Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εκπαιδευτικές απόψεις στο πλαίσιο του Κριτικού Μαρξισμού

Transcript

1 Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Εκπαιδευτικές απόψεις στο πλαίσιο του Κριτικού Μαρξισμού Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1

2 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 11ο (σελ ) 2

3 Οι Συνδυαστικές Προσεγγίσεις Βασικές θέσεις Επιδιώκουν να συνθέσουν δημιουργικά τις μακρο- και μικροαναλύσεις. Θεωρούν ότι η κοινωνική «πραγματικότητα» συγκροτείται και ανασυγκροτείται με βάση: Τις επιρροές και τους εξαναγκασμούς των «αντικειμενοποιημένων» στοιχείων της μακρο-κοινωνικής έννοιας της δομής και Τη μετασχηματιστική δυναμική της ανθρώπινης δράσης, η οποία εκδηλώνεται στο μικρο-επίπεδο. Αποδέχονται το γεγονός ότι οι θεωρούμενες δεδομένες και σταθερές κοινωνικές δομές ρυθμίζουν και επιβάλλουν συμπεριφορές. Παράλληλα, αναγνωρίζουν ότι τα δρώντα στην κοινωνική περίσταση υποκείμενα ερμηνεύουν, ή μπορούν να ερμηνεύσουν, δημιουργικά τα νοήματα και να συμβάλουν στον επανακαθορισμό τους. 3

4 Εκπαιδευτικές απόψεις στο πλαίσιο του Κριτικού Μαρξισμού και οι Θεωρίες της Αντίστασης Διαφορές «επιστημονικού» και «κριτικού» μαρξισμού Ο επιστημονικός μαρξισμός: Αντιλαμβάνεται την κοινωνία ως ολότητα, η οποία λειτουργεί κάτω από τους «σιδερένιους νόμους» μιας περισσότερο ή λιγότερο άκαμπτης διάκρισης ανάμεσα στην οικονομική υποδομή και στο εποικοδόμημα. Στο πλαίσιο της άκαμπτης αυτής διάκρισης λειτουργεί ο οικονομικός καθορισμός (ντετερμινισμός), ο οποίος περιορίζει: Παράλληλα, υπονοεί ότι οι ελεγχόμενες από την οικονομική βάση δομές του εποικοδομήματος επιβάλλουν εξαναγκασμούς στη δράση των ατόμων. τη δυνατότητα αυτόνομης λειτουργίας του εποικοδομήματος τις μετασχηματιστικές δυνατότητες της ανθρώπινης δράσης την πιθανότητα για χειραφέτηση Μολονότι έχουν διατυπωθεί και απόψεις για τη «σχετική αυτονομία» του εποικοδομήματος, η έμφαση δίνεται στη διάκριση υποδομής και εποικοδομήματος, η οποία παράγει και τον οικονομικό επικαθορισμό. 4

5 Διαφορές «επιστημονικού» και «κριτικού» μαρξισμού Ο κριτικός μαρξισμός: Αντιλαμβάνεται τη διαδικασία της παραγωγής με βάση την έννοια της «πράξης». Η βούληση των δρώντων υποκειμένων αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα για την κοινωνική αλλαγή (βολονταρισμός). Η έννοια της ανθρώπινης βούλησης, προσδιορίζεται από την έννοια «πράξη» και δεν ταυτίζεται με αυτή που περιγράφεται στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις Η έννοια της πράξης περιλαμβάνει όχι μόνο τα νοήματα που οι δρώντες δίνουν στη δράση τους, αλλά και τη σχέση των δρώντων με τον υλικό κόσμο και τη «φύση» (καθετί δοσμένο και σταθερό) την οποία επιχειρούν να αλλάξουν. Η θέση αυτή αναδεικνύει την ισορροπία ανάμεσα στις ντετερμινιστικές και τις βολονταριστικές αντιλήψεις (αναπτύσσεται ιδιαίτερα από τον Gramsci) 5

6 Απόψεις του Antonio Gramsci για την εκπαίδευση Antonio Gramsci ( ) Κεντρικές θέσεις Βασικός εκπρόσωπος του κριτικού μαρξισμού. Τις αλλαγές στην κοινωνία δεν μπορούν να προδιαγράψουν ή να επιβάλλουν μόνες τους οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις, αλλά απαιτούν την ενεργητική και συνειδητή δράση των ανθρώπων. Επισημαίνει, όχι μόνο τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην οικονομική υποδομή και το εποικοδόμημα, αλλά και τον δημιουργικό ρόλο των υποκειμένων στο εσωτερικό των δομών. Η ανθρώπινη φύση διαμορφώνεται εξελικτικά και είναι αποτέλεσμα της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στην ανθρώπινη βούληση και την κοινωνική εμπειρία ή τις δομές 6

7 Για τη διανόηση Η διανόηση, μολονότι διαμορφώνεται στο εποικοδόμημα, έχει να επιτελέσει σημαντικό έργο, αφού αυτή μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να εξυψώσει πολιτιστικά το λαό. Ο διανοούμενος, μολονότι θα πρέπει σε κάθε στιγμή να αποδεικνύει την ευαισθησία του απέναντι στις λαϊκές μάζες, ταυτόχρονα, θα πρέπει να τους καλλιεργεί και αξιόλογα ενδιαφέροντα, καθώς και τη δυνατότητα να αποκτούν επαφή με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αξιόλογη γνώση. 7

8 Για την εκπαίδευση Αναγνωρίζει στον εκπαιδευτικό σημαντικό ρόλο και τον ονομάζει ηγέτη. Επισημαίνει την ανάγκη ενεργητικής και ισότιμης συμμετοχής του μαθητή, την οποία θεωρεί απαραίτητη για την ομαλή λειτουργία της παιδαγωγικής σχέσης. Υποστηρίζει ότι «... η σχέση δασκάλου-μαθητή είναι σχέση ενεργητική, αμφίδρομη και συνεπώς κάθε δάσκαλος είναι πάντα μαθητής και κάθε μαθητής δάσκαλος.» Μολονότι αναγνωρίζει έναν «ηγεμονικό» ρόλο στον εκπαιδευτικό, δεν επιθυμεί την ανάπτυξη ηγεμονικών σχέσεων (την παραγωγή σχέσεων εξουσίας) στο πλαίσιο της παιδαγωγικής διαμεσολάβησης. Ο εκπαιδευτικός έχει καθήκον να κάνει τις απαραίτητες εκπαιδευτικές παρεμβάσεις, ώστε το παιδί να αποκτήσει κριτική κοινωνική συνείδηση και να αναπτύξει την προσωπικότητα του με βάση την επιστήμη και όχι τον κοινό νου Διαφωνεί με τη ντετερμινιστική αντίληψη, η οποία θέλει την εκπαίδευση υποταγμένη στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της οικονομικής υποδομής. Αναγνωρίζοντας δυνατότητες στην ανθρώπινη βούληση, αναδεικνύει την ανάγκη προγραμματισμού και οργάνωσης της εκπαίδευσης, η οποία πρέπει να δώσει έμφαση: Στη μέθοδο διδασκαλίας, στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης και στον τύπο του σχολείου, το οποίο πρέπει να είναι ενιαίο για όλους 8

9 Freire: Η εκπαίδευση ως πολιτιστική δραστηριότητα για την άρση της αλλοτρίωσης του ατόμου Paulo Reglus Neves Freire ( ) Βασικές θέσεις Στις εξαρτώμενες και αλλοτριωμένες κοινωνίες, η σκέψη και η γλώσσα των καταπιεσμένων υποκειμένων είναι επίσης αλλοτριωμένη. Η αλλοτριωμένη σκέψη δεν διευκολύνει τα δρώντα υποκείμενα να συνειδητοποιήσουν την αντικειμενική κοινωνική πραγματικότητα και τις συνθήκες καταπίεσης μέσα στις οποίες ζουν. Στις κοινωνίες αυτές, δεν μπορεί εύκολα να αναπτυχθεί μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στα υποκείμενα και τις συνθήκες της ιστορικής και πολιτιστικής πραγματικότητας τους. Δεν είναι καθόλου εύκολο να παραχθεί αυθεντική σκέψη και γλώσσα, η οποία, με τη σειρά της, θα μπορούσε να δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε τα άτομα να συνειδητοποιήσουν την κατάσταση και να διεκδικήσουν την ελευθερία. Η δομή δεν παράγει μόνο εξαναγκασμούς, αλλά αποτελεί και ένα πλαίσιο στο εσωτερικό του οποίου το άτομο μπορεί να κατανοήσει την κατάστασή του και να αναπτύξει δράσεις για την αλλαγή της. Η θέση αυτή δημιουργεί μια αισιόδοξη δυναμική στην προσέγγιση του Freire, αφού υπερβαίνει την ντετερμινιστική λογική της δομής και εγκαθιδρύει μια σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία, ανάμεσα στο άτομο και το θεωρούμενο δοσμένο και σταθερό. 9

10 Σχέση ατόμου - κοινωνίας Αναδεικνύοντας τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία, επισημαίνει ότι: Η συνειδητοποίηση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο μιας μηχανιστικής αντιγραφής της αντικειμενικής πραγματικότητας, όπου το υποκείμενο μετατρέπεται σε παθητικό δέκτη των ερεθισμάτων της. Έτσι, και ο μπιχεβιορισμός, «δεν καταφέρνει να κατανοήσει τη διαλεκτική των σχέσεων άνθρωποι-κόσμος». Ο άκρατος υποκειμενισμός, ο οποίος αναδεικνύει την αυτόνομη λειτουργία της ανθρώπινης συνείδησης, μολονότι εξασφαλίζει τη δημιουργική δράση του ενεργητικού υποκειμένου, η δράση αυτή «δημιουργεί» μια «πραγματικότητα», χωρίς τη συμμετοχή της ίδιας της πραγματικότητας. Το κυρίαρχο ζήτημα είναι να αποκτήσουν οι καταπιεσμένοι συνείδηση της κατάστασής τους και να μπορέσουν να λειτουργήσουν έξω από το πλαίσιο της «κουλτούρας της σιωπής». Έτσι, όταν ο Freire μιλούσε για τη διδασκαλία των αναλφάβητων ενηλίκων, δεν περιόριζε την παρέμβαση του σε μια παιδαγωγικά αποτελεσματική μέθοδο για την εκμάθηση της ανάγνωσης. Για τον Freire, η παράλληλη επιλογή των κατάλληλων αξιών, οι οποίες θα είχαν ως κέντρο τον άνθρωπο και θα βοηθούσαν τους καταπιεσμένους να αντιληφθούν την κατάσταση τους, ήταν εξίσου ή και περισσότερο απαραίτητη. 10

11 Για την εκπαίδευση Η εκπαίδευση αποτελεί μια μορφή πολιτισμικής δραστηριότητας, η οποία μπορεί να συμβάλει: Στην αποκάλυψη της πραγματικότητας, στη συνειδητοποίηση της κατάστασης από την πλευρά των καταπιεσμένων ατόμων, στη σύνδεση της σκέψης τους με την υπάρχουσα πραγματικότητα και στην πιθανή άρση της αλλοτρίωσής τους. Αναδεικνύει δύο σημαντικά και αλληλεξαρτώμενα στοιχεία της εκπαιδευτικής διαδικασίας: Το ρόλο της μορφής και του περιεχομένου της επίσημης σχολικής γνώσης και Τις διαδικασίες μετάδοσης της. Υποδεικνύει τη χρησιμότητα της ανάλυσης των διδακτικών εγχειριδίων Αναδεικνύει τις κοινωνικές εξαρτήσεις της επίσημης σχολικής γνώσης, καθώς και το ρόλο τους στη διαμόρφωση των εκπαιδευτικών πρακτικών. Επιμένοντας ότι η εκπαίδευση μπορεί να αποτελέσει μια πολιτιστική δραστηριότητα που θα έχει στόχο την άρση της αλλοτρίωσης του ατόμου, επισημαίνει τη σημασία της «συνειδητοποίησης». 11

12 Οι θεωρίες της αντίστασης στην εκπαίδευση Βασικές θέσεις Χωρίς να παραγνωρίζονται οι εξαναγκασμοί των δομών του εκπαιδευτικού συστήματος, αναδεικνύεται το στοιχείο του βολονταρισμού και τη δυναμική της αλληλόδρασης ανάμεσα στη δομή και την ανθρώπινη δράση. Η ανθρώπινη δράση και αντίδραση (αντίσταση) δημιουργεί προϋποθέσεις για τον απεγκλωβισμό των εκπαιδευτικών, των μαθητών και των γονέων από την παθητικότητα, τη μοιρολατρία και την υποταγή. Δίνοντας έμφαση στο ρόλο της ανθρώπινης βούλησης και της ανθρώπινης δράσης, επιχειρούν να εισχωρήσουν στο «μαύρο κουτί» (όπως αποκαλείται η σχολική τάξη) και να αναδείξουν τις δυναμικές και τις «αντιστάσεις» που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του. Παράλληλα, αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα της σύγχρονης κοινωνικής οργάνωσης, μελετούν τις θέσεις και τις αντιπαραθέσεις των διαπλεκόμενων συμφερόντων και στρατηγικών, οι οποίες εκδηλώνονται στο ευρύτερο πεδίο της εκπαίδευσης. 12

13 Θέσεις του Paul Willis Paul Willis (1950 σήμερα) Βασικές θέσεις Επιχείρησε να αναδείξει τους τρόπους που χρησιμοποιούσαν οι μαθητές που προέρχονταν από την εργατική τάξη, προκειμένου να αντισταθούν στις επιβολές της εξουσίας, του εκπαιδευτικού και του σχολείου. Ξεκίνησε τις διερευνήσεις του, μελετώντας την κουλτούρα των μαθητών της εργατικής τάξης σε μια μικρή πόλη της κεντρικής Αγγλίας. Οι διερευνήσεις αυτές έδειξαν ότι, μολονότι οι μαθητές προέρχονταν «αποκλειστικά» από την εργατική τάξη, μια μερίδα μαθητών είχε συμβιβαστεί και είχε ενταχθεί στο σχολικό σύστημα. Ωστόσο, σύμφωνα με την κουλτούρα της πλειοψηφίας των μαθητών της εργατικής τάξης, νομιμοποιημένη ομάδα ήταν αυτή που αντιστεκόταν και αμφισβητούσε το σχολικό σύστημα. 13

14 Περιγραφή της στάσης αμφισβήτησης Οι μαθητές που αντιστέκονταν αυτοαποκαλούνταν αυτάρεσκα «παλικάρια», ενώ οι συμβιβασμένοι αποκαλούνταν, από τους ίδιους, «τρύπια αυτιά» Οι αμφισβητήσεις των «παλικαριών» περιλάμβαναν μια γενική αρνητική στάση απέναντι στην εξουσία, τόσο των εκπαιδευτικών, όσο και του σχολικού συστήματος Τα «παλικάρια», οργανώνοντας και εκδηλώνοντας ποικίλες δράσεις στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος, συγκεκριμενοποιούσαν τη γενική «ασυμβίβαστη» στάση τους. Οι δράσεις αυτές συνδέονταν με την απόρριψη κάθε νομιμοποιημένης, από το σύστημα «σχολείο», συμπεριφοράς. Οι μαθητές αμφισβητούσαν και απέρριπταν την επεξεργασμένη γλώσσα του σχολείου, το κανονιστικό πλαίσιο της μαθησιακής διαδικασίας που εκδηλωνόταν στη σχολική τάξη (πρόγραμμα, πειθαρχία κ.λπ.), την επίσημη σχολική γνώση, καθώς και τις τυποποιημένες συμπεριφορές και ποικίλες απαγορεύσεις που οι κανόνες του σχολείου επέβαλαν. Έτσι, ντύνονταν όπως ήθελαν, κάπνιζαν, περιφρονούσαν τις εντολές της «εξουσίας» του σχολείου (του διευθυντή, των εκπαιδευτικών) κλπ. Τελικά, έφταναν στο σημείο να νομιμοποιούν ακόμα και την κλοπή, αφού με τον τρόπο αυτό θεωρούσαν ότι προκαλούσαν την εξουσία και δημιουργούσαν προβλήματα στο σύστημα. Ωστόσο, οι αντιπαραθέσεις ήταν κατά ένα περίεργο τρόπο αυτοελεγχόμενες, αφού σταματούσαν λίγο πριν την τελική σύγκρουση. 14

15 Αιτιολόγηση της στάσης Η στάση αυτή διαμορφωνόταν, επειδή οι μαθητές που προέρχονταν από την εργατική τάξη αντιλαμβάνονταν, συνειδητά ή ασυνείδητα, ότι ο σκληρός ανταγωνισμός που επικρατούσε στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος δεν τους άφηνε κανένα περιθώριο για επιτυχία και απόκτηση των κατάλληλων τίτλων, οι οποίοι θα δημιουργούσαν προϋποθέσεις για κοινωνική ανέλιξη. Έτσι, «αρνούνταν να συμπράξουν» σε μια διαδικασία που, είτε εκ των πραγμάτων λειτουργούσε εναντίον τους είτε θεωρούσαν ότι δεν τους αφορούσε Βασικός ρόλος της εκπαίδευσης είναι η προετοιμασία (κοινωνικοποίηση) των μαθητών, προκειμένου αυτοί να λειτουργήσουν, χωρίς να δημιουργούν προβλήματα, σε μια άνιση κοινωνία, οι μαθητές της εργατικής τάξης το διαισθάνονται και αντιστέκονται. Η ίδια η κουλτούρα της εργατικής τάξης εμπεριέχει το στοιχείο της μοιρολατρίας. Έτσι, η στάση της εργατικής τάξης απέναντι στις διαμορφωμένες σχέσεις εξουσίας είναι σε μεγάλο βαθμό παθητική. Οι μαθητές που προέρχονται από την εργατική τάξη, αντί να αγωνιστούν μέσα στο σύστημα με στόχο την επιτυχία, προτιμούν άλλες μορφές «παθητικής» αντίστασης. 15

16 Θέσεις του Michael W. Apple Michael W. Apple ( σήμερα) Βασικές θέσεις Μια δομικού χαρακτήρα ανάλυση της εκπαιδευτικής πραγματικότητας δεν μπορεί πια να δώσει αξιόπιστες απαντήσεις στα πολύπλοκα προβλήματα της σύγχρονης εκπαίδευσης τα οποία απαιτούν συνθετότερες αναλύσεις στο πλαίσιο της σχέσης ανάμεσα: Στο σχολείο, την «αρένα» της κουλτούρας και την οικονομία Τοποθετεί την εκπαίδευση στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινωνίας και υποστηρίζει ότι το σχολείο δεν αναπαράγει απλώς γνώσεις και ειδίκευση χρήσιμες για την οικονομία ή τη διοίκηση, ούτε μόνο την κυρίαρχη ιδεολογία που είναι απαραίτητη για τη διαιώνιση της κυριαρχίας κάποιων κοινωνικών ομάδων. 16

17 Θεωρεί ότι η σχολική ζωή αποτελεί μια «σχετικά αυτόνομη» πολιτιστική «αρένα», στην οποία εκδηλώνονται τα κοινωνικά διαμορφωμένα χαρακτηριστικά των εμπλεκόμενων υποκειμένων (των μαθητών, των εκπαιδευτικών, των γονέων, των εκπροσώπων του συστήματος κ.λπ.). Τα εμπλεκόμενα υποκείμενα μεταφέρουν τις «βιωμένες εμπειρίες» τους και τις ποικίλες στρατηγικές τους, οι οποίες έχουν σημείο αναφοράς κοινωνικά-πολιτιστικά στοιχεία (κοινωνική τάξη, φύλο, φυλή κ.λπ.) και αυξάνουν την πολυπλοκότητα και τη δυναμική της «αρένας». Οι στρατηγικές του επίσημου προγράμματος υπονομεύονται από τις αξίες και τις νόρμες της κουλτούρας των μαθητών και, σε πολλές περιπτώσεις, των εκπαιδευτικών. Έτσι, διαμορφώνονται εστίες ή και πεδία αντίστασης ενάντια στο επίσημο σύστημα. Ωστόσο, μολονότι αναγνωρίζει τη σχετική αυτονομία και τη δυναμική της σχολικής ζωής, καθώς και την πιθανότητα των επιτυχημένων συγκρούσεων που μπορεί να πραγματοποιούνται στο εσωτερικό της, δεν αγνοεί τις δυνατότητες του συστήματος. Θεωρεί ότι πέρα από την αποτελεσματικότητα των μορφών αντίστασης που αναπτύσσονται στο σχολείο, η ιδεολογία και μόνο της αντίστασης, ακόμα και η παθητική αντίσταση, καθώς και η αβεβαιότητα που αυτή δημιουργεί στο σύστημα, κλονίζει την αντίληψη της παντοδυναμίας της εξουσίας και του οικονομικού καθορισμού. 17

18 Henry Giroux (1943 σήμερα) Θέσεις του Henry Giroux Βασικές θέσεις Έχοντας ως σημείο αναφοράς το θεωρητικό πλαίσιο της Σχολής της Φρανκφούρτης, τονίζει ότι αυτό αποτελεί μια αξιόπιστη επιστημολογική βάση για τη διαμόρφωση μοντέλων κριτικής (ασφαλώς και αντίστασης), τα οποία μπορούν να αποσαφηνίσουν τη σχέση ανάμεσα στο κοινωνικό και το προσωπικό, από τη μια μεριά, ή το ιστορικό και την ατομική εμπειρία, από την άλλη. Ασκεί κριτική στις θεωρίες της αναπαραγωγής, οι οποίες θεωρεί ότι, με την αναγνώριση της εξουσίας των δομών έχουν εξαφανίσει το άτομο και τη δυναμική της ανθρώπινης δράσης. Χωρίς να αγνοεί τη δύναμη της δομής, αμφισβητεί την παντοδυναμία της και θεωρεί το σχολείο «αρένα» ιδεολογικών και άλλων αντιπαραθέσεων, στην οποία δημιουργούνται προϋποθέσεις και απελευθερώνεται χώρος για την ατομική ή τη συλλογική δράση, αντίδραση και αντίσταση των μαθητών. Ωστόσο, για να είναι η αντίσταση αποτελεσματική και χρήσιμη για τους δρώντες οφείλει να θέτει στόχους και να επιδιώκει τη νομιμοποίησή τους στην «αρένα» του εκπαιδευτικού συστήματος. 18

19 Υποστηρίζει ότι δεν μπορούμε να θεωρούμε «αντίσταση» ενέργειες μαθητών που θίγουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως π.χ. την κλοπή, ή την τεμπελιά των δασκάλων που δεν προετοιμάζονται για το μάθημα τους. Σύμφωνα με τον Giroux, η θεωρία της αντίστασης: Προσφέρει καινούργια εργαλεία «για την κατανόηση των πολύπλοκων τρόπων με τους οποίους τα άτομα που προέρχονται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα αντιλαμβάνονται την εκπαιδευτική αποτυχία». Δημιουργεί νέα πλαίσια για τη μελέτη του σχολικού θεσμού, ως κοινωνικού θεσμού, ο οποίος δομεί την εμπειρία των υποκειμένων που ανήκουν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Συμβάλλει στην κατανόηση των πολύπλοκων τρόπων, με τους οποίους τα υποκείμενα αντιδρούν, όταν έρχονται σε επαφή με τις δομές της -κυριαρχίας και της καταπίεσης. Ανοίγει νέους δρόμους για την κατανόηση της έννοιας της εξουσίας, όταν αυτή ασκείται σε πλαίσια που δομούνται σχέσεις κυριαρχίας και, ταυτόχρονα, αυτονομίας. Ενσωματώνει την ελπίδα ενός ριζικού μετασχηματισμού της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, η οποία λείπει από τις θεωρίες της αναπαραγωγής. 19