ. στιγματισμός ευάλωτων κοινωνικά ομάδων) Προσδοκώμενα αποτελέσματα: Κατανόηση εννοιών Εξοικείωση με θεσμικό πλαίσιο Ανάπτυξη ικανότητας πρόβλεψης ηθικών διλημμάτων που μπορεί να προκύψουν κατά το σχεδιασμό και την εκτέλεση της κοινωνικής έρευνας Ανάπτυξη ικανότητας επίλυσης ηθικών διλημμάτων ικανότητα εφαρμογής αρχών δεοντολογίας στο σχεδιασμό και την διεξαγωγή κοινωνικής έρευνας Εξοικείωση με τη χρήση βιβλιογραφικών πηγών και αποτελεσμάτων άλλων ερευνών (π.χ. αποφυγή λογοκλοπής, σεβασμός πνευματικών δικαιωμάτων) Ευαισθητοποίηση στις πιθανές αρνητικές συνέπειες αποτελεσμάτων έρευνας 1
Έννοιες-κλειδιά: Εθελοντική συμμετοχή, ενήμερη συγκατάθεση, αποφυγή κινδύνου ή βλάβης, εμπιστευτικότητα, προσωπικά δεδομένα, ανωνυμία, ανωνυμοποίηση, λογοκλοπή, σύγκρουση συμφερόντων, κώδικες δεοντολογίας Εισαγωγικές παρατηρήσεις: Στην παρούσα υποενότητα έμφαση δίνεται κυρίως στην ανάπτυξη δεξιοτήτων στην εφαρμογή των αρχών δεοντολογίας της έρευνας. Κατά συνέπεια, χωρίς να υποβαθμίζεται η σημασία της κατανόησης των αρχών (με χρήση κατάλληλου διδακτικού υλικού) η διδασκαλία θα στηριχθεί κυρίως σε πρακτικές εφαρμογές (αξιολόγηση και ανάπτυξη ερευνητικών πρωτοκόλλων, ανάλυση θεσμικού πλαισίου). Συνοπτική παρουσίαση: Καθώς η έμφαση στην παρούσα ενότητα είναι η ανάπτυξη δεξιοτήτων για την εφαρμογή των αρχών δεοντολογίας της έρευνας η διδασκαλία θα στηριχθεί κυρίως στα παρακάτω: α) εγχειρίδια (σχετικά κεφάλαια) β) κατευθυντήριες οδηγίες επιτροπών δεοντολογίας γ) αποτελέσματα προγραμμάτων για τη δεοντολογία της έρευνας δ) επιστημονικές δημοσιεύσεις ε) κώδικες δεοντολογίας στ) παραδείγματα ερευνών. Η παραπάνω σειρά δεικνύει και την αλληλουχία με την οποία θα πρέπει να μελετηθούν τα παρεχόμενα κείμενα. Διδακτικό υλικό προς εξέταση: Babbie, E. 2011 Εισαγωγή στην Κοινωνική Έρευνα κεφ. 15 και 14, Κυριαζή, Ν. 2011 Κριτική Επισκόπηση των Μεθόδων και των Τεχνικών σελ. 333-361, European Textbook on Ethics in Research, σελ, 22-30. Μπορεί να φύγει αν είναι πολλή η ύλη! Guidelines for Research Ethics, σελ. 11-28 και 32-35, EU Project RESPECT σελ. vii-xx. Ερωτήσεις/ασκήσεις Ανάπτυξη σχεδίου έρευνας με αναφορά σε συγκεκριμένα δεοντολογικά ζητήματα και τρόπους επίλυσής τους πρακτική εφαρμογή αρχών δεοντολογίας 2
Αξιολόγηση ερευνητικών προγραμμάτων εντοπισμός δεοντολογικών ζητημάτων προτάσεις για αντιμετώπιση/διόρθωση Χρήση αποτελεσμάτων έρευνας, παράθεση πηγών και βιβλιογραφικές αναφορές Ενδεικτικές απαντήσεις Ερευνητικό ερώτημα, μέθοδος επιλογής συμμετεχόντων, τεχνική ενημέρωσης, υπόδειγμα εντύπου ενήμερης συγκατάθεσης (ή εναλλακτικής προσέγγισης), μέθοδοι και τεχνικές προστασίας πρσωπικών δεδομένων ή εξασφάλισης εμπιστευτικότητας/ανωνυμίας συμμετεχόντων Με βάση την περίληψη ενός ερευνητικού προγράμματος θα πρέπει να εντοπιστούν τα δεοντολογικά ζητήματα που προκύπτουν από τον τρόπο διεξαγωγής της έρευνας, να αξιολογηθούν οι τρόποι αντιμετώπισής τους (αποτελεσματικότητα εφαρμογής κανόνων δεοντολογίας) και να προταθούν τρόποι διόρθωσης (εξασφάλιση εκ των υστέρων συγκατάθεσης, ανωνυμοποίηση δεδομένων κ.λπ.). Στους καταρτιζόμενους θα δοθεί απόσπασμα δημοσιευμένης ερευνητικής εργασίας. Οι καταρτιζόμενοι/ες θα πρέπει να αποδώσουν το νόημα του κειμένου και να παραθέσουν τις πηγές και να κάνουν τις σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές με τέτοιο τρόπο όπως αν χρησιμοποιούσαν την πηγή σε μία δική τους δημοσίευση (εφαρμογή κανόνων ορθής παράθεσης και χρήσης έρευνας άλλων). Βιβλιογραφία Στην Ελληνική Babbie, Ε. 2011 Εισαγωγή στην Κοινωνική Έρευνα. Εισαγωγή και επιμέλεια Κ. Ζαφειρόπουλος. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. 3
Το εγχειρίδιο αναλύει τεχνικές κοινωνικής έρευνας με ιδιαίτερη αναφορά στη δεοντολογία των επιμέρους τεχνικών. Το κεφάλαιο 15 (υλικό προς εξέταση) αναφέρεται σε ευρύτερα ζητήματα δεοντολογίας της έρευνας ενώ το κεφάλαιο 14 (υλικό προς εξέταση) αναφέρεται στη χρήση έρευνας από άλλους. Κυριαζή, Νότα. 2011. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο. Στο εγχειρίδιο γίνεται κριτική αποτίμηση συγκεκριμένων ερευνητικών μεθόδων. Στις προς εξέταση σελίδες γίνεται αναφορά σε ζητήματα δεοντολογίας στην έρευνα. Στην Αγγλική Dench, S, Iphofen, R. Huws, U. 2014. An EU Code of Ethics for Socio-Economic Research. IES Report 412. Brighton, UK, The Institute for Employment Studies. Διαθέσιμο στο: http://www.respectproject.org/ethics/412ethics.pdf Τελευταία πρόσβαση 22/5/2014. European Commission. 2010. EUR 24452-European Textbook on Ethics in Research. Luxembourg: Publications Office of the European Commission. Διαθέσιμο στο: http://ec.europa.eu/research/sciencesociety/document_library/pdf_06/textbook-on-ethics-report_en.pdf Τελευταία πρόσβαση: 22/5/2014. National Committees for Research Ethics in Norway. 2006. Guidelines for Research Ethics in the Social Sciences, Law and the Humanities. Διαθέσιμο στο: http://graduateschool.nd.edu/assets/21765/guidelinesresearchethicsinthesocialscie nceslawhumanities.pdf Τελευταία πρόσβαση: 22/5/2014 Σύνδεσμοι στο διαδίκτυο Σύλλογος Ελλήνων κοινωνιολόγων-κώδικας Δεοντολογίας http://www.sek-sociology.gr/index.php/epaggelma/kodikas-deontologias Σύλλογος Ελλήνων Ψυχολόγων-Κώδικας Δεοντολογίας 4
http://www.seps.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=137&itemid= 282 Σύνδεσμος κοινωνικών λειτουργών Ελλάδος-Κώδικας Δεοντολογίας http://www.skle.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=87&itemid=1 44 International sociological association-code of Ethics http://www.isa-sociology.org/about/isa_code_of_ethics.htm American Sociological Association-Code of Ethics http://www.asanet.org/about/ethics.cfm American Political Science Association http://www.apsanet.org/content_9350.cfm 5