«Προοπτικές ανάπτυξης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας σε περιόδους κρίσης. Μια εμπειρική μελέτη»

«Προοπτικές ανάπτυξης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας σε περιόδους κρίσης. Μια εμπειρική μελέτη» ΜΠΥΡΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Δασολόγος Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, Εργαστήριο Δασικής Οικονομικής, mpyroukd@for.auth.gr ΤΡΙΓΚΑΣ ΜΑΡΙΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, Εργαστήριο Δασικής Οικονομικής, mtrigkas@for.auth.gr ΜΠΑΣΔΕΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Στατιστικός (Ο.Π.Α.), Μεταπτυχιακός Φοιτητής Βιοστατιστικής/ Βιοπληροφορικής του Πανεπιστήμιου Θεσσαλίας, dmpasdekis@yahoo.com Περίληψη Στο πλαίσιο των περιοριστικών συνθηκών που αφορούν την ελληνική οικονομία λόγω της παρατεταμένης ύφεσης, τα αρνητικά αποτελέσματα, όπως η ανεργία και η δυσχέρεια στην ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης, μπορούν να αντιμετωπιστούν με αναπτυξιακές πρωτοβουλίες στους τομείς της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, αποτελώντας ταυτόχρονα δικλείδα ασφαλείας για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού που αφορά ανέργους και εργαζόμενους, προσφέροντας καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες. Η κινητοποίηση τοπικών πόρων, η τοπική επιχειρηματικότητα και η καινοτομία αποτελούν αναπτυξιακές στρατηγικές οι οποίες απαιτούν λεπτομερή εξέταση, στοιχεία που αποτελούν και το αντικείμενο της παρούσας έρευνας, εστιάζοντας ταυτόχρονα και στην περιβαλλοντική προστασία, στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης, αποτελώντας μια πρωτότυπη έ- ρευνα για τα ελληνικά δεδομένα. Μέσα από την εφαρμογή ενός ειδικά δομημένου ερωτηματολογίου, έγινε συλλογή πρωτογενών δεδομένων από κατοίκους της Θεσσαλονίκης και της Δράμας όπου συγκεντρώθηκαν 315 ερωτηματολόγια. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η κοινωνική επιχειρηματικότητα, μπορεί να αποτελέσει μέρος της απάντησης στις σημερινές προκλήσεις, αξιοποιώντας την τοπική κοινωνική δυναμική, μέσα από την καινοτομία σε παρεχόμενα προϊόντα και υπηρεσίες. Λέξεις κλειδιά: Κοινωνική Επιχειρηματικότητα, Κοινωνική Οικονομία, Οικονομική Κρίση, Καινοτομία, Πράσινη Επιχειρηματικότητα. 1. Εισαγωγή Η συστηματική ανάπτυξη του τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας (Κ.Ο.), μπορεί να δώσει σημαντικές λύσεις τόσο στη δημιουργία θέσεων εργασίας, όσο και στην προώθηση της κοινωνικής συνοχής που απειλείται, ως απόρροια του δυσμενούς οικονομικού περιβάλλοντος, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς περιοχών της χώρας μας. Σύμφωνα με το Στρατηγικό Σχέδιο για την Ανάπτυξη του Τομέα της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας, του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας (2013), η επιτυχημένη ανάπτυξη της Κοινωνικής Οικονομίας προϋποθέτει μια προσέγγιση η οποία θα στηρίζεται πρωτίστως στην τοπική κοινωνική δυναμική και σε μηχανισμούς που θα διαδραματίσουν ρόλο καταλύτη για την εκδήλωση της δυναμικής αυτής. Παράλληλα, η τοπική δυναμική μπορεί να εκδηλωθεί

αποτελεσματικά με την αξιοποίηση της ευρωπαϊκής εμπειρίας στο πεδίο της Κοινωνικής Οικονομίας και στην ενθάρρυνση διακρατικών πρωτοβουλιών συνεργασίας. Στην Ελλάδα, λόγω της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης, παρατηρείται επίσης έντονο το φαινόμενο της καθοδικής κοινωνικής κινητικότητας. Αυτό μεταφράζεται σε απώλεια χιλιάδων θέσεων εργασίας και μείωση του βιοτικού επιπέδου για μεγάλες κοινωνικές ομάδες στη χώρα. Η ενίσχυση τουλάχιστον κάποιας μορφής κοινωνικής κινητικότητας είναι σημαντική για να ανοίξει μονοπάτια προς την κοινωνική ισότητα μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Η Κοινωνική Οικονομία και Επιχειρηματικότητα δίνει αυτή τη δυνατότητα για τους κατοίκους τις χώρας μας και ειδικά τους νέους για την αντιμετώπιση του φαινομένου και την επίτευξη ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η σκιαγράφηση βασικών αντιλήψεων των πολιτών σχετικά με τις γνώσεις τους και τους προβληματισμούς τους για την κοινωνική οικονομία και επιχειρηματικότητα. Μέσα από τη συγκεκριμένη έρευνα, διαπιστώνονται οι δυνατότητες και οι προοπτικές ανάπτυξης της νέας αυτής μορφής επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, στο πλαίσιο αντιμετώπισης της παρούσας οικονομικής κρίσης αλλά και ως μέσο για την περιβαλλοντική προστασία. Η έρευνα αποτελεί τμήμα της ευρύτερης προσπάθειας που αναπτύσσεται σε εθνικό επίπεδο για την ανάπτυξη μηχανισμών παροχής συνδυαστικής στήριξης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, ως μέσο αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης, δημιουργίας θέσεων απασχόλησης, ενίσχυσης της καινοτομίας και επίτευξης ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας. 2. Ανασκόπηση βιβλιογραφίας 2.1 Η Κοινωνική Οικονομία και η Κοινωνική Επιχειρηματικότητα Παρόλο που υπάρχουν διαφορές τόσο στα θεσμικά πλαίσια όσο και στις ορολογίες που χρησιμοποιούνται από τα διάφορα κράτη για την κοινωνική οικονομία, εμπνέονται εντούτοις, από κοινές αξίες και κυρίως από το γεγονός ότι τους συμμετέχοντες δεν τους καθοδηγεί το κέρδος, αλλά τα κέρδη επανεπενδύονται προς όφελος της επιχείρησης και της κοινωνίας (Mair, & Marti, 2006; Austin, et al. 2006; Dees,1998; Seelos, & Mair, 2005). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τόσο στο πλαίσιο της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου (2007-2013), όσο και κατά την τρέχουσα

προγραμματική περίοδο (2014-2020), μέσα από τα μέτρα που προβλέπει η Κοινωνική Επιχειρηματική Πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Social Business Initiative). Η Κ.Ο. επιτελεί στην Ε.Ε. και μπορεί να παίξει και στη χώρα μας ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικής καινοτομίας σε πολλά πεδία πολιτικής, ανάμεσα σε αυτά η αντιμετώπιση της ανεργίας και η προστασία του περιβάλλοντος καθώς μπορεί να συνδυάσει, μεταξύ άλλων, την κερδοφορία με την αλληλεγγύη, την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και εν γένει την ανάπτυξη μίας οικονομίας με δημοκρατικές αξίες, τοποθετώντας σε πρώτο ρόλο τον άνθρωπο (Ανδρέου κ.α. 2013; Borzaga, et al. 2013; Balourdos, and Geormas, 2012; Mort, & Weerawardena, 2007). Εξειδικεύοντας στην Κοινωνική Επιχειρηματικότητα, μπορούμε να πούμε ότι, είναι μία αναδυόμενη, εναλλακτική μορφή επιχειρηματικότητας στηριζόμενη στην Κοινωνική Οικονομία (Νικολάου, 2013). Μάλιστα πρόσφατα έχει θεσμοθετηθεί και στην Ελλάδα με τον Ν.4019/2011 με βάση τον οποίο καθορίζονται οι όροι για μια νέα νομική μορφή επιχειρηματικότητας, τις Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις (Κοιν.Σ.Επ.), το κέρδος των οποίων προκύπτει από δράσεις που εξυπηρετούν αποκλειστικά το κοινωνικό συμφέρον. Το μεγαλύτερο ποσοστό των εσόδων επανεπενδύεται με στόχο τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, γιατί δίνεται έμφαση στο έργο των επιχειρήσεων και όχι στο κέρδος. Σύμφωνα με το Ν. 4019/2011 (ΦΕΚ 216/Α/30.9.2011), ως κοινωνική οικονομία ορίζεται «το σύνολο των οικονομικών, επιχειρηματικών, παραγωγικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, οι οποίες αναλαμβάνονται από νομικά πρόσωπα ή ενώσεις προσώπων, των οποίων ο καταστατικός σκοπός είναι η επιδίωξη του συλλογικού οφέλους και η εξυπηρέτηση γενικότερων κοινωνικών συμφερόντων». Ο συγκεκριμένος όρος απαρτίζεται από δυο συστατικά μέρη, τα οποία είναι η κοινωνική και επιχειρηματική διάσταση (Νικολάου, 2013). Σύμφωνα με τους Seelos και Mair (2005), και τους Mair, et al. (2006), ως Κοινωνική Επιχειρηματικότητα ορίζεται «η οικονομική δραστηριότητα που παρέχει νέα παραγωγικά μοντέλα παροχής προϊόντων και υπηρεσιών που εξυπηρετούν τις άμεσες ανθρώπινες ανάγκες των φτωχότερων στρωμάτων της κοινωνίας που παραμένουν αναπάντητες από τις σημερινές οικονομικές και κοινωνικές δομές»

Τρείς είναι οι παράγοντες που αφορούν τη διαμόρφωση της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας (Perrini, & Vurro, 2006; Martin, & Osberg, 2007). Ο πρώτος αναφέρεται στο εξωτερικό δίκτυο κοινωνικής ροής κεφαλαίων ο οποίος έχει μια θεσμική ικανότητα που επιτρέπει την κυκλοφορία γνώσεων, ιδεών και καινοτομιών μεταξύ των μελών που προκύπτουν από τα εσωτερικά αποθέματα ανθρώπινου κεφαλαίου. Ο δεύτερος αφορά τα εσωτερικά αποθέματα ανθρώπινου κεφαλαίου όπως τη γνώση, την εμπειρία και την επιθυμία για τη δημιουργία συνεχώς νέων και καλύτερων υπηρεσιών για να επιτευχθεί ο κοινός στόχος της μείωσης των ανθρωπογενών επιπτώσεων στον πλανήτη. Τέλος, ο τρίτος παράγοντας αναφέρεται στις στρατηγικές εταιρικές σχέσεις. Μια επιχείρηση για να πετύχει πρέπει να απαρτίζεται από δυο βασικά χαρακτηριστικά της επιχειρηματικής διαδικασίας που είναι η εξωτερική βοήθεια και το κοινωνικό κεφάλαιο. Σημαντικό ρόλο στην Κοινωνική Επιχειρηματικότητα αποτελεί η εξωτερική βοήθεια δηλαδή η συνεχής υ- ποστήριξη από τοπικούς φορείς και επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας μέσω χρηματοοικονομικών και ηγετικών ρόλων, η στήριξη από τα ίδια ενδιαφερόμενα μέλη καθώς και η ανάπτυξη νέων συνεργασιών με την τοπική αυτοδιοίκηση. Τα κυριότερα οφέλη των κοινωνικών επιχειρήσεων σε γενικές γραμμές αφορούν την ευκολότερη πρόσβαση στην αγορά εργασίας καθώς και την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας στις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού, την προσαρμογή και την αποφυγή διακρίσεων των αποκλεισμένων κοινωνικά ομάδων στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα, την καταπολέμηση της ανεργίας σε περιόδους οικονομικής κρίσης, την παροχή καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών, την προώθηση και ενδυνάμωση της τοπικής αυτοδιοίκησης και το περιορισμένο κόστος συναλλαγών λόγω της αξιοποίησης αδρανών πόρων της τοπικής αυτοδιοίκησης, κρατικών οργανισμών και ιδρυμάτων (Μοράρος, 2014). Σύμφωνα με το άρθρο 2.2 του Ν. 4019/2011 (ΦΕΚ 216/Α/30.9.2011), για την Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα (ΦΕΚ. Α 2016/1) οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις (Κοιν.Σ.Επ.) διακρίνονται σε τρείς επιμέρους κατηγορίες ανάλογα με τον ειδικότερο σκοπό τους: Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται οι Κοιν.Σ.Επ. ένταξης, οι οποίες αφορούν την κοινωνική ενσωμάτωση των ατόμων που ανήκουν στις ευπαθείς ο- μάδες πληθυσμού και διακρίνονται στις ευάλωτες (κοινωνικές ομάδες οι οποίες δυσκολεύονται κοινωνικά και οικονομικά λόγω σωματικών και ψυχικών αιτιών ή λόγω παραβατικής συμπεριφοράς) και στις ειδικές ομάδες πληθυσμού (ομάδες οι

οποίες υστερούν ως προς την ομαλή ένταξη τους στην αγορά εργασίας λόγω οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αιτιών). Στην δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται οι Κοιν.Σ.Επ. κοινωνικής φροντίδας, οι οποίες έχουν ως μέλημα σε καθορισμένες ομάδες του πληθυσμού να προσφέρουν και παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες που τους είναι απαραίτητα για την επιβίωση τους. Τέλος, στην τρίτη κατηγορία περιλαμβάνονται οι Κοιν.Σ.Επ. συλλογικού και παραγωγικού σκοπού, οι οποίες αποσκοπούν στην ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών παρέχοντας προϊόντα και υπηρεσίες όπως είναι ο πολιτισμός, το περιβάλλον, η οικολογία, η εκπαίδευση, οι παροχές κοινής ωφέλειας, η αξιοποίηση τοπικών προϊόντων, η διατήρηση παραδοσιακών επαγγελμάτων κλπ. (Ν.4019/ 2011; Γωνιωτάκης κ.α., 2013). 2.2 Η συμβολή της κοινωνικής οικονομίας και επιχειρηματικότητας στη βιώσιμη ανάπτυξη Βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, εκτιμάται ότι η κοινωνική οικονομία στην Ευρώπη απασχολεί πάνω από 14,5 εκατομμύρια εργαζόμενους, που αντιστοιχούν στο 6,5 % του ενεργού πληθυσμού των χωρών της ΕΕ-27 και γύρω στο 7,4 % του ε- νεργού πληθυσμού των χωρών της ΕΕ-15 (Ε.Ε., 2013). Είναι αξιοσημείωτο ότι η κοινωνική οικονομία έχει σημειώσει δυσανάλογη μεγέθυνση μεταξύ 2002-03 και 2009-10, καθώς αυξήθηκε από το 6 % στο 6,5 % της συνολικής ευρωπαϊκής αμειβόμενης απασχόλησης και από τα 11 εκατομμύρια στα 14,5 εκατομμύρια θέσεις εργασίας (Ε.Ε., 2013). Παρεμπιπτόντως, πρόκειται για ένα φαινόμενο που δεν περιορίζεται στην Ευρώπη, αλλά ενδυναμώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως καθίσταται σαφές από τα στοιχεία για τους συνεταιρισμούς που δημοσιεύτηκαν στο πρόσφατο World Cooperative Monitor του Euricse και της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης (www.monitor.coop ). Ο Τρίτος τομέας σύμφωνα με τη μελέτη της Διεθνούς Επιστημονικής Επιτροπής για την Κοινωνική Οικονομία (2000), βρίσκει εφαρμογή στην Ευρωπαϊκή Ένωση κυρίως στην Ολλανδία (14,7%), στην Ιρλανδία (12,6%) και στη Δανία (12,6%), ενώ στο κατώτερο σημείο της κατάταξης βρίσκεται η Πορτογαλία (2,5%) και η Ελλάδα (1,6%). Πιο συγκεκριμένα στον Ελλαδικό χώρο πρέπει να επισημανθεί σύμφωνα με τα υπάρχοντα στατιστικά στοιχεία ότι το ποσοστό των ατόμων που ασχολούνται στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας αριθμείται γύρω στο 1,8% της συνολικής απασχόλησης και στο 2,9% της έμμισθης απασχόλησης (Γλαβέλη, 2014). Μέχρι πρόσφατα οι μορφές της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα ήταν

περιστασιακές, χωρίς να παρουσιάζουν ιδιαίτερη ανάπτυξη (Cicopa, 2013), λόγω πληθώρας αδυναμιών όπως η έλλειψη θεσμικού πλαισίου, επιχειρηματικής τεχνογνωσίας και εκπαίδευσης, γραφειοκρατίας κλπ. (Γλαβέλη, 2014; Baloyrdos and Geormas, 2012; Γωνιωτάκης κ.α., 2013). Η Κοινωνική Επιχειρηματικότητα δεν είναι πανάκια στη σημερινή οικονομική κρίση, αλλά αφορά ουσιαστικά τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα (E.E. 2013). Με άλλα λόγια υπάρχει ένα πολυπληθές ανθρώπινο δυναμικό που μπορεί και θέλει να κάνει τη διαφορά και η Κοινωνική Επιχειρηματικότητα τους δίνει τη δυνατότητα «να επιχειρήσουν, να τολμήσουν και να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους αλλιώς» (Dacin, et al. 2010; Nicholls, 2006). H κοινωνία και κυρίως οι ευάλωτες ομάδες πληθυσμού είναι μία ολότητα που πλήττεται από την οικονομική κρίση και τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας που παρατηρούνται την παρούσα χρονική περίοδο. Λύση στο αδιέξοδο αυτό αποτελεί η συστηματική ανάπτυξη του τομέα της κοινωνικής οικονομίας που δίνει ευκαιρίες όχι μόνο στα άτομα που εργάζονται σε μια τέτοια επιχείρηση, αλλά σε όλη την κοινωνία (Ανδρέου κ.α., 2013). Ένας τομέας εκ των οποίων ασχολείται η Κοινωνική Επιχειρηματικότητα είναι η προστασία του περιβάλλοντος που έχει ως επιδιωκόμενο αποτέλεσμα τη δημιουργία εναλλακτικών τρόπων παραγωγής του εισοδήματος (Borzaga, κ.α., 2013). Η νέα αυτή αναδυόμενη μορφή οικονομικής δραστηριότητας συνδυάζει την προσπάθεια συμβιβασμού της οικονομικής ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος (Χρηστάκης, 2013), προάγοντας ένα μοντέλο βιώσιμης ανάπτυξης βασιζόμενο στην καινοτομία (Trigkas et al., 2012; 2011a; 2011b; Papadopoulos, et al.,2014; 2010) που ενισχύει την τοπική οικονομία χρησιμοποιώντας τοπικά προϊόντα και γενικά την εθνική οικονομία (Χρηστάκης, 2013; Σιδεράτου, 2011). Η Πράσινη Κοινωνική Επιχειρηματικότητα κερδίζει ολοένα έδαφος και αναπτύσσεται συνεχώς (Schaper, 2002; Nikolaou, et al. 2011). Έτσι ως Πράσινη Κοινωνική Επιχειρηματικότητα ορίζεται «η συλλογική ικανότητα που κινητοποιεί πόρους, συμπεριλαμβανομένου του κοινωνικού κεφαλαίου, ώστε να παρέχει προϊόντα και υπηρεσίες τα οποία θα πετυχαίνουν περιβαλλοντικούς σκοπούς από την μεγιστοποίηση των κερδών. Ο κεντρικός ρόλος του κοινωνικού κεφαλαίου σε αυτόν τον ορισμό προϋποθέτει ότι η μελέτη αυτή διευρύνει το επίκεντρο πολλών επιχειρηματικών μελετών πέρα από το προσωπικό και το οικονομικό κεφάλαιο ώστε λεπτομερώς να αναγνωρίσει το κοινωνικό κεφάλαιο σαν μια πολύτιμη συνεισφορά» (Parker and Travis, 2007). Αυτός ο ορισμός συνδυάζει τις ιδέες της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας

με την πιο παραδοσιακή αντίληψη του προϊόντος υπηρεσίας με την καινοτόμα διαδικασία. Οι καινοτομίες που έχουν δημιουργηθεί από οργανώσεις της Κοινωνικής Οικονομίας μπορούν να ενισχύσουν την οικολογική καινοτομία και να συμβάλλουν στην αειφόρο ανάπτυξη (Rennings, 2000; Carrillo-Hermosilla, et al. 2009). Μέσα από την Πράσινη Κοινωνική Επιχειρηματικότητα υπάρχει δυνατότητα να προωθηθούν νέες περιβαλλοντικές ιδέες, προϊόντα και υπηρεσίες. Η προώθηση μιας υπηρεσίας μπορεί να γίνει με πολλές τεχνικές μάρκετινγκ (ταχεία ανάπτυξης και εφαρμογή υφιστάμενων ιδεών, δημιουργία νέων προϊόντων και υπηρεσιών καθώς και επέκταση μιας υπάρχουσας υπηρεσίας) οι οποίες οδηγούν σε δημιουργικές απαντήσεις. Οι τεχνικές αυτές αποτελούν νέους τύπους καινοτομιών που επεξηγούν το βασικό ρόλο της Επιχειρηματικότητας ως την κατευθυντήρια ιδέα κατά τη διεργασία της καινοτομίας. Συνεπώς, μέσα από τις περιβαλλοντικές καινοτομίες στην Κοινωνική Οικονομία μπορεί να συνοψιστεί ως η διαχρονική εξέλιξη όπου η Πράσινη Κοινωνική Επιχειρηματικότητα θα μετατραπεί τις νέες ιδέες σε εξέλιξη, την εξέλιξη σε εφαρμογή και την εφαρμογή σε ανάπτυξη (Parker and Travis, 2007). 3. Μεθοδολογία έρευνας Η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε για την παρούσα έρευνα έχει ως βασικό εργαλείο τη σύνταξη ενός ειδικά δομημένου ερωτηματολογίου που έγινε ειδικά για σκοπό της έρευνας, σύμφωνα με τις βασικές αρχές ερευνών αγοράς (Gordon and Langmaid, 1988; Tull and Hawkins, 1990; Doyle, 1998; Aaker et al, 2004; Σιώμκος και Μαύρος, 2008). Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή της προσωπικής συνέντευξης των κατοίκων στην περιοχή των Νομών Θεσσαλονίκης και Δράμας, που αποτελούν και την περιοχή έρευνας. Οι ερωτήσεις ομαδοποιήθηκαν σε κατηγορίες προσανατολισμένες στο αντικείμενο της έρευνας για να υπάρξει ομογένεια στις απαντήσεις και ευκολία στην ανάλυση των στοιχείων αργότερα. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας περιελάμβανε ερωτήσεις κλειστού τύπου με ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά, ομαδοποιημένες σε 4 διαφορετικές ομάδες και στο σύνολο του 21 ερωτήσεις. Η πρώτη ομάδα περιλάμβανε 8 ερωτήσεις σχετικά με τη γνώση για την κοινωνική οικονομία και επιχειρηματικότητα. Η δεύτερη ομάδα αποτελούνταν από 2 ερωτήσεις σχετικές με τους παράγοντες που αφορούν την πράσινη επιχειρηματικότητα. Η τρίτη ομάδα περιλάμβανε 5 ερωτήσεις σχετικές με τους προβληματισμούς της πράσινης επιχει-

ρηματικότητας και τέλος η τέταρτη ομάδα περιλάβανε 6 ερωτήσεις σχετικές με το προφίλ των ερωτώμενων για να δούμε κατά πόσο επηρεάζονται οι απαντήσεις με το φύλο, την ηλικία, το επίπεδο εκπαίδευσης, το επάγγελμα, το εισόδημα και τον τόπο διαμονής. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε τυχαίο δείγμα στους κατοίκους των Νομών Θεσσαλονίκης και Δράμα. Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν την περίοδο Σεπτεμβρίου Οκτωβρίου 2015. Οι ερωτήσεις επιλέχθηκαν με τρόπο τέτοιο ώστε να είναι σύντομες και κατανοητές για τη μέγιστη δυνατή διευκόλυνση των ερωτώμενων. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 315 ερωτηματολόγια, αριθμός ο οποίος θεωρείτε ικανοποιητικός για την εξαγωγή συμπερασμάτων με βάση τη φύση της εν λόγω έρευνας. Πριν από την έναρξη διεξαγωγής της έρευνας, πραγματοποιήθηκε έλεγχος της ε- γκυρότητας του περιεχομένου του ερωτηματολογίου (content validity). Ο έλεγχος αυτός συμπεριέλαβε συζητήσεις με ειδικούς επιστήμονες που ασχολούνται με τα αντικείμενα της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, καθώς επίσης και γενικά με την επιχειρηματικότητα. Επίσης, η αξιοπιστία του περιεχομένου του ερωτηματολογίου βασίστηκε στην ενδελεχή ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τα θέματα τα οποία αναφέρονται παραπάνω. Στη συνέχεια αυτό εφαρμόστηκε πιλοτικά σε α- ριθμό κατοίκων της περιοχής έρευνας και από την προδειγματοληψία αυτή εντοπίστηκαν τα σημεία εκείνα των ερωτήσεων που ήθελαν περισσότερες διευκρινήσεις και έτσι βελτιώθηκε η ποιότητα του ερωτηματολογίου και έλαβε την τελική του μορφή (Dillman 2000). Μετά τη σύνταξη του τελικού ερωτηματολογίου, ακολούθησε ο καθορισμός του δειγματοληπτικού τρόπου εφαρμογής της έρευνας και επιλέχθηκε η τυχαία δειγματοληψία του πληθυσμού, όπως αναφέρθηκε. Τα δεδομένα καταχωρήθηκαν, επεξεργάστηκαν και αναλύθηκαν μέσω του ειδικού στατιστικού προγράμματος SPSSWIN ver 20.0 και έγιναν οι σχετικοί έλεγχοι συχνοτήτων (Frequencies), περιγραφικής στατιστικής (Descriptives) και διασταυρώσεων (Crosstabs) (Howitt and Cramer 2003, Σιώμκος και Βασιλικοπούλου 2005, Norusis 2007). Όπου απαιτήθηκαν έλεγχοι συσχετίσεων, χρησιμοποιήθηκε λογιστική παλινδρόμηση, δεδομένου ότι οι μεταβλητές απόκρισης είναι δίτιμες κατηγορικές. Εκτιμήθηκε η στατιστικά σημαντική ή μη επίδραση των παραγόντων, με βάση το p-value (sig.) σε επίπεδο σημαντικότητας 5% και εκτιμήθηκαν τα odds ratio. Η καλή προσαρμογή των μοντέλων στα δεδομένα του ερωτηματολογίου ε-

λέγχθηκε με test Hosmer-Lemeshow. Επίσης, από τους πίνακες επαλήθευσης (Classification Tables) εκτιμήθηκε η προβλεπτική ικανότητα των μοντέλων. Για την επεξεργασία των απαντήσεων σε ερωτήματα κατά κλίμακα Likert, χρησιμοποιήθηκαν τόσο γραφικές μέθοδοι απεικόνισης όσο και μη παραμετρικοί έλεγχοι (λ.χ. Friedman Test) για την αξιολόγηση της στατιστικής σημαντικότητας ή μη των διαφορών που εμφανίζονται στα γραφήματα. Χρησιμοποιήθηκαν μη παραμετρικοί έλεγχοι, ύστερα από έλεγχο κανονικότητας που έδειξε ότι τα δεδομένα δεν ακολουθούν κανονική κατανομή, όπως εξάλλου ήταν αναμενόμενο. 4. Αποτελέσματα Η πλειοψηφία του δείγματος των ερωτηθέντων πολιτών ήταν γυναίκες (54,6%) ενώ το 45,6% ήταν άνδρες. Οι ηλιακές ομάδες των ερωτηθέντων τοποθετούνται κατά κύριο λόγο στην ηλικία των 21-40 ετών και αποτελούν το 63,2% του δείγματος. Ακολουθούν οι ηλικίες κάτω των 20 ετών με ποσοστό 17,5%, 41-60 ετών (14,3%) και πάνω από 61 (5,1%). Ένα ακόμα σημαντικό δημογραφικό στοιχείο είναι το επίπεδο εκπαίδευσης των ερωτηθέντων. Το 63,8% του δείγματος ήταν κάτοχοι πανεπιστημιακού τίτλου σπουδών από ανώτατα εκπαιδευτικά και τεχνολογικά ιδρύματα ενώ το 4,4% ήταν κάτοχοι σπουδών από ινστιτούτα επαγγελματικής κατάρτισης. Το 16,2 % ήταν απόφοιτοι δευτεροβάθμιας (13,7% απόφοιτοι λυκείου και το 2,5% απόφοιτοι γυμνασίου). Το 10,5% των ερωτηθέντων ήταν κάτοχοι μεταπτυχιακών σπουδών ενώ το 2,5% ήταν κάτοχοι διδακτορικού τίτλου σπουδών. Το 55,6% του δείγματος δήλωσαν άνεργοι. Το 19% του δείγματος δήλωσαν ιδιωτικοί υπάλληλοι και το 13% δήλωσαν ελεύθεροι επαγγελματίες. Οι δημόσιοι υ- πάλληλοι ανέχονταν σε 10,2%, ενώ οι γυναίκες που ασχολούνται με τα οικιακά δήλωσαν 2,2%. Σχετικά με το καθαρό ετήσιο εισόδημα των ερωτηθέντων, η πλειοψηφία του δείγματος (59,4%) δήλωσε ότι το καθαρό ετήσιο εισόδημα της ήταν από 0-5.000 ευρώ. Το 15,2% δήλωσε από 5.001-10.000 ευρώ, ενώ το 15,6% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι το καθαρό ετήσιο εισόδημα τους κυμαίνεται από 10.001-15.000 ευρώ. Σε μικρότερα ποσοστά κυμαίνονται οι κατηγορίες των 15.001-20.000 ευρώ (5,7%) και πάνω από 20.001 ευρώ (4,1%). Το ποσοστό των ερωτηθέντων που απάντησαν θετικά στη γνώση του όρου της κοινωνικής επιχειρηματικότητας ανέρχεται στο 43,5%, ενώ το ποσοστό το οποίο δεν γνώριζε τον όρο ανέρχεται στο 56,5%. Τα ποσοστά αυτά δείχνουν την ελλιπή γνώση του συγκεκριμένου όρου. Παρόλα αυτά, τα ποσοστά μπορούν να αυξηθούν

με εκτεταμένη αφύπνιση και ενημέρωση των πολιτών γύρω από το συγκεκριμένο θέμα. Σχήμα 1. Γνώση όρου κοινωνικής επιχειρηματικότητας Η γνώση του όρου και της έννοιας της κοινωνικής επιχειρηματικότητας σχετίζεται με ορισμένα χαρακτηριστικά του προφίλ των ερωτηθέντων. Συγκεκριμένα, επίδραση έχουν μόνο το επίπεδο εκπαίδευσης και η ηλικία (οριακά), με στατιστικά σημαντική επίδραση των παραγόντων (p-value (sig.) =0,040 και 0,049 αντίστοιχα) σε επίπεδο σημαντικότητας 5%, ενώ δεν προκύπτει συσχέτιση με το φύλο, το επάγγελμα και το ετήσιο εισόδημα. Η καλή προσαρμογή του μοντέλου στα δεδομένα του ερωτηματολογίου ελέγχθηκε με test Hosmer-Lemeshow (p-value (sig.) =0,675) ενώ η προβλεπτική ικανότητα του μοντέλου ανέρχεται σε 61.3%. Τα άτομα που είναι ενημερωμένα για τις κοινωνικές επιχειρήσεις κατά κύριο λόγο έχουν ενημερωθεί από το διαδίκτυο (49,8%) και τα ΜΜΕ (16%). Έπειτα, σε μικρότερο ποσοστό ακολουθεί η ενημέρωση από κάποιον γνωστόν τους (8%), από το σχολείο (6,7%) και από την εφημερίδα (4,9%). Σημαντικό ποσοστό (14,7%) παρουσιάζεται και στα άτομα τα οποία είχαν ενημερωθεί από κάποιο άλλο μέσο πέρα από αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Σχήμα 2. Πηγή ενημέρωσης για κοινωνική επιχειρηματικότητα Όλοι οι πολίτες που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο, ανεξαρτήτως της γνώσης του όρου της κοινωνικής επιχειρηματικότητας κλήθηκαν να απαντήσουν τι πιστεύουν ότι είναι η κοινωνική επιχειρηματικότητα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων (34,9%) απάντησαν ότι είναι μια επιχειρηματική δραστηριότητα στην οποία τα μέλη της πληρώνονται για την εργασία που προσφέρουν, αλλά ένα μέρος επιστρέφει στο κοινωνικό σύνολο. Έπειτα, με ποσοστό 31,4% ακολούθησε ο ορισμός ο οποίος αναφέρει ότι η κοινωνική επιχειρηματικότητα είναι μια δραστηριότητα που με την δράση της συμβάλλει στην αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων. Ακολουθεί με ποσοστό 19,4% ο ορισμός που υποστηρίζει ότι η κοινωνική επιχειρηματικότητα στηρίζει τη δραστηριότητα της στη μόχλευση των κοινωνικών αναγκών. Τέλος, με ποσοστό 14,3% ακολουθεί ο ορισμός που αναφέρει ότι είναι ένας οργανισμός του οποίου τα μέλη εργάζονται εθελοντικά προσφέροντας υπηρεσίες στο κοινωνικό σύνολο. Η πλειοψηφία του δείγματος (84,8%) απάντησε ότι υπάρχει θετική συμβολή στην αντιμετώπιση προβλημάτων μέσω κοινωνικών επιχειρήσεων σε περίοδο οικονομικής κρίσης. Αντιθέτως, μόνον το 15,2% πιστεύει ότι οι κοινωνικές επιχειρήσεις δεν βοηθούν στην επίλυση προβλημάτων σε περίοδο οικονομικής αστάθειας και ύφεσης. Το διαφορετικό ποσοστό μεταξύ των απαντήσεων των ερωτηθέντων δείχνει ότι, οι κοινωνικές επιχειρήσεις αποτελούν διέξοδο σε περιόδους οικονομικής

κρίσης και παρουσιάζουν νέους ορίζοντες και καλύτερη ποιότητα ζωής, αρκεί να υπάρχει σωστή πληροφόρηση και εξειδικευμένη γνώση. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι σημαντικότερο παράγοντα θεωρούν την δημιουργία θέσεων απασχόλησης και μείωσης ανεργίας (4,23/5). Εξίσου, σημαντικούς παράγοντες με παρόμοια αναλογία θεώρησαν την κινητοποίηση τοπικών πόρων (ανθρώπινο δυναμικό, γνώσεις, κεφάλαια, φυσικοί πόροι, πολιτισμός κλπ.) (3,86/5), την εισαγωγή στην αγορά νέων δεξιοτήτων και γνώσεων (3,76/5), την ενίσχυση οικονομικής δραστηριότητας σε τοπικό επίπεδο (3,74/5), την δημιουργία καινοτόμου επιχειρησιακού περιβάλλοντος (3,64/5) και τέλος την ενίσχυση εισοδήματος (3,62/5). Οι σημαντικότεροι τομείς στους οποίους μπορεί να αναπτυχθεί η κοινωνική επιχειρηματικότητα, σύμφωνα με τις απαντήσεις των ερωτηθέντων, είναι κατά σειρά προτεραιότητας οι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (4,17/5), η εκπαίδευση (4,13/5), η παροχή υπηρεσιών υγείας (4,09/5), η προστασία περιβάλλοντος (3,95/5), οι παροχές κοινής ωφέλειας (3,90/5), ο πολιτισμός (3,71/5), η διατήρηση παραδοσιακών δραστηριοτήτων-επαγγελμάτων και η εταιρική κοινωνική ευθύνη (3,31/5). Σχήμα 3. Βαθμός σημαντικότητας των ερωτηθέντων για τους παράγοντες της κοινωνικής επιχειρηματικότητας (1 καθόλου σημαντικός, 5 πάρα πολύ σημαντικός) Το ποσοστό των ερωτηθέντων που θα συμμετείχε σε μια κοινωνική επιχείρηση με απώτερο στόχο το κοινωνικό όφελος ανέρχεται στο 82,5% των συμμετεχόντων στην έρευνα, ενώ το ποσοστό το οποίο δεν ενδιαφέρθηκε για τη συμμετοχή του σε

μια κοινωνική επιχείρηση ανέρχεται στο 17,5%. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό για την ενίσχυση της κοινωνικής οικονομίας στη χώρα μας και θα μπορούσε να αυξηθεί μέσα από την καλύτερη και πιο στοχευόμενη ενημέρωση των πολιτών. Προκύπτει πολύ ισχυρή συσχέτιση μεταξύ θετικής στάσης για συμμετοχή σε επιχειρήσεις κοινωνικής επιχειρηματικότητας και της πεποίθησης ότι οι κοινωνικές επιχειρήσεις συμβάλλουν στην αντιμετώπιση προβλημάτων σε περίοδο οικονομικής κρίσης, (p-value (sig.) = 0,000) σε επίπεδο σημαντικότητας 5%, με προβλεπτική ικανότητα του μοντέλου 87,0%. Συγκεκριμένα, δεδομένου ότι το odds ratio (OR=exp(B)) ισούται με 18,463, όταν ένας ερωτώμενος έχει την πεποίθηση ότι οι κοινωνικές επιχειρήσεις συμβάλλουν στην αντιμετώπιση προβλημάτων, έχει κατά 100% αυξημένη πιθανότητα να συμμετέχει σε επιχείρηση κοινωνικής επιχειρηματικότητας έναντι κάποιου που δεν το πιστεύει. Ο βαθμός σημαντικότητας του παράγοντα ενίσχυσης εισοδήματος διαφέρει στατιστικά σημαντικά στα δύο επίπεδα της συμμετοχής και συγκεκριμένα η ενίσχυση εισοδήματος θεωρείται σημαντικότερη όταν οι ερωτώμενοι λένε ΝΑΙ στη συμμετοχή (sig. = 0.010 σε επίπεδο σημαντικότητας 5%). Μπορεί λοιπόν να αποτελέσει μια πρόταση για την άμβλυνση των επιπτώσεων της κρίσης μέσα από την αυξημένη συμμετοχικότητα των πολιτών και την κινητοποίηση των ικανοτήτων τους και μόχλευση των κοινωνικών τους αναγκών. Επομένως, αν θεωρήσουμε ως ζητούμενο την αύξηση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, θα πρέπει να ενισχυθεί η παραπάνω πεποίθηση, μέσω καμπάνιας ενημέρωσης και προώθησης. Η επιλογή του τρόπου και του μέσου προώθησης, πρέπει να λάβει υπόψη και τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την επεξεργασία των απαντήσεων για τα μέσα ενημέρωσης. Στη συνέχεια εξετάστηκαν τα προβλήματα που δημιουργούνται πριν από την έ- ναρξη μιας πράσινης κοινωνικής επιχείρησης. Το δείγμα εκτίμησε ως αρκετά σημαντικό (4,21/5) τον παράγοντα των οικονομικών κριτηρίων καθώς και τη γραφειοκρατία (4,17/5). Ακολούθησαν, με μεγάλη σημαντικότητα η έλλειψη συνεργατικής κουλτούρας (3,6/5), η έλλειψη κατάλληλων διασυνδέσεων και γνωριμιών (3,57/5), η έλλειψη επιχειρηματικής κουλτούρας (3,35/5), η έλλειψη πληροφοριών σχετικά με το ξεκίνημα μιας επιχείρησης (3,29/5) και τελευταία η δυσκολία στο συνδυασμό καριέρας- οικογένειας (2,73/5).

Σχήμα 5. Βαθμός σημαντικότητας ερωτηθέντων με τα προβλήματα που δημιουργούνται με την έ- ναρξη μια πράσινης κοινωνικής επιχείρησης. (1 καθόλου σημαντικό...5 πάρα πολύ σημαντικό) Ο σημαντικότερος παράγοντας που δημιουργεί προβλήματα στην έναρξη μιας πράσινης κοινωνικής επιχείρησης είναι οικονομικός. Αυτό δείχνει την δυσκολία έναρξης μιας επιχείρησης λόγω των περιορισμένων χρημάτων ή την ελλιπή χρηματοδότηση. Η υπάρχουσα ενίσχυση των δανείων μέσω του χρηματοπιστωτικού συστήματος στην χώρα μας, αλλά και η χρήση επιμέρους χρηματοδοτικών εργαλείων αφήνει μεγάλα περιθώρια βελτίωσης. Το συγκεκριμένο δείγμα πολιτών θεώρησε ότι είναι αρκετά (44,1%) έως πολύ δύσκολο (30,5%) να ιδρύσει κάποιος τη δική του πράσινη κοινωνική επιχείρηση. Σε μικρότερα ποσοστά (15,2%) παρουσιάστηκε η άποψη των πολιτών για την μεγάλη δυσκολία ίδρυσης μιας πράσινης κοινωνικής επιχείρησης. Αντιθέτως, υπήρχαν πολίτες του δείγματος που έκριναν ότι υπάρχει λίγη ως καμία δυσκολία (7,9% και 2,2%) στην ίδρυση μιας πράσινης κοινωνικής επιχείρησης. Σχήμα 4. Βαθμός δυσκολίας για την ίδρυση μιας πράσινης κοινωνικής επιχείρησης

Οι τομείς στους οποίους θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια πράσινη κοινωνική επιχείρηση απαρτίζονται από αριθμό επιμέρους πεδίων. Αναλυτικότερα, το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων (22,9 %) απάντησαν ότι θα ήθελαν να συμμετάσχουν στο τομέα του οικοτουρισμού και στην αξιοποίηση εναλλακτικών πηγών ενέργειας και βιομάζας (21,6%). Ακολουθούν με χαμηλότερα ποσοστά η παραγωγή οικολογικών προϊόντων (19,7%), η υπηρεσία ανακύκλωσης προϊόντων (14,3%) και η δασοπροστασία (13,7%). Ένα ποσοστό περίπου στο 7,9% θα ήθελε να ασχοληθεί διαφορετικό τομέα από τους προαναφερθέντες. 5. Συζήτηση - Συμπεράσματα Η κοινωνική επιχειρηματικότητα και οικονομία απευθύνεται σε άτομα που σκέφτονται καινοτόμες λύσεις για τα πλέον επείγοντα κοινωνικά προβλήματα, όπως η ανεργία και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, η άμβλυνση των φαινομένων αποκλεισμού και οι κοινωνικές και εισοδηματικές ανισότητες. Ως νέα μορφή επιχειρηματικότητας μπορεί να συντελέσει στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων προσφέροντας νέες ιδέες για αλλαγή ευρείας κλίμακας στο οικονομικό και επιχειρηματικό μοντέλο που επικρατεί στη χώρα μας. Ταυτόχρονα εξασφαλίζει τη συμμετοχικότητα της τοπικής κοινωνίας, που με τη σειρά της συνδυάζει την αξιοποίηση ανενεργών ανθρώπινων πόρων με τη μόχλευση των κοινωνικών αναγκών. Η χρήση και μεταφορά καλών πρακτικών και τεχνογνωσίας της κοινωνικής επιχειρηματικότητας από το διεθνές πεδίο, θα αποτελέσουν επιπλέον βασικά εργαλεία κινητοποίησης των ανθρώπινων πόρων, που θα οδηγήσουν σε αντίστοιχη κινητοποίηση και στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η ανάπτυξη των μηχανισμών υποστήριξης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, θα πρέπει να συνοδεύεται από μια μεγαλύτερη έμφαση στον κοινωνικό αντίκτυπο των οικονομικών δραστηριοτήτων που μπορούν να αναπτυχθούν σε επιμέρους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας, προάγοντας ταυτόχρονα το μοντέλο της βιώσιμης ανάπτυξης στη χώρα μας. Το γεγονός αυτό είναι πολύ σημαντικό αν α- ναλογιστεί κανείς τη σταδιακή απόσυρση του δημόσιου τομέα από την παροχή πολλών υπηρεσιών γενικού συμφέροντος (υγεία, ασφάλιση, εκπαίδευση κ.λ.π.), ειδικότερα στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης που βιώνει η χώρα μας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ανάδειξη νέων και περισσότερο διαφοροποιημένων κοινωνικών αναγκών, ειδικά στις περιοχές όπου τα κοινωνικά προβλήματα είναι οξυμένα, προτείνοντας λύσεις για αυτό-οργάνωση των τοπικών κοινωνιών και ανάληψη πρωτοβουλιών.

Ωστόσο, υφίστανται και ορισμένες προκλήσεις, που η παρούσα έρευνα ανέδειξε. Σημαντικά εμπόδια εξακολουθούν να παρακωλύουν την ανάπτυξη μορφών κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Ως επακόλουθο, η «κυρίαρχη» οικονομική νοοτροπία μας συνεχίζει να εστιάζει στην ιδιοτέλεια και την ατομική πρωτοβουλία παρά σε συλλογικές συμπεριφορές. Η έλλειψη ευαισθητοποίησης, εκκινεί από την έλλειψη εκπαίδευσης πάνω στα συγκεκριμένα θέματα. Η τυπική εκπαίδευση και κατάρτιση σε θέματα κοινωνικής επιχειρηματικότητας είναι σε μεγάλο βαθμό απούσα. Αυτό συνεπάγεται ακόμα ότι είναι πολύ δυσκολότερο για τις επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας να βρίσκουν προσωπικό με την απαιτούμενη κουλτούρα, δεξιότητες και ικανότητες, σε σύγκριση με τις συμβατικές επιχειρήσεις. Το σχέδιο ανάταξης της ελληνικής οικονομίας θα πρέπει να περιλαμβάνει δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης των τοπικών κοινωνιών, ακριβώς με στόχο αυτή την καλλιέργεια του κοινωνικού επιχειρηματικού πνεύματος και την απόκτηση δεξιοτήτων των συμμετεχόντων σε συγκεκριμένα πεδία δράσης. Η πλειοψηφία του δείγματος των πολιτών που εξετάστηκε από τη συγκεκριμένη έρευνα φάνηκε επίσης να ανησυχεί ι- διαίτερα για την δυσκολία ίδρυσης μιας επιχείρησης λόγω ελλιπούς κοινωνικής στήριξης και περίπλοκων διαδικασιών. Επομένως, μια ακόμη σημαντική διάσταση που δεν έχει αναπτυχθεί επαρκώς για τους οργανισμούς κοινωνικής οικονομίας και τις κοινωνικές επιχειρήσεις σε σχέση με τις συμβατικές επιχειρήσεις, είναι εκείνη των δικτύων υποστήριξης και υποδομής, τα οποία παρέχουν τις κατάλληλες υπηρεσίες επιχειρηματικής ανάπτυξης. Αυτές μπορούν να ποικίλλουν από υπηρεσίες στρατηγικού σχεδιασμού και παροχής συμβουλών μέχρι «φυτώρια» επιχειρήσεων, ειδικά προσαρμοσμένα στις ανάγκες των οργανισμών κοινωνικής οικονομίας και τις κοινωνικές επιχειρήσεις. Μολαταύτα, η προσφορά αυτών των υπηρεσιών απέχει ακόμη πολύ από την κάλυψη της ζήτησης. Η πρόσβαση σε χρηματοδότηση αποτελεί άλλο ένα ζήτημα ζωτικής σημασίας για τους οργανισμούς κοινωνικής οικονομίας, οι οποίοι συχνά δυσκολεύονται να αποκτήσουν πρόσβαση στις ίδιες επιλογές χρηματοδότησης που είναι διαθέσιμες για τις συμβατικές επιχειρήσεις λόγω των χαρακτηριστικών τους. 6. Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα Η παρούσα έρευνα αποτελεί πρωτότυπη έρευνα για τα ελληνικά δεδομένα και θα μπορούσε να ενταχθεί στο πλαίσιο μίας πρώτης προσέγγισης για τη συστηματική ανάπτυξη του τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας στην Ελλάδα. Ανάλογες έρευνες αναμένεται επίσης να ενισχύσουν και την κοινωνικά υπεύθυνη επιχειρηματική και καταναλωτική συμπεριφορά, ώστε να μην περιορίζονται μόνο στην αγορά αγαθών

και υπηρεσιών, αλλά μπορεί να επεκταθεί και σε δραστηριότητες όπως στις επενδύσεις. Με άλλα λόγια, οι επιχειρηματίες, καταναλωτές και οι κάτοικοι μιας περιοχής θα μπορέσουν να ευαισθητοποιηθούν όχι μόνο στο τι αγοράζουν, αλλά και στο πού επενδύουν τα χρήματά τους. Λόγω της εκ των κάτω (bottom up approach) φύσης αντίστοιχων ερευνών, θα δοθεί η δυνατότητα να προσδιοριστούν οι αναδυόμενες ανάγκες και να δοθούν κατάλληλες λύσεις σε διάφορες κοινωνικές ομάδες. Η ικανότητα εντοπισμού των αναδυόμενων αναγκών και ανάπτυξης κατάλληλων λύσεων οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην ύπαρξη πολλών και ετερόκλητων ενδιαφερομένων μερών σε μια περιοχή ή κοινωνικό σύνολο. Ανάλογες έρευνες λοιπόν, θα μπορούσαν να συμβάλλουν ουσιαστικά στην ανάπτυξη της κοινωνικής καινοτομίας, δημιουργώντας ερεθίσματα για νέα προϊόντα και υπηρεσίες για την κάλυψη κοινωνικών αναγκών. Επιπλέον θα πρέπει η έρευνα να επικεντρωθεί σε τρόπους αυξημένης πρόσβασης σε πληροφόρηση, συντελώντας στην ενίσχυση της ευαισθητοποίησης των κατοίκων της χώρα μας αλλά και ευρύτερα για τα κοινωνικά προβλήματα, επιδρώντας στη συμπεριφορά τους ως καταναλωτών και ασκώντας πίεση στις ιδιωτικές επιχειρήσεις, που με τη σειρά τους θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στα κοινωνικά προβλήματα της περιοχής υιοθετώντας πιο υπεύθυνες επιχειρηματικές πρακτικές. Φυσικά, η έρευνα θα πρέπει να επεκταθεί σε μεγαλύτερο δείγμα κατοίκων με διασπορά σε ολόκληρη την Ελλάδα, ώστε να εξαχθούν περισσότερα αξιόπιστα αποτελέσματα και να διαμορφωθούν ανάλογα συμπεράσματα. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΕΣ Ανδρέου, Μ., Βρέλλη, Θ., Γραικιώτη, Σ., Κανακάκη, Ι., Μητροπούλου, Σ., Μιχελιουδάκη, Κ., Πάνου, Α., Σπυρόπουλος, Κ., Τσαχαρίδης, Α., και Βορλόου, Α. (2013) Στρατηγικό σχέδιο για την ανάπτυξη του τομέα της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, Αθήνα Γλαβέλη, Ν. (2014). Κοινωνική επιχειρηματικότητα. Η απάντηση στην οικονομική κρίση;, Θεσσαλονίκη Γωνιωτάκης, Γ., Γιατρά, Δ. και Συριόπουλος Π., (2013). Γνώμη πρωτοβουλίας της Ο.Κ.Ε.. Η κοινωνική οικονομία και η κοινωνική επιχειρηματικότητα, Αθήνα Μοράρος, Κ., (2014). Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις ΚΟΙΝΣΕΠ- ελληνικές πρακτικές, Νάξος Νικολάου, Ι. (2013) Κοινωνική Οικονομία Κοινωνική Επιχειρηματικότητα. Εκπαιδευτικό υλικό για κέντρα δια βίου μάθησης, Υπουργείο παιδείας και θρησκευμάτων, Αθήνα.

Νόμος 4019. (2011) Νόμος υπ αριθμ. 4019 Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και λοιπές διατάξεις, Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Αθήνα. Σιδεράτου, Ε. (2011) Πράσινη ανάπτυξη και επιχειρηματικότητας: Η περίπτωση της Ελλάδα, Αθήνα Σιώμκος, Γ. και Μαύρος, Α.Δ. (2008) Έρευνα Αγοράς, Εκδόσεις Αθ. Σταμούλη, Αθήνα. Σιώμκος, Γ.Ι. και Βασιλικοπούλου, Α.Ι. (2005) Εφαρμογή Μεθόδων Ανάλυσης στην Έ- ρευνα Αγοράς, Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα, Κεφάλαιο 7, σελ. 285-312. Υπουργείο Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας. (2013) Στρατηγικό Σχέδιο για την ανάπτυξη του τομέα της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας, Αθήνα Χρηστάκης, Μ. (2013) Πράσινη Επιχειρηματικότητα- εκπαιδευτικό υλικό για κέντρα δια βίου μάθησης, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Αθήνα ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΕΣ Aaker, D., Kumar, V. and Day, G.S. (2004) Marketing research, 8th edition, New York: John Wiley & Sons, Inc Austin, J., Stevenson, H. and Wei Skillern, J. (2006) Social and commercial entrepreneurship: same, different, or both?. Entrepreneurship theory and practice, 30(1), 1-22 Balourdos, D. and Geormas K. (2012) Social economy in Greece: from childhood to adolescent, France Borzaga, C., Salvatori, R., Bodini, R. και Galera, G. (2013) Κοινωνική οικονομία και κοινωνική επιχειρηματικότητα οδηγός για την Κοινωνική Ευρώπη, Γενική διεύθυνση α- πασχόλησης κοινωνικών υποθέσεων και κοινωνικής ένταξης, Αθήνα Carrillo-Hermosilla, J., del Río González, P., & Konnola, T. (2009) Eco-innovation, UK: Palgrave Macmillan Dacin, P. A., Dacin, M. T., and Matear, M. (2010) Social entrepreneurship: Why we don't need a new theory and how we move forward from here. The academy of management perspectives, 24(3), 37-57 Dees, J. G. (1998) The meaning of social entrepreneurship. Dillman, D.A. (2000) Mail and Internet Surveys: The Tailored Design Method, John Wiley & Sons, New York, NY Doyle, P. (1998) Marketing Management and Strategy, 2nd edition, Prentice-Hall Europe, Chapter 3 Gordon, W. and Langmaid, R. (1988) Qualitative Market Research: A Practitioner s and Buyer s Guide, Gower, Aldershot Howitt, D. and Cramer, D. (2003) Statistics with SPSS 11 for WINDOWS. Kleidarythmos Eds, Athens, p. 291 Mair, J. and Marti, I. (2006) Social entrepreneurship research: A source of explanation, prediction, and delight. Journal of world business, 41(1), 36-44 Mair, J., Robinson, J. and Hockerts, K. (Eds.). (2006) Social entrepreneurship (p. 3). New York: Palgrave Macmillan Martin, R. L. and Osberg, S. (2007) Social entrepreneurship: The case for definition. Stanford social innovation review, 5(2), 28-39 Mort, G. and Weerawardena, J. (2007) Social entrepreneurship. The Routledge Companion to Nonprofit Marketing, 220 Nicholls, A. (Ed.). (2006) Social entrepreneurship: New models of sustainable social change, Oxford University Press

Nikolaou, E. I., Ierapetritis, D. and Tsagarakis, K. P. (2011) An evaluation of the prospects of green entrepreneurship development using a SWOT analysis. International Journal of Sustainable Development & World Ecology, 18(1), 1-16 Norusis, M. (2007) A guide of data analysis with SPSS 12.0. Kleidarythmos Eds, Athens. Papadopoulos, I., Karagouni, Glykeria, Trigkas, M. and Platogianni E. (2010) Green Marketing. The case of Greece in certified and sustainable managed timber products EuroMed Journal of Business, Vol. 5, No.2. pp. 166-190 Papadopoulos, I., Karagouni, Glykeria, Trigkas, M. and Beltsiou, Z. (2014) Mainstreaming Green Product Strategies: Why and How Furniture Enterprises Integrate Environmental Sustainability EuroMed Journal of Business, Vol. 9. Issue 3, pp. 203-317 Parker, P. and Travis, G. (2007) Green community entrepreneurship: creative destruction in the social economy, Department of Geography, University of Waterloo, Canada Perrini, F. and Vurro, C. (2006) Social entrepreneurship: Innovation and social change across theory and practice, Social entrepreneurship, 23(1), 57-85 Rennings, K. (2000) Redefining innovation eco-innovation research and the contribution from ecological economics, Ecological economics, 32(2), 319-332 Schaper, M. (2002) Introduction: the essence of ecopreneurship, Greener Management International, 2002(38), 26-30 Seelos, C. and Mair, J. (2005) Social entrepreneurship: Creating new business models to serve the poor, Business horizons, 48(3), 241-246 Trigkas, M. and Papadopoulos, I. (2011) b. «Green Economy. The case of sustainable building cluster in Greece», Book proceedings of the 4th International EUROMED Conference of Managerial and Entrepreneurial Developments in the Mediterranean, Crete, Greece, Oral presentation, ISBN: 978-9963-711-01-7, October 20 21, pp. 1420-1442 Trigkas, M., Papadopoulos, I. and Karagouni G. (2012) «Implementation characteristics of green entrepreneurship in Greek furniture sector», 7th European Conference on Innovation and Entrepreneurship (ECIE), 20 21 September, Santarem, Portugal, p. 680 Trigkas, M., Papadopoulos, I., Tassiopoulou K. and Porikos, N. (2011) a. «Green entrepreneurship in Greek furniture enterprises», Proceedings Management of International Business and Economics System 2011 (MIBES) International Conference 16 18 September, Serres, Greece, pp. 232 249 Tull, D.S. and Hawkins, D.I. (1990) Marketing Research, Measurement, and Method, Macmillan, New York, NY www.monitor.coop