Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ.... 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΙ ΡΙΖΕΣ: 1898-1905.... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΙ ΚΟΣΜΟΙ: 1905-15... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΝΕΑΡΟΣ ΙΣΠΑΝΟΣ: 1915-16... 47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΧΟΑΝΗ: 1917-18... 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΝΤΕΜΠΟΥΤΟ: 1918-20... 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΤΗΣ ΝΙΟΤΗΣ: 1920-21... 95 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΔΟΝ ΜΑΝΟΥΕΛ: 1921-23... 112 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΩΝ: 1923-24.... 136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΝΤΑΛΙ: 1924-25... 157 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 AMETANOHTA ΠΟΙΗΤΗΣ: 1926-27.... 173 9
ΛΟΡΚΑ: Η ΜΠΑΛΑΝΤΑ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΦΗΜΗ: 1927.... 192 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 ΤΡΕΛΑ ΚΕΛΑΗΔΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΖΕΦΥΡΟΥ: 1928... 215 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ΒΡΟΧΗ ΑΠΟ ΤΑ ΑΣΤΕΡΙΑ: 1928-29.... 236 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ: 1929-30.... 259 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ: 1930.... 293 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 ΤΟ ΚΟΙΝΟ: 1930-31... 303 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: 1931... 320 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18 ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΛΑΟΥ: 1931-32.... 337 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19 ΧΕΙΡΟΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ: 1932-33... 354 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ: 1933... 372 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21 Η ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΑΜΕΡΙΚΗ: 1933-34... 388 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22 ΘΛΙΜΜΕΝΗ ΑΥΡΑ ΣΤΟΥΣ ΕΛΑΙΩΝΕΣ: 1934... 421 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: 1934-35... 437 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24 ΘΕΑΤΡΟ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ: 1935... 456 10
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25 ΝΑ ΜΠΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΨYXH ΤΟΥ ΛΑΟΥ: 1935... 474 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 26 ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ: 1936... 491 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27 Η ΠΗΓΗ: 1936.... 516 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 534 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ... 543 EPΓOΓPAΦIA... 637 BIBΛIOΓPAΦIA... 641 EYXAPIΣTIEΣ... 649 ΕΥΡΕΤΗΡΙA.... 653 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19 ΧΕΙΡΟΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ 1932-1933 Πριν ξεκινήσει για τη δεύτερη εξόρμησή του με την Μπαράκα, ο Λόρκα επέστρεψε σπίτι του στη Γρανάδα για λίγη ανάπαυση. Για άλλη μια φορά, τα νανουρίσματα πλανιόντουσαν πάνω από την Ουέρτα ντε Σαν Βιθέντε. Νωρίτερα τον ίδιο χρόνο, η Κόντσα Γκαρθία Λόρκα είχε φέρει στον κόσμο ένα γιο, τον Μανόλο. 1 Ο Λόρκα εκδήλωνε τόση τρυφερότητα για το βρέφος και για την αδελφή του, που ένας φίλος του τον κατηγόρησε ότι περνούσε όλο τον καιρό του παίζοντας με τα παιδιά. Πολύ σύντομα, η Τίκα, το μεγαλύτερο από τα δυο, είχε μεγαλώσει αρκετά και ο Λόρκα την έβαζε πάνω στο πιάνο και της μάθαινε να τραγουδάει λαϊκά τραγούδια. Στις νότες από τα νανουρίσματα πρόσθετε τους ήχους από δύο δίσκους τους οποίους εκείνο τον Αύγουστο έπαιζε ασταμάτητα στο γραμμόφωνο: μια καντάτα του Μπετόβεν και μια συλλογή τραγουδιών του τραγουδιστή των κάντε χόντο Τομάς Παβόν. Ο Λόρκα έπαιζε τόσο συχνά τους δίσκους, που η οικογένειά του είχε πραγματικά «μπουχτίσει» από τη μονοτονία του ήχου. Εκείνος όμως επέμενε. Χρειαζόταν τη μουσική ως έμπνευση για ένα νέο θεατρικό που ήλπιζε να ολοκληρώσει εκείνον το μήνα. Ως συγγραφέας, είχε διαπιστώσει ότι η μουσική ελευθερώνει «την ιδέα που περιμένεις να συλλάβεις. Τη φέρνει σε σένα. Υπάρχουν φωνές που λένε: έλα εδώ, γράψε αυτό, πες εκείνο Όπου εργάζομαι πρέπει ν ακούγεται μουσική». Το νέο του έργο έπαιρνε αποστάσεις από τα δυο σενάρια που είχε τελειώσει προσφάτως ο Λόρκα. Σε αντίθεση με Το Κοινό και με το Σαν περάσουν πέντε χρόνια, το νέο έργο, ο Ματωμένος Γάμος, μια τραγωδία σε τρεις πράξεις, ήταν στενά συνδεδεμένο με την κλασική και τη λαϊκή παράδοση. Ο Λόρκα είχε συλλάβει την αρχική ιδέα για το έργο το 1928, αλλά μόλις το 1932, μέσα στην έξαψη της επιτυχίας του με την Μπαράκα και την εκ νέου έκθεσή του στους κλασικούς του ισπανικού Χρυσού Αιώνα, κατάφερε να συνθέσει το έργο. Η εμπειρία της θεατρικής παραγωγής τον είχε διδάξει, όπως και τον Σαίξπηρ και τον Μολιέρο, πώς να γράφει θεατρικά έργα. Σχεδίασε τον Ματωμένο Γάμο σε λιγότερο από ένα μήνα. 2 Η ιδέα για το έργο βασιζόταν σε ένα περιστατικό για το οποίο ο Λόρκα είχε διαβά- 354
ΧΕΙΡΟΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ 1932-1933 σει στην εφημερίδα τέσσερα χρόνια νωρίτερα. Αμέσως μόλις είχε δει την ιστορία, είχε αναφωνήσει σε ένα φίλο του: «Μα είναι φανταστικό! Διάβασε αυτό. Δύσκολα θα μπορούσε να επινοήσει κανείς τέτοιο δράμα». Μια νύφη στη νότια ισπανική επαρχία της Αλμερία είχε εξαφανιστεί με τον εξάδελφό της το πρωί της ημέρας του γάμου της και ο γαμπρός είχε βγει προς αναζήτηση του ζεύγους. Λίγη ώρα αργότερα, είχε ανακαλυφθεί το πτώμα του εξαδέλφου, και κοντά του η νύφη, μέσα σε πλήρη σύγχυση. Όπως ανέφερε στις αρχές, είχε ερωτευθεί τον εξάδελφό της και είχε σχεδιάσει να φύγει μαζί του. Και ενώ αρχικά ο γαμπρός είχε συλληφθεί για τη δολοφονία του εξαδέλφου, αργότερα είχε αποδειχθεί ότι δράστης του φονικού ήταν ο αδελφός του γαμπρού. 3 Οι εφημερίδες είχαν καλύψει εκτενώς το γεγονός. Επί σειρά ημερών, η Heraldo de Madrid δημοσίευε έκτακτες ειδήσεις σχετικά με την ιστορία. Σε κάποιο σημείο μάλιστα, η εφημερίδα είχε δημοσιεύσει έναν υποθετικό διάλογο ανάμεσα στη νύφη και στον εραστή της. Ο τίτλος τής ABC για την περιγραφή της υπόθεσης ήταν «Το τραγικό τέλος ενός γάμου». Στην επαρχία της Αλμερία, γράφτηκε γρήγορα μια λαϊκή μπαλάντα που αφηγούνταν το χρονικό της υπόθεσης. Το 1931, τουλάχιστον ένας ισπανός συγγραφέας είχε χρησιμοποιήσει το περιστατικό ως βάση για να γράψει ένα μυθιστόρημα. Ο Λόρκα μίλησε σε διάφορους φίλους του για την ιστορία. Η εν λόγω ιστορία ανήκε στα θεμελιώδη για το έργο του θέματα: απαγορευμένος έρωτας, θάνατος, εκδίκηση, η δύναμη του ανθρώπινου ενστίκτου. Τα γεγονότα του φόνου αναμείχθηκαν με τις αναμνήσεις του από την επαρχία της Αλμερία, όπου για ένα μικρό χρονικό διάστημα, σε ηλικία οκτώ ή εννέα ετών, πήγαινε σχολείο. Θυμόταν την ατμόσφαιρα σεληνιακού τοπίου της περιοχής, τις απαλές καμπύλες της άνυδρης γης της και την αγριάδα του φωτός της. Ως θεατρικός συγγραφέας, επεξεργαζόταν τέτοιες λεπτομέρειες στη φαντασία του και τις άφηνε να κατασταλάζουν εκεί, μερικές φορές για πολλά χρόνια, προτού τις διοχετεύσει σε κάποιο συμπαγές θεατρικό όραμα. Περιέγραφε την προσέγγισή του ως «μια παρατεταμένη, σταθερή, εξαντλητική διαδικασία της σκέψης. Και μετά, επιτέλους, το καθοριστικό άλμα από τη σκέψη στη σκηνή». Συχνά, άρχιζε με «σημειώσεις, παρατηρήσεις μέσα από την ίδια τη ζωή ή κάποιες φορές μέσα από την εφημερίδα». Ακόμα και τα πιο στιλιζαρισμένα έργα του ο Δον Περλιμπλίν, η Μαριάνα Πινέδα πηγάζουν από την πραγματικότητα, έστω και μόνο από την αισθητική πραγματικότητα μιας γελοιογραφίας ή μιας μπαλάντας. Η συγγραφή καθαυτήν προχωρούσε με γοργό ρυθμό: «Ξοδεύω τρία ή τέσσερα χρόνια βασανίζοντας το μυαλό μου για ένα έργο και κατόπιν το γράφω μέσα σε δεκαπέντε μέρες». 4 Με τον Ματωμένο Γάμο, ο Λόρκα επιδίωκε να αναπλάσει τα γεγονότα που είχαν διαδραματιστεί το 1928 στην Αλμερία και ταυτόχρονα να οδηγήσει σε μια αναβίωση του κλασικού θεάτρου. Αργότερα, καυχήθηκε ότι ο Ματωμένος Γάμος ήταν η πρώτη τραγωδία «που έχει γραφτεί στην Ισπανία εδώ και πολλές πολλές δεκαετίες». 5 Ανέκαθεν 355
ΛΟΡΚΑ: Η ΜΠΑΛΑΝΤΑ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ θεωρούσε τη ζωή της υπαίθρου στην Ισπανία, με την τραχιά ανάμειξη του καθολικού δόγματος με τις ειδωλολατρικές προκαταλήψεις, ως εγγενώς τραγική. Επισημαίνοντας το πλήθος των μακάβριων εσταυρωμένων σε διάφορα ισπανικά χωριά, είχε υποστηρίξει στο Εντυπώσεις και Τοπία ότι «το τραγικό, το αληθινό, είναι εκείνο που μιλά στις καρδιές των ανθρώπων και αυτός είναι ο λόγος που όσοι καλλιτέχνες επιδιώκουν τη λαϊκή αναγνώριση δημιουργούν πάντα μορφές του Χριστού γεμάτες πορφυρές πληγές». Η εμπειρία του Λόρκα με την Μπαράκα είχε ενισχύσει την πεποίθησή του στους πανάρχαιους δεσμούς του θεάτρου με τους ανθρώπους. Ήταν πεπεισμένος περισσότερο από κάθε άλλη φορά ότι για να σωθεί το ισπανικό θέατρο του εικοστού αιώνα έπρεπε να επιστρέψει τόσο στους ανθρώπους, όσο και στις προγενέστερες μορφές του. «Χωρίς τραγική αίσθηση δεν υπάρχει θέατρο» επέμενε. 6 Το ισπανικό θέατρο «πρέπει να επιστρέψει στην τραγωδία». 7 Ο Λόρκα γνώριζε επίσης ότι ένα περισσότερο παραδοσιακό έργο, όπως ο Ματωμένος Γάμος, θα ήταν πολύ πιο εύκολο να πουληθεί σε σύγκριση με τα πειραματικά θεατρικά που είχε γράψει τελευταίως. Για το εγχείρημα αυτό υπήρχαν ανάλογα προηγούμενα στην εποχή του. Στα νεανικά του χρόνια, ο Λόρκα είχε διαβάσει σε μετάφραση το μονόπρακτο του Τζον Μίλινγκτον Σινζ Καβαλάρηδες στη θάλασσα, με θέμα την αγροτική ζωή στην Ιρλανδία, και είχε εντυπωσιαστεί από το έργο και από το επίτευγμα του Σινζ. Μολονότι ουδέποτε ομολόγησε δημόσια το χρέος που όφειλε στο έργο του Σινζ, είναι σίγουρο ότι το θεατρικό εκείνο είχε λειτουργήσει ως πρότυπο για τον Ματωμένο Γάμο, επειδή είχε δείξει στον Λόρκα πόσο αποτελεσματικά μπορούσε κάποιος να μεταφέρει σε τραγωδία τις σκληρές συνθήκες της σύγχρονης ζωής σε μια απομονωμένη, αγροτική κοινότητα όπου οι άντρες εργάζονται στα χωράφια ή ψαρεύουν στη θάλασσα, ενώ οι γυναίκες μένουν στο σπίτι, περιμένοντας τον αναπόφευκτο θάνατο των συζύγων και των γιων τους. Στη Μόρια του Σινζ, ο θρήνος της οποίας για τους νεκρούς γιους της προσφέρει έναν ευπρόσδεκτο επίλογο στα σαρωτικά γεγονότα που διατρέχουν το Καβαλάρηδες στη θάλασσα, ο Λόρκα βρήκε ένα πρωτότυπο για τη Μάνα της Νύφης στον Ματωμένο Γάμο. Στην τελευταία σκηνή, και εκείνη, όπως και η Μόρια, μοιρολογεί. Ο Λόρκα δεν αποκλείεται να είχε επίσης υπόψη του τη «βουκολική τραγωδία» του Γκαμπριέλε Ντ Ανούνσιο Η κόρη του Τζόριο, η οποία είχε μεταφραστεί στα ισπανικά και είχε ανέβει στη Μαδρίτη στα μέσα του 1920. Στην Ισπανία, ο συνεργάτης του Λόρκα Εδουάρδο Μαρκίνα είχε γράψει μια σειρά αγροτικών δραμάτων, τα οποία επίσης μπορεί να είχαν αποτελέσει πηγή έμπνευσης. Ο Λόρκα όμως είχε εξίσου επηρεαστεί από παλαιότερες πηγές: τον Σαίξπηρ, τον Λόπε ντε Βέγκα, και τους αρχαίους Έλληνες τραγικούς. Δύο χρόνια μετά την ολοκλήρωση του Ματωμένου Γάμου, είχε σχολιάσει ότι επειδή είχε μεγαλώσει και στη γη και στη θάλασσα (ίσως είχε κατά νου την Αλμερία), ήταν ταυτόχρονα και Ίβηρας και Έλληνας. Όπως πάντα όμως, είχε αρνηθεί να μείνει 356
ΧΕΙΡΟΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ 1932-1933 προσκολλημένος στους κανόνες. Ενώ σχεδίαζε την πρώτη του τραγωδία, στόχευε να επικαλεσθεί «ελεύθερα» τις κλασικές μορφές, σύμφωνα με δήλωσή του. Ήθελε να συγχωνεύσει το παρελθόν με το παρόν, να δημιουργήσει ένα θέατρο που, όπως εκείνα τα σπουδαία δράματα της αρχαιότητας, «ανασαίνει με τιτάνια δύναμη και αναζητά την ψυχή του, τη δράση του, την ικμάδα του σε ό,τι είναι λαϊκό, στον ίδιο το λαό». 8 Ο Ματωμένος Γάμος διατηρεί πολλά στοιχεία από την αυθεντική ιστορία όπως την είχε διαβάσει ο Λόρκα στην εφημερίδα. 9 Η υπόθεση διαδραματίζεται σε ένα άνυδρο και αφιλόξενο τοπίο, που θυμίζει την επαρχία της Αλμερία. Το ίδιο το δράμα έχει ως θέμα μια νύφη που τη μέρα του γάμου της κλέβεται με τον εξάδελφό της. Ο γαμπρός τούς καταδιώκει και το κυνήγι του τελειώνει με θάνατο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, που βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, ο Λόρκα πρόσθεσε λεπτομέρειες που στόχευαν να υποβαθμίσουν τους φροϋδικούς τόνους του και να υπογραμμίσουν τη δύναμή του ως μύθου. Η νύφη και ο εραστής της δεν διαφεύγουν μέσα στο έρημο τοπίο όπως είχε κάνει στην πραγματικότητα το ζευγάρι, αλλά σε ένα σκοτεινό δάσος όπου καραδοκεί ο θάνατος. Στο έργο του Λόρκα, δεν πεθαίνει μόνο ο εξάδελφος της νύφης, αλλά και ο γαμπρός σκοτώνονται μεταξύ τους μονομαχώντας με μαχαίρια. (Ο πραγματικός εξάδελφος της νύφης είχε πυροβοληθεί ένας θάνατος πολύ πιο πεζός.) Στον Ματωμένο Γάμο, ο εξάδελφος είναι παντρεμένος και έχει έναν νεογέννητο γιο, ενώ στην πραγματικότητα ήταν εργένης. Το φόντο ήταν γνωστό για τους αναγνώστες του έργου Τσιγγάνικες Μπαλάντες και του Ποιήματος του Κάντε Χόντο. Ο Ματωμένος Γάμος αναπλάθει την αρχέτυπη Ισπανία εκείνων των συλλογών μια περιοχή που βυθίζεται στο πάθος και στο αίμα, σε στοιχεία και τραγούδια της Ανδαλουσίας, ένας κόσμος που διαφεντεύεται από τη φύση. «Αν φταίει κάποιος, αυτός δεν είμ εγώ» δηλώνει ο μοιχός εραστής της νύφης. «Αν φταίει κάποιος, αυτή είναι η γη». Πρωταγωνιστής είναι η ίδια η φύση και, μάλιστα πιο «προκλητικά», στη σκηνή του δάσους, όπου κάνει την εμφάνισή του το Φεγγάρι ένας «νεαρός ξυλοκόπος με χλωμό πρόσωπο» γυρεύοντας αίμα για να ζεστάνει την παγωμένη σάρκα του. Σε όλη τη διάρκεια του έργου, τα πρόσωπα μας θυμίζουν τους κύκλους της φύσης: τη σπορά και το θερισμό, την περιστροφή της γης από μέρα σε νύχτα, και από τη γέννηση στο θάνατο. Αν οι βαθύτερες παιδικές του μνήμες δεν του είχαν ξυπνήσει το «άρωμα της γης», θυμόταν ο Λόρκα, «δεν θα μπορούσα να γράψω τον Ματωμένο Γάμο». Το έργο τού έδωσε την ευκαιρία να συλλάβει τις λεπτομέρειες της ανδαλουσιανής υπαίθρου «με το πνεύμα που είχα ως παιδί». 10 Αν η αλληγορία στον Ματωμένο Γάμο εμφανίζεται μερικές φορές υπερβολική, όπως του προσήψαν ορισμένοι κριτικοί και φίλοι, είναι ούτως ή άλλως εντυπωσιακή. Στην πραγματικότητα, το έργο είναι ένα μακροσκελές ποίημα, στο οποίο αποσπάσματα στίχου και πρόζας συνδυάζονται για να δημιουργήσουν ένα λυρικό πορτρέτο της Ισπα- 357
ΛΟΡΚΑ: Η ΜΠΑΛΑΝΤΑ ΜΙΑΣ ΖΩΗΣ νίας και του λαού της. Οι παραγωγές του Λόρκα σε δράματα του Χρυσού Αιώνα νωρίτερα τον ίδιο χρόνο είχαν ενισχύσει την εκτίμησή του για τη δύναμη του θεάματος. Περιέγραψε στον αδελφό του το θέατρο του Χρυσού Αιώνα σαν μια οπτική και μουσική «γιορτή» για τις αισθήσεις ένα αποτέλεσμα το οποίο ήταν σαφές ότι επιδίωκε και με τον Ματωμένο Γάμο. 11 Το σπίτι της νύφης είναι βαμμένο με «σταχτιά άσπρα και ψυχρά μπλε» χρώματα, ενώ η ίδια η νύφη φοράει μαύρο νυφικό. Η τελευταία σκηνή του έργου, ένα ρέκβιεμ για τους νεκρούς, εκτυλίσσεται μέσα σε ένα λαμπερό άσπρο δωμάτιο χωρίς «καθόλου γκρίζο, ούτε μια σκιά, και χωρίς ίχνος προοπτικής». Μέσα σε αυτό το φόντο, δυο κοπέλες με σκούρα μπλε φορέματα τυλίγουν ένα κουβάρι από κόκκινο μαλλί πλεξίματος. Καθοριστικές στιγμές του έργου είναι μελοποιημένες. Τόσο σε ένα νανούρισμα όσο και σε ένα τραγούδι του γάμου, ο Λόρκα συνδυάζει παραδοσιακά φραστικά μοτίβα και στίχους με αλληγορίες που είχε επινοήσει ο ίδιος για να υποδηλώσει την επικείμενη τραγωδία. Ως προς τη δομή του, ο Ματωμένος Γάμος αποκαλύπτει στοιχεία της καντάτας του Μπαχ, την οποία με τόση επιμονή άκουγε ο Λόρκα ενώ εργαζόταν. Μέρη του δράματος αντιστοιχούν σε άριες, σε ρυθμικές αφηγήσεις και σε εκκλησιαστικά χορικά. Σε μία τουλάχιστον παραγωγή του Ματωμένου Γάμου, ο Λόρκα είχε υπογραμμίσει τη σχέση του έργου με τον Μπαχ, ανοίγοντας τη σκηνή του δάσους με ένα απόσπασμα από το Β Βραδεμβούργιο Κονσέρτο του Μπαχ. Ως προς τη μορφή, τον τόνο και το θέμα, τη συμπίεση των λεπτομερειών και τα πυκνά φραστικά διανθίσματα, το έργο παραπέμπει στους αναγεννησιακούς και μπαρόκ προγόνους του τον Σαίξπηρ, τον Λόπε ντε Βέγκα, τον Καλδερόν, καθώς επίσης και στις τραγωδίες της κλασικής Ελλάδας. Ταυτόχρονα όμως, ο Λόρκα είναι σύγχρονος. Μεγάλο μέρος του έργου διέπεται από τεχνικές του εξπρεσιονιστικού θεάτρου. Στον Ματωμένο Γάμο κατονομάζεται μόνο ένας χαρακτήρας, ο εξάδελφος της νύφης, ο Λεονάρδο. Οι άλλοι αναφέρονται ανάλογα με το χαρακτήρα που υποδύονται: Νύφη, Πεθερά, Γυναίκα. Η σκηνή της κορύφωσης στο δάσος, την οποία αργότερα ο Λόρκα χαρακτήρισε ως την αγαπημένη του στιγμή στο έργο, σημειώνει μια απότομη στιλιστική μετατόπιση από τα περισσότερο συμβατικά κομμάτια που έχουν προηγηθεί. Με τους «θεόρατους, μουσκεμένους κορμούς», τη «βαριά ατμόσφαιρα» και τους φανταστικούς Ξυλοκόπους, θυμίζει τη ζούγκλα του Αυτοκράτορα Τζόουνς του Ευγένιου Ο Νιλ, ένα έργο το οποίο ο Λόρκα θα πρέπει να είχε υπόψη του. Όταν εμφανίζονται το Φεγγάρι και ο Θάνατος, με τη μορφή μιας Ζητιάνας, ο ίδιος έλεγε ότι «ο ρεαλισμός που κυριαρχεί στην τραγωδία μέχρι εκείνην τη στιγμή διασπάται και παραχωρεί τη θέση του στην ποιητική φαντασία, όπου αισθάνομαι σαν στο σπίτι μου, σαν το ψάρι στο νερό». 12 Οπτικά και μουσικά σύμβολα υποδηλώνουν την πραγματική στιγμή του θανάτου. Δευτερόλεπτα πριν οι δυο άντρες πρωταγωνιστές αλληλοσκοτωθούν, η σκηνή γίνεται 358
ΧΕΙΡΟΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΟΞΑ 1932-1933 μπλε, εμφανίζεται το Φεγγάρι και ακούγονται δυο βιολιά. Ξαφνικά, δυο κραυγές σκίζουν τον αέρα και η μουσική σταματά. Σιωπηλά, η Ζητιάνα, τυλιγμένη με ένα σάβανο, κάνει την είσοδό της στη σκηνή. Έχοντας την πλάτη της στραμμένη προς το κοινό, ανοίγει το μανδύα της σαν κάποιο προϊστορικό πτηνό και η αυλαία πέφτει. Κατά μία έννοια, ο Λόρκα προβάριζε για χρόνια αυτήν τη σκηνή. Στοιχεία της σκηνής του δάσους οι Ξυλοκόποι, το Φεγγάρι, ο Θάνατος, το ίδιο το δάσος εμφανίζονται, με διάφορους τρόπους, στα Μάγια της πεταλούδας, στο Σαν περάσουν πέντε χρόνια και στις Τσιγγάνικες Μπαλάντες. Κυρίως το φεγγάρι βασάνιζε τον Λόρκα τουλάχιστον από την περίοδο της εφηβείας του. 13 Στα είκοσί του, είχε περιγράψει το φως του φεγγαριού ως «ιερό, ιερό, ιερό», παρά το γεγονός ότι «σε πληγώνει τόσο». Στο Εντυπώσεις και Τοπία, είχε αποκαλέσει το φεγγάρι «παρηγορητή των θλιμμένων. Παραστάτη των Ποιητών. Καταφύγιο του Παράφορου. Κιβωτό αισθησιασμού και μυστικισμού. Απέραντο καλλιτέχνη του μινόρε». Κατά τη γνώμη του, το φεγγάρι ήταν το περιεκτικότερο από τα αστρικά σώματα, μια δύναμη συνδεδεμένη με τη γονιμότητα, με το νερό, με το χρόνο και με το θάνατο, μια ουσία που το ανακλώμενο φως της γεννούσε σκέψεις αναμνήσεις από τα παιδικά χρόνια, από χαμένους έρωτες. Το φεγγάρι είχε ρίξει εξαρχής το χλωμό του φως στο έργο του Λόρκα. «Είμαι ποιητής της νύχτας» παρατηρεί ο Ποιητής στο Κουκλοθέατρο του δον Κριστόμπαλ. «Δώστε τα μου ασημένια. Τ ασημένια νομίσματα φαίνουνται να ναι φωτισμένα απ το φεγγάρι». 359