Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Θεωρίες τις Αναπαραγωγής: : Bowles & Gintis Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1
Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 6ο (σελ. 136 150) Διαφοροποιημένες κατευθύνσεις στο πλαίσιο των δομικών συγκρουσιακών προσεγγίσεων 2
Διαφοροποιημένες κατευθύνσεις στο πλαίσιο των δομικών συγκρουσιακών προσεγγίσεων Α. Οι θεωρίες της αναπαραγωγής Υιοθετούν τη δομική συγκρουσιακή θεώρηση και την περισσότερο ντετερμινιστική αντίληψη του επιστημονικού μαρξισμού. Υποστηρίζουν ότι το σχολείο αποτελεί μηχανισμό αναπαραγωγής της κοινωνικής και, επομένως, της ταξικής δομής. Διαφοροποιημένες απόψεις στο εσωτερικό των θεωριών αυτών για το ρόλο της εκπαίδευσης: Η ονομαζόμενη ριζοσπαστική θεωρία της αναπαραγωγής των Bowles και Gintis, η οποία θεωρεί το εκπαιδευτικό σύστημα μηχανισμό αναπαραγωγής της κοινωνικής-ταξικής δομής. Η μάλλον αντιφατική άποψη για τη «σχετική αυτονομία» του εποικοδομήματος, η οποία έχει διατυπωθεί από τον Althusser. Θέσεις που αναδεικνύουν τον ιδιότυπο ντετερμινισμό των δομών του κοινωνικού συστήματος. Οι θέσεις αυτές προσεγγίζονται με σύντομη αναφορά στις απόψεις του Stuart Hall Η περίπτωση του Pierre Bourdieu, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο θεσμός της εκπαίδευσης συμβάλλει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής-ταξικής δομής. Η αναπαραγωγή αυτή, πραγματοποιείται και νομιμοποιείται, μέσα από το σχολείο, με βάση το «πολιτιστικό κεφάλαιο» της οικογένειας Β. Οι θεωρίες του κριτικού μαρξισμού και της αντίστασης Αναγνωρίζουν διακριτό ρόλο στο εποικοδόμημα και στην ανθρώπινη δράση Ξεφεύγουν από τα αυστηρά όρια του δομισμού Εντάσσονται στο πλαίσιο των συνδυαστικών προσεγγίσεων. 3
Η ριζοσπαστική θεωρία της αναπαραγωγής των Bowles και Gintis Samuel Bowles (1939 σήμερα) Herbert Malena Gintis (1940 σήμερα) Επιχειρούν να κλονίσουν τη γενική πεποίθηση ότι η εκπαίδευση είναι «καλό πράγμα» (good thing), τόσο για τα ίδια τα άτομα, όσο και για την κοινωνία. Ο βασικός σκοπός του σχολείου στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες είναι να προετοιμάζει τους μαθητές να παίξουν, χωρίς ιδιαίτερες αντιδράσεις και αντιστάσεις, το ρόλο του αλλοτριωμένου εργαζόμενου. Δεν μπορούμε να αναλύσουμε και να κατανοήσουμε το θεσμό της εκπαίδευσης, αν δεν αναλύσουμε και δεν κατανοήσουμε την κοινωνία, στο πλαίσιο της οποίας αυτή λειτουργεί. Η εκπαίδευση είναι συνδεδεμένη με τους άλλους θεσμούς της κοινωνίας και συμβάλλει στην αναπαραγωγή και τη διαιώνιση του καπιταλιστικού συστήματος (δομικού χαρακτήρα ανάλυση). Ο ουσιαστικός ρόλος του εκπαιδευτικού συστήματος συνδέεται με παρεμβάσεις και επιρροές στη συνείδηση του ατόμου. Η αναπαραγωγή των παραγωγικών σχέσεων εξαρτάται από την αναπαραγωγή της συνείδησης του ατόμου. 4
Η ριζοσπαστική θεωρία της αναπαραγωγής των Bowles και Gintis Οι δομικού χαρακτήρα κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες αναπτύσσονται στο εσωτερικό της εκπαίδευσης, κοινωνικοποιούν τους μαθητές, τους συνηθίζουν στην πειθαρχία και τους καλλιεργούν τις κατάλληλες για την ένταξη τους στο επάγγελμα συμπεριφορές. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των ποικίλων παραγόντων που δρουν στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος αντιγράφουν ακριβώς την ιεραρχικά δομημένη κοινωνική διαίρεση εργασίας. Τελικά, το σχολείο συμβάλλει στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών εκείνων της προσωπικότητας, τα οποία είναι απαραίτητα για τη διαμόρφωση της στάσης του ατόμου απέναντι στο καπιταλιστικό σύστημα και τη λογική που το διέπει. Στο πλαίσιο αυτό, οι Bowles και Gintis επιχειρούν να αναλύσουν: Τη λογική του καπιταλιστικού συστήματος. Τη σύμπτωση των λογικών του καπιταλιστικού συστήματος με τις λογικές του εκπαιδευτικού συστήματος, η οποία αναδεικνύει τον αναπαραγωγικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης. 5
Η λογική του καπιταλιστικού συστήματος Το καπιταλιστικό σύστημα στηρίζει τη λειτουργία του και τη διαιώνιση του στην αποδοχή και τη νομιμοποίηση τριών βασικών στοιχείων: 1. Ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής: 2. Αποξένωση του ανθρώπου από τη διαδικασία της παραγωγής και από το προϊόν που μέσα σ' αυτή παράγεται. 3. Η εσωτερική οργάνωση της εργασίας και της παραγωγικής διαδικασίας, απαιτεί εξειδικεύσεις και διαφοροποιήσεις. Αναλυτικά: 1. Ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής: Η διάκριση μεταξύ αυτών που κατέχουν τα μέσα παραγωγής και αυτών που τα χειρίζονται, προκαλεί σχέσεις ελέγχου και εξουσίας: Έλεγχο πάνω στην παραγωγική διαδικασία ασκούν αποκλειστικά οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Οι σχέσεις εξουσίας δημιουργούν ιεραρχίες, εξαρτήσεις και εξαναγκασμούς, οι οποίοι επιβάλλουν την υπακοή και την πειθαρχία στο χώρο της εργασίας. Η υπακοή και η πειθαρχία είναι στοιχεία απαραίτητα για τη μεγιστοποίηση της παραγωγής και τη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος. 6
Η λογική του καπιταλιστικού συστήματος 2. Αποξένωση του ανθρώπου από τη διαδικασία της παραγωγής και από το προϊόν που μέσα σ' αυτή παράγεται. Η εργασία που προσφέρουν οι άνθρωποι θεωρείται μέσο για την παραγωγή αγαθών και υπεραξίας και όχι μια διαδικασία που μπορεί να προσφέρει ικανοποίηση στον εργαζόμενο (αλλοτρίωση). Η νομιμοποίηση της αποξένωσης αυτής παράγεται με το κίνητρο της αμοιβής, το οποίο βρίσκεται έξω από το δημιουργικό πλαίσιο της εργασίας. 7
Η λογική του καπιταλιστικού συστήματος 3. Η εσωτερική οργάνωση της εργασίας και της παραγωγικής διαδικασίας, απαιτεί εξειδικεύσεις και διαφοροποιήσεις. Οι διαφοροποιήσεις οδηγούν στη διαστρωμάτωση της εργατικής δύναμης και στη δημιουργία ιεραρχιών στο πεδίο εκδήλωσης της παραγωγικής διαδικασίας. Η αποδοχή των ιεραρχιών νομιμοποιεί την άσκηση ελέγχου από την κορυφή της ιεραρχίας, ο οποίος μειώνει τη συμμετοχή των πολλών στη λήψη των αποφάσεων και ενισχύει την αποξένωση του ανθρώπου από τη διαδικασία της παραγωγής. Οι ιεραρχίες συμβάλλουν στην εξασφάλιση της πειθαρχίας και στη δημιουργία ανταγωνισμών. Η εξασφάλιση της πειθαρχίας και η ανάπτυξη των ανταγωνισμών, αποτελούν χρήσιμους παράγοντες για την αναπαραγωγή της λογικής του καπιταλισμού και τη μεγιστοποίηση του κέρδους. 8
Η σύμπτωση των λογικών του καπιταλιστικού και του εκπαιδευτικού συστήματος αναδεικνύει τον αναπαραγωγικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης Προσπαθούν να αναδείξουν αντιστοιχίσεις ανάμεσα στη λογική του καπιταλιστικού συστήματος και σ' αυτή του εκπαιδευτικού συστήματος (αρχή της αντιστοιχίας). Περιγράφοντας αυτές τις αντιστοιχείσεις, επιδιώκουν να επιβεβαιώσουν τον αναπαραγωγικό ρόλο της εκπαίδευσης. Καπιταλιστικό σύστημα: Μια μικρή ομάδα ατόμων (οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής) πρέπει να ελέγχει τους πολλούς (αυτούς που χειρίζονται τα μέσα παραγωγής) Έτσι, το σύστημα δεν είναι εξασφαλισμένο. Οι ίδιοι οι καπιταλιστές αναγνωρίζουν ότι ο μεγάλος κίνδυνος θα προκύψει, όταν οι εργαζόμενοι αποκτήσουν συνείδηση της κατάστασης τους και ενωθούν (όταν γίνουν κοινωνική τάξη for itself). Αναζητούνται αποτελεσματικοί τρόποι για την εξασφάλιση και τη διαιώνιση της κυριαρχίας του συστήματος: Δημιουργία αποθέματος ανέργων Άσκηση κρατικής βίας κ.λπ. «Επιβολή» της νομιμοποίησης και της αποδοχής της ιδεολογίας του καπιταλισμού. Ωστόσο, επειδή η λειτουργία της ιδεολογίας και μόνο δεν είναι αρκετή για την εξασφάλιση αποτελεσματικού ελέγχου, επιδιώκουν και τη δημιουργία κατάλληλων προϋποθέσεων, προκειμένου αυτοί που χειρίζονται τα μέσα παραγωγής να αποκτήσουν και εμπειρίες πάνω στη συγκεκριμένη ιδεολογία. 9
Η εκπαίδευση των νέων και ο θεσμός του σχολείου Θεωρείται ως το καταλληλότερο πεδίο για εξάσκηση και εθισμό πάνω σε ιδέες, αντιλήψεις και πεποιθήσεις που εδραιώνουν την ιδεολογία του καπιταλιστικού συστήματος. Η εδραίωση αυτή γίνεται αποτελεσματικότερη, όταν ο τρόπος οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων που επικρατούν στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τις κοινωνικές σχέσεις που επικρατούν στην καπιταλιστική κοινωνία. Έτσι, στο εκπαιδευτικό σύστημα, διαμορφώνονται σχέσεις μεταξύ των διοικητικών στελεχών και των εκπαιδευτικών, των εκπαιδευτικών και των μαθητών, των μαθητών μεταξύ τους, των μαθητών και της εργασίας τους. Παράλληλα, διαμορφώνονται «σχέσεις» ανάμεσα στην επίσημη σχολική γνώση, η οποία κατασκευάζεται έξω από το θεσμό του σχολείου, και τους εκπαιδευτικούς, καθώς και ανάμεσα στη γνώση και τους μαθητές. Στο πλαίσιο αυτό, οι μαθητές εθίζονται να αναγνωρίζουν και να νομιμοποιούν: 10
Πρώτον, τις ιεραρχίες που διαμορφώνονται ανάμεσα στη διοίκηση, τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές. Έτσι, οι μαθητές προετοιμάζονται να αποδεχθούν χωρίς ιδιαίτερες αντιδράσεις: Τους διαχωρισμούς μεταξύ των ολίγων που κατέχουν τα μέσα παραγωγής και των πολλών που τα χειρίζονται Το ρόλο των διαμεσολαβητών. Τις σχέσεις εξουσίας και τους διαχωρισμούς και μαθαίνουν να πειθαρχούν, αποδεχόμενοι το δοσμένο καταμερισμό εργασίας και το αντίστοιχο πλέγμα παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων. 11
Δεύτερον, την αποξένωση των μαθητών από: Τη δημιουργική συμμετοχή στη μαθησιακή διαδικασία Τη συμμετοχή στις διαδικασίες επιλογής του περιεχομένου της διδασκόμενης γνώσης Οι μαθητές εθίζονται στην αναπαραγωγή ενός δοσμένου περιεχομένου γνώσης, το οποίο δεν τους προσφέρει την ευχαρίστηση της δημιουργίας: Εξαναγκασμός στην απομνημόνευση και την αναπαραγωγή της γνώσης Κίνητρο της βαθμολογίας που είναι έξω από την ουσία και τη δημιουργική δραστηριότητα της μάθησης (εξωτερικό κίνητρο μάθησης). Έτσι, οι μαθητές προετοιμάζονται να αποδεχθούν, χωρίς αντιστάσεις: Την αποξένωση τους από την παραγωγική διαδικασία και από το προϊόν που η διαδικασία αυτή δημιουργεί. Μοναδικό κίνητρο για τη συμμετοχή στη διαδικασία αυτή είναι το κίνητρο της «αμοιβής» (βαθμός, έπαινος κ.λπ.), το οποίο δεν έχει σχέση με την ουσία μιας δημιουργικής δραστηριότητας. 12
Τρίτον, τη λειτουργία των διαφορετικών βαθμίδων της εκπαίδευσης, οι οποίες παράγουν ειδίκευση για τα διαφοροποιημένα επίπεδα της παραγωγικής διαδικασίας. Έτσι, οι μαθητές προετοιμάζονται να αποδεχθούν, χωρίς αντιστάσεις: Τις ποιοτικές διαφοροποιήσεις των ιεραρχημένων επιπέδων της παραγωγής. Όπως ακριβώς στις κατώτερες βαθμίδες της εκπαίδευσης η έμφαση δίνεται στην πειθαρχία και την εποπτεία για την εφαρμογή των δοσμένων κανόνων και του προγράμματος, έτσι και στα χαμηλότερα επίπεδα της παραγωγικής διαδικασίας επιδιώκεται η πιστή τήρηση των οδηγιών και των κατευθύνσεων, τις οποίες άλλοι έχουν επεξεργασθεί. Έτσι, Καλλιεργείται περισσότερο η πειθαρχία και η υπακοή, παρά η υπευθυνότητα. Στις ανώτερες βαθμίδες της εκπαίδευσης, οι εκπαιδευόμενοι κινούνται με μεγαλύτερη ανεξαρτησία και οι παρεμβάσεις για τη ρύθμιση της συμπεριφοράς τους περιορίζονται. (π.χ. Πανεπιστήμια) Στα ανώτερα επίπεδα της παραγωγικής διαδικασίας, η συμμετοχή στις αποφάσεις είναι αυξημένη και ο έλεγχος της εξουσίας περιορισμένος, αναπτύσσεται περισσότερο η υπευθυνότητα και λιγότερο ο έλεγχος. 13
Τέταρτον, τη μαθησιακή διαδικασία ως μέσο για την απομνημόνευση και την αναπαραγωγή μιας «εκεί έξω» κατασκευασμένης γνώσης, η οποία θα τους προσφέρει τη δυνατότητα, μέσα από την εξωτερική αμοιβή της βαθμολογίας, να κατακτήσουν μια κοινωνική θέση κύρους. Έτσι, οι μαθητές προετοιμάζονται να αποδεχθούν, χωρίς αντιστάσεις: Την αποξένωση τους από την παραγωγική διαδικασία και από το προϊόν που στο πλαίσιο της παράγουν. Καθώς συνηθίζουν να μην ασκούν έλεγχο πάνω στη γνώση που καλούνται να απομνημονεύσουν, έτσι θεωρείται ότι αργότερα θα αποδέχονται, χωρίς αντιστάσεις, και την περιθωριοποίηση τους στο πεδίο της παραγωγής. 14
Συμπερασματική επισκόπηση: Η διατήρηση της ταξικής δομής του καπιταλιστικού συστήματος συνδέεται με τη νομιμοποίηση της στη συνείδηση των ατόμων που τη συγκροτούν. Το εκπαιδευτικό σύστημα παίζει σημαντικό ρόλο, ανταμείβοντας την υπακοή και την παθητικότητα και ποινικοποιώντας τον αυθορμητισμό και τη δημιουργικότητα. Είναι απαισιόδοξοι και υποστηρίζουν ότι ελάχιστα πράγματα μπορούν να γίνουν με βάση τη μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος. Η βασική αιτία που το εκπαιδευτικό σύστημα αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες είναι αυτό τούτο το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα. Έτσι, θεωρούν ότι η όποια πραγματική αλλαγή συνδέεται με τον επαναστατικό μετασχηματισμό της οικονομικής ζωής. Τα εκπαιδευτικά συστήματα των προηγμένων καπιταλιστικών χωρών απέτυχαν: Να καλλιεργήσουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας των μελών της κάθε κοινωνίας, η οποία, ασφαλώς, δεν περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και γνωστικού χαρακτήρα δεξιοτήτων Να συμβάλουν στην άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και την εξάλειψη της κοινωνικής στέρησης Να μετατρέψουν την εκπαίδευση σε σταθεροποιητική δύναμη της κοινωνίας, η οποία όμως θα συνέβαλε στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των ατόμων και τον περιορισμό των εκπαιδευτικών και των κοινωνικών ανισοτήτων. Τελικά, εκείνο που στην πραγματικότητα πέτυχε η εκπαίδευση είναι η νομιμοποίηση της κυρίαρχης κουλτούρας. Η συγκεκριμένη αποτυχία έχει τις αιτίες της όχι τόσο στα ίδια τα σχολεία, όσο στον τύπο της κοινωνίας, στον οποίο τα σχολεία αυτά λειτουργούν. 15
Αποδοχή κριτικής για οικονομικό ντετερμινισμό Αποδέχονται τις κριτικές που υποστηρίζουν ότι, τελικά, έχουν υπερτονίσει τον ταξικού χαρακτήρα οικονομικό ντετερμινισμό, παραμελώντας στοιχεία που έχουν σχέση με το ρατσισμό, τις διακρίσεις φύλου κ.λπ. Αποδέχονται ότι δεν μπόρεσαν να αναδείξουν αντιφάσεις ανάμεσα στην οικονομία και στην εκπαίδευση και παρέμειναν εγκλωβισμένοι στην αρχή της αντιστοιχίας. Προχωρούν σε μια ενδιαφέρουσα ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας, η οποία αναγνωρίζει τη λειτουργία τριών δομικά αλληλοσυσχετιζόμενων και, ταυτόχρονα, αντιφατικών πεδίων, όπως είναι: η οικογένεια, το κράτος και το καπιταλιστικό μοντέλο παραγωγής. (επιρροή από τον Althusser) Υποστηρίζουν ότι, ενώ οι νόμοι του κράτους (το πεδίο του κράτους) προβάλλουν την ισότητα μεταξύ αντρών και γυναικών ή λευκών και μαύρων, στο πεδίο της οικονομίας η «ισότητα» αυτή ανατρέπεται. Έτσι, στο πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνικής οργάνωσης, μολονότι τα διάφορα πεδία υπάρχουν και λειτουργούν, στην πράξη, το πεδίο της οικονομίας, σε «τελική ανάλυση», καθορίζει τα δύο άλλα πεδία. 16
Η άποψη του Althusser για τη «σχετική αυτονομία» του εκπαιδευτικού θεσμού Υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση είναι ένας αναπαραγωγικός μηχανισμός. Βασική προϋπόθεση της παραγωγής είναι η αναπαραγωγή των προϋποθέσεων της παραγωγής. Στο σημείο αυτό συγκεκριμενοποιεί το ρόλο της εκπαίδευσης, η οποία, συμβάλλει στην αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος. Το σχολείο φαίνεται, χωρίς να είναι, ουδέτερο. Τονίζει ότι η κυρίαρχη ιδεολογία υποκρίνεται και αφήνει να εννοηθεί ότι το σχολείο είναι ουδέτερο έδαφος, χωρίς επίσημη ιδεολογία. Η θεωρητική του θέση αναδεικνύει τη «σχετική αυτονομία» του εποικοδομήματος, το οποίο όμως, «σε τελική ανάλυση», καθορίζεται από την οικονομική υποδομή και την κυρίαρχη ιδεολογία. Εντάσσει την εκπαίδευση στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους, οι οποίοι έχουν στόχο την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας, και υποστηρίζει ότι ο εκπαιδευτικός θεσμός συμβάλλει: Στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, η οποία περιλαμβάνει και την αναπαραγωγή της ειδίκευσης της. Παράλληλα, είναι γνωστό ότι οι συχνές αλλαγές των μέσων παραγωγής ενεργοποιούν το εποικοδόμημα, το οποίο, μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα, κινητοποιεί τη διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης, στελεχών και ειδίκευσης. Έτσι, πιθανότατα, δημιουργούνται και κάποιες προϋποθέσεις κοινωνικής κινητικότητας, οι οποίες ενισχύουν τη λογική της σχετικής αυτονομίας. Στην αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων, η οποία απαιτεί την αναπαραγωγή του κανονιστικού συστήματος της κοινωνίας. Έτσι, υποστηρίζει ότι το σχολείο αλλοτριώνει τους μαθητές, αφού τους μεταδίδει τις κατάλληλες για το ρόλο του εργαζόμενου νοοτροπίες. 17
Η άποψη του Althusser για τη «σχετική αυτονομία» του εκπαιδευτικού θεσμού Ειδικότερα υποστηρίζει ότι, σε μια ώριμη καπιταλιστική κοινωνική οργάνωση, το σχολείο παραλαμβάνει παιδιά από όλες τις κοινωνικές τάξεις και για πολλά χρόνια, στα οποία τα παιδιά είναι ευάλωτα επιχειρεί να ενσταλάξει: α. Στα παιδιά που θα παίξουν το ρόλο του εργαζόμενου, τους κανόνες «καλής» και «σεμνής» συμπεριφοράς, καθώς και την αποδοχή του συστήματος. β. Στα παιδιά που προέρχονται από την κυρίαρχη τάξη, τα οποία, στη συνέχεια, θα διαχειριστούν το σύστημα, την έπαρση και τον κυνισμό. Όλα αυτά μεταδίδονται, τόσο μέσα από γενικά γνωστικά αντικείμενα (μαθηματικά, φυσική κ.λπ.), όσο και μέσα από μαθήματα που με άμεσο τρόπο αναπαράγουν την κυρίαρχη ιδεολογία (π.χ. ηθική, αγωγή του πολίτη, φιλοσοφία). 18
Η άποψη του Althusser για τη «σχετική αυτονομία» του εκπαιδευτικού θεσμού Υποστηρίζει ότι ο σύγχρονος κρατικός μηχανισμός λειτουργεί σε δύο επίπεδα: είτε ως Κατασταλτικός Κρατικός Μηχανισμός (Κ.Κ.Μ.), όπου με την άσκηση εξουσίας και βίας εξασφαλίζει την αναπαραγωγή των παραγωγικών σχέσεων, είτε ως Ιδεολογικός Κρατικός Μηχανισμός (Ι.Κ.Μ.), ο οποίος συμβάλλει στην αναπαραγωγή των παραγωγικών σχέσεων, μέσα από την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας. Ο θεσμός της εκπαίδευσης έχει κεντρικό ρόλο. Είναι ένας ιδεολογικός μηχανισμός του ελεγχόμενου, έστω σε «τελική ανάλυση», από την οικονομική υποδομή κράτους, ο οποίος εξυπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης. Η λειτουργία του συνδέεται με την αναπαραγωγή των αξιών και των κανόνων της κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι αξίες αυτές και οι κανόνες αποτελούν τη βάση για τη διατήρηση και την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος. Παρά τα θεωρητικά ανοίγματα και την ανάδειξη της έννοιας της «σχετικής αυτονομίας» του εποικοδομήματος, στην ουσία, θεωρεί δεδομένη την υπαγωγή-υποταγή του εκπαιδευτικού συστήματος στο ελεγχόμενο από την οικονομική υποδομή (έστω σε τελική ανάλυση) κράτος (ντετερμινισμός). 19