ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ ΣΤΡΙΦΤΟΥ- ΒΑΘΗ Καθηγήτρια μ.ε., Ιστορικός- Συγγραφέας

ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ ΣΤΡΙΦΤΟΥ- ΒΑΘΗ Καθηγήτρια μ.ε., Ιστορικός- Συγγραφέας Αναφορές των αρχαίων συγγραφέων για τους τυραννοκτόνους Αρμόδιο και Αριστογείτονα και τιμές της αθηναϊκής πολιτείας Ερχόμαστε τώρα σε ένα θέμα, που και αυτό σχετίζεται με την Πάρνηθα. Είμαστε στη βορειοανατολική πλευρά της σε μια περιοχή που ευτυχώς ακόμα αντιστέκεται στην πληθυσμιακή έκρηξη της Αθήνας, αν και είναι πολύ κοντά της. Εκεί βρίσκεται η κωμόπολη των Αφιδνών γνωστή και ως Κιούρκα. Φέρει την ονομασία του αρχαίου δήμου των Αφιδνών του δεύτερου σε μέγεθος μετά τις Αχαρνές. Οι Αφίδνες ευτύχησαν να είναι τόπος καταγωγής πολλών προσωπικοτήτων, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στα αθηναϊκά πράγματα την αρχαία εποχή. Ανάμεσά τους ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων οι επονομαζόμενοι τυραννοκτόνοι, που θεωρήθηκαν πρότυπα ευεργερτών του αθηναϊκού κράτους, απελευθερωτές της Αθήνας και σύμβολα της δημοκρατίας της. Είναι γνωστό ότι το αθηναϊκό κράτος ταλανιζόταν πολύ από τα διάφορα αριστοκρατικά γένη που μάχονταν μεταξύ τους με όλες τους τις δυνάμεις για την εξουσία. Επωφελούμενος απ αυτές τις διαμάχες ο Πεισίστρατος, αρχηγός των Διακρίων, όπως ονομαζόταν η παράταξή του, κατέλαβε την Ακρόπολη και έγινε μόνος κύριος της εξουσίας εγκαθιδρύοντας τυραννία στην Αθήνα. Όταν πέθανε ο Πεισίστρατος, το 528/527 π.χ., την εξουσία πήρε ο μεγαλύτερος γιος του, ο Ιππίας. Ο δεύτερος, ο Ίππαρχος, βοηθούσε στη διακυβέρνηση, ενώ ο τρίτος, ο Θεσσαλός, μετείχε ελάχιστα έως καθόλου στα πολιτικά πράγματα. Γενικά η πολιτική του Πεισίστρατου συνεχιζόταν στις εσωτερικές, όσο και στις εξωτερικές υποθέσεις από τον γιο του, Ιππία. Το 514 π.χ. όμως επρόκειτο να προέλθει το πρώτο σοβαρό πλείγμα εναντίον της τυραννίας, από προσωπικά αίτια και όχι από ευρύτερη δυσανασχέτιση του λαού. Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων, μέλη του γένους των Γεφυραίων, του δήμου Αφιδνών, κατέστρωσαν σχέδιο δολοφονίας των τυράννων την ημέρα της πομπής των Παναθηναίων, γιατί τότε μπορούσαν να εμφανιστούν δημόσια ένοπλοι, χωρίς να κινήσουν υποψίες. Λίγοι μυήθηκαν στη συνομωσία και είχαν την προσδοκία ότι, μετά το πρώτο χτύπημα, οι πολίτες θα εκδηλώνονταν υπέρ της ελευθερίας. Αλλά, ενώ είχε φτάσει η στιγμή της τελικής επίθεσης, έγινε αντιληπτό ότι ο τύραννος Ιππίας συνομιλούσε με έναν από τους συνομώτες έξω από τα τείχη του Κεραμεικού. Πιστεύοντας οι υπόλοιποι συνεργοί ότι το σχέδιο τους είχε προδοθεί, εγκατέλειψαν την ιδέα να πλήξουν τον Ιππία και όρμησαν εναντίον του αδελφού του Ίππαρχου και τον θανάτωσαν. Ο Αρμόδιος δολοφονήθηκε επιτόπου και αργότερα ο Αριστογείτων συνελήφθη βασανίστηκε και εκτελέστηκε. Την εποχή αυτή του γεγονότος οι Αθηναίοι δεν εκδήλωσαν κάποια συμπάθεια για τους συνομώτες. Η πράξη όμως των τυραννοκτόνων, όπως αποδείχθηκε αργότερα, ήταν η αρχή της αλλαγής στη συμπεριφορά του Ιππία, ο οποίος έγινε υπερβολικά σκληρός και καχύποπτος. Στράφηκε εναντίον του γένους των Αλκμεωνιδών και τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν την πόλη, ενώ άρχισε να φέρεται φιλικά προς τον Πέρση βασιλιά. Όλα αυτά έκαναν τους Αθηναίους τρομερούς εχθρούς της τυραννίας. Μίσησαν τον Ιππία και ήθελαν την απομάκρυνση του από την εξουσία, ενώ άρχισε να είναι συμπαθής η ανάμνηση του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Στο μεταξύ, οι εξόριστοι Αλκμεωνίδες, φρόντιζαν για την επιστροφή τους στην Αθήνα χωρίς αποτέλεσμα. Έτσι στράφηκαν στο Μαντείο των Δελφών με το οποίο η οικογένεια είχε ισχυρούς δεσμούς και επανειλημμένα είχε ενισχύσει. Ζήτησαν από το μαντείο να πείσει να βοηθήσουν οι Σπαρτιάτες στην πτώση της τυραννίας. Όποτε λοιπόν οι Σπαρτιάτες ζητούσαν συμβουλή από το Θεό εκείνος τους απαντούσε: «Ελευθερώστε πρώτα την Αθήνα». Έτσι, η διπλωματία των Αλκμεωνιδών έπεισε τους Σπαρτιάτες να επιβάλουν την ελευθερία στην Αθήνα, αφού ήδη και εκείνοι ίσως θεωρούσαν ύποπτη τη συμπεριφορά του Ιππία και τις σχέσεις του με τους Πέρσες. Οι Λακεδαιμόνιοι λοιπόν εξαπέλυσαν επίθεση εναντίον του τυράννου, τον ανέτρεψαν και ελευθέρωσαν την Αθήνα. Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια, που οι Αθηναίοι δεν συμπαθούσαν και πολύ. Είναι πραγματικά εκπληκτικό, αλλά όχι και μοναδικό στην αθηναϊκή ιστορία, ότι οι Αθηναίοι όσες φορές μιλούσαν για την ελευθερία από την τυραννία προτιμούσαν να αγνοούν τα πραγματικά 204

περιστατικά και να στρέφονται σε κάτι διαφορετικό και ίσως πιο ρομαντικό γι αυτούς. Το εγχείρημα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα, δεν πρέπει καθόλου να υποτιμάται, αλλά να θεωρείται το προοΐμιο για την πτώση του Ιππία. Ήταν μια τολμηρή πράξη, που προκάλεσε μια σειρά γεγονότων, τα οποία κατέληξαν στην πτώση της τυραννίας. Ο Ηρόδοτος 1 και ο Θουκυδίδης 2 οι πλέον διάσημοι ιστορικοί μας για την αρχαία Ελλάδα, υποβιβάζουν το γεγονός του εγχειρήματος των τυραννοκτόνων και αναφέρουν ότι αυτή η δολοφονία απέτυχε να βάλει ένα τέλος στην τυραννία. Για τον Θουκυδίδη ειδικά, η δολοφονία του Ίππαρχου είναι μία πράξη «αλόγιστος τόλμα», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά. Ο Ηρόδοτος προχωρά ακόμα περισσότερο, για να βεβαιώσει ότι η δολοφονία του Ίππαρχου κατέστησε την τυραννία στην Αθήνα χειρότερη απ ότι ήταν πριν. Οι αθηναϊκοί νόμοι και τα έθιμα σχετικά με τους τυραννοκτόνους μας παρέχουν σημαντικά στοιχεία για τη στάση των Αθηναίων απέναντι στον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα τον 5 ο αιώνα π.χ. και μετέπειτα. Και υπήρξαν διάφοροι τέτοιοι νόμοι, οι οποίοι στο σύνολό τους αποδεικνύουν ότι οι τυραννοκτόνοι ήταν σεβαστοί στους Αθηναίους. Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων λατρεύτηκαν σαν ήρωες και οι Αθηναίοι χορήγησαν προνόμια στα μέλη των οικογενειών τους. Ένα από τα καλύτερα βεβαιωμένα προνόμια, και το μοναδικό που αναφέρεται τον 5 ο αιώνα, είναι η σίτιση, το δικαίωμα δηλαδή να γευματίζουν οι απόγονοι δωρεάν στο πρυτανείο. Η χορήγηση αυτού του προνομίου αναφέρεται σε διάταγμα χρονολογημένο από το 440 έως 430 π.χ. περίπου. Πιθανότατα εισηγητής του είναι ο Περικλής. Το διάταγμα χορηγεί σίτιση στους ιερείς των θεών πρώτα και έπειτα στους απογόνους του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Μετά από αυτούς είναι ίσως οι ιερείς του Απόλλωνα και οι νικητές στους ολυμπιακούς αγώνες στα Νέμεα και στα Πύθια. Ότι οι απόγονοι των Τυραννοκτόνων εμφανίζονται δεύτεροι στο κατάλογο είναι μια ένδειξη της σπουδαιότητας που είχαν και του σεβασμού που απολάμβαναν από την αθηναϊκή πολιτεία. Η σίτιση ήταν ένα καθημερινό οικονομικό βάρος για το κράτος. Στις κωμωδίες του Αριστοφάνη καθίσταται σαφής η δυσαρέσκεια γι αυτό το προνόμιο από τον μέσο πολίτη. Στις κωμωδίες «Ιππείς», «Ειρήνη» και «Αχαρνείς» υπάρχουν αναφορές σε άλλες κατηγορίες σιτιζομένων, αλλά δεν υπάρχει καμία νύξη στη σίτιση των απογόνων των τυραννοκτόνων. Προφανώς οι σιτιζόμενοι στις κωμωδίες του Αριστοφάνη, για τις οποίες υπήρχε δυσαρέσκεια, ήταν διαφορετική κατηγορία από τις οικογένειες των τυραννοκτόνων. Όμως από αυτές τις αναφορές προκύπτει ότι η σίτιση ήταν ένα σημαντικό και πολύ ορατό προνόμιο, η παροχή του οποίου γινόταν αντικείμενο παρατήρησης από τους δημότες. Άλλωστε ποιος δεν θα αγανακτούσε με αυτούς που ζουν σε βάρος του κράτους. Σίγουρα ο Σωκράτης το είχε αυτό κατά νου, όταν πρότεινε ως εναλλακτική τιμωρία για τον ίδιο τη σίτιση του στο Πρυτανείο, όπως αναφέρεται στην Απολογία του 3. Αν λάβει κανείς αυτά υπόψη είναι διδακτικό ότι καμία κατακραυγή δεν ακούγεται εναντίον της επιχορήγησης στους απογόνους των τυραννοκτόνων. Προφανώς το δικαίωμα αυτό είχε γίνει πλήρως αποδεκτό και η αποδοχή από μόνη της είναι στοιχείο σεβασμού των τυραννοκτόνων, αν και μερικοί από τους απογόνους τους ήταν αμφισβητούμενες προσωπικότητες, όπως αποδεικνύεται από μια ομιλία του ρήτορα Ισαίου 4. Ο Ισαίος χλευάζει το Δικαιογένη, απόγονο του Αρμόδιου, ο οποίος προδίδει την επιφανή οικογένειά του και τα προνόμια της σίτισης, της προεδρίας και της ατέλειας. Αλλά ο Ισαίος δεν πρότεινε να ανακληθούν τα προνόμια επειδή δόθηκαν σε ανάξιους ανθρώπους. Στο λόγο του Περί Παραπρεσβείας 5, ο Δημοσθένης αναφέρει ότι οι απόγονοι του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα έχουν άδεια για να συμμετέχουν στις σπονδές σε όλους τους ναούς. Αποκαλεί μάλιστα ο Δημοσθένης τους τυραννοκτόνους μέγιστους των ευεργετών όλων των Αθηναίων. Τέλος, ο Δείναρχος 6 κατηγόρησε τον Δημοσθένη ότι επέτρεψε στον Άρπαλο να μοιραστεί τα γεύματα στο Πρυτανείο με τους απογόνους των τυραννοκτόνων, κάτι που δεν ήταν πατριωτικό. Το συμπέρασμα είναι ότι οι απόγονοι των τυραννοκτόνων ήταν αντάξιοι του προνομίου. Βέβαια ίσως όλα αυτά είναι ρητορικές υπερβολές που έγιναν για λόγους εντυπωσιασμού. Πρέπει όμως να υπήρχε μια βάση πραγματικού σεβασμού στα προνόμια των απογόνων του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα, εφόσον ούτε μία φορά δεν καταγγέλλεται η χορήγηση των προνομίων. Στη κωμωδία «Ιππείς» 7 ο Αριστοφάνης αναγκάζει το λαό να πει στον Αλλαντοπώλη: «Ποιος είσαι άνθρωπε; Μήπως είσαι από τους απογόνους του Αρμόδιου; 205

Αν πράγματι αυτό συμβαίνει αληθινά είναι γενναίο». Το περιεχόμενο είναι φυσικά χιουμοριστικό, αλλά οι στίχοι αποδεικνύουν καθαρά ότι οι τυραννοκτόνοι και οι απόγονοι τους θεωρήθηκαν ευεργέτες στην Αθήνα το 424 π.χ. Ο Πλούταρχος 8 στη βιογραφία του Αριστείδη αναφέρει μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν ότι μια απόγονος του Αριστογείτονα ζούσε ανύπαντρη και φτωχή στη Λήμνο. Οι Αθηναίοι την έφεραν στην Αθήνα, την πάντρεψαν με ένα άτομο καλής ανατροφής και της έδωσαν ένα κτήμα για προίκα. Αυτή η ιστορία είναι ένα περαιτέρω στοιχείο του σεβασμού για τους τυραννοκτόνους. Ένα άλλο στοιχείο βρίσκεται στο λόγο του ρήτορα Ανδοκίδη. Ο ρήτορας αναφέρει ένα όρκο σε ένα νόμο του 410 π.χ., ο οποίος έλεγε: «εάν κάποιος σκοτώσει κάποιον που ανατρέπει τη δημοκρατία θα φροντίσω γι αυτόν και τα παιδιά του, ακριβώς όπως για τους απογόνους του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα». Αυτό αποδεικνύει ότι η κρατική ευθύνη γι αυτές τις οικογένειες εξασφαλίστηκε με όρκους και αποδεικνύει ότι η φροντίδα για τους απογόνους ήταν ιερό καθήκον. Οι αναφορές στους τυραννοκτόνους δεν σταματούν εδώ φυσικά. Αλλά μπορεί κανείς με βεβαιότητα να ισχυριστεί ότι μέχρι και τον 4 ο αιώνα υπήρχε ένα καλά καθιερωμένο νομικό πλαίσιο που χορηγούσε ιδιαίτερα ορατά προνόμια στους απογόνους των τυραννοκτόνων και τουλάχιστον μερικά από αυτά τα προνόμια είχαν προστατευθεί με όρκους. Πότε αρχικά δόθηκαν τα προνόμια αυτά είναι άγνωστο. Το διάταγμα του Πρυτανείου μας δίνει μια τελευταία ημερομηνία στο τρίτο, τέταρτο του 5 ου αιώνα π.χ. Επίσης ο σεβασμός στα προνόμια είναι εμφανής στους ομιλητές του 4 ου αιώνα π.χ. Δεν ακούμε ούτε μία προσπάθεια να τα ακυρώσουν. Ο Δημοκράτης μέλος του στρατιωτικού κλάδου της οικογένειας ήταν γνωστός για τα φιλομακεδονικά αισθήματά του 9. Ο ρήτορας Υπερείδης του επιτέθηκε λέγοντας ότι δεν πρέπει να δυσφημεί το κράτος, ενώ απολαμβάνει τα οφέλη που προέρχονται από τους απογόνους του. Αλλά ο Υπερείδης δεν προτείνει να ανακληθούν τα προνόμια. Καθώς δεν έχουν καταγραφεί προσπάθειες να ανακληθούν τα προνόμια που είχαν οι απόγονοι των τυραννοκτόνων, είναι ξεκάθαρο ότι οι Αθηναίοι του 4 ου αιώνα π.χ. ήταν ικανοί να αποδείξουν ότι οι τιμές που απολάμβαναν οι απόγονοι υπήρχαν μόνο λόγω της φημισμένης πράξης των προγόνων τους και όχι για κάποιο άλλο προσόν των ίδιων των απογόνων. Μια συναρπαστική πλευρά των ρητορικών αναφορών του 4 ου αιώνα π.χ. στον Αρμόδιο και στον Αριστογείτονα είναι ότι καμία από τις αναφορές αυτές δεν αμφισβητεί το εάν ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων ήταν πράγματι ελευθερωτές της Αθήνας. Η θέση του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα ήταν πολύ ιερή για να αμφισβητηθεί δημόσια. Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων ήταν οι πρώτες ιστορικές, σε αντιδιαστολή με τις μυθικές προσωπικότητες των οποίων τα αγάλματα δημιουργήθηκαν στην Αθήνα. Πριν από το 500 π.χ. τα αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα κατασκευάστηκαν από τον γλύπτη Αντίνορα και τοποθετήθηκαν στην Αγορά της Αθήνας. Όταν οι Πέρσες κατέκτησαν και λεηλάτησαν την Αθήνα πριν νικηθούν οριστικά στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.χ., ο Ξέρξης μετέφερε τα αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα στην Περσία, σύμφωνα με την αρχαία ανατολική παράδοση υπονόμευσης του εχθρού με την μεταφορά των σημαντικότερων συμβόλων του. Τα αγάλματα αντικατάστασης φιλοτεχνήθηκαν από τον Κριτίο και τον Νησιώτη το 476 π.χ. Παριστάνονται δύο δραματικές προσωπικότητες. Ο Αρμόδιος, ο αμούστακος νέος, προβάλλει θαρραλέα μπροστά με το ξίφος. Με το ξίφος υψωμένο πίσω από τον Αρμόδιο έτοιμος να σκοτώσει τον τύραννο, ο μεγαλύτερος Αριστογείτων γενειοφόρος με τον μανδύα στο αριστερό του βραχίονα και το ξίφος σε μια οριζόντια θέση στο δεξί του χέρι. Μέσα σε λίγα χρόνια αυτές οι προσωπικότητες έγιναν η οριστική οπτική εικόνα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Τα στοιχεία για τη λατρεία των τυραννοκτόνων είναι αρκετά πειστικά. Στην Αθηναίων Πολιτεία 10 ο Πολέμαρχος έκανε μια θυσία ένα ενάγισμα στον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα και σύμφωνα με μερικά αναγνώσματα στους νεκρούς του πολέμου. Ενάγισμα λέγεται η θυσία που γίνεται στις χθόνιες θεότητες και στους ήρωες. Πότε όμως καθιερώθηκε η θυσία, Ποια ημερομηνία του αθηναϊκού κράτους συνέβαινε; Πού τελούνταν; Τι σημαίνει η ύπαρξη του εναγίσματος; Βέβαια πότε καθιερώθηκε η θυσία είναι άγνωστο. Θα μπορούσε να υποτεθεί βάσιμα ότι το ενάγισμα στον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα καθιερώθηκε αρχικά, όταν τα αγάλματά τους τοποθετήθηκαν στην Αγορά των Αθηνών περίπου το 510 π.χ. 206

Οι τυραννοκτόνοι αποτέλεσαν αντικείμενα σεβασμού και λατρεύτηκαν ως ήρωες ιδρυτές της δημοκρατίας με τα αγάλματά τους στο κέντρο της Αγοράς και με ετήσια θυσία. Αν και ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων δεν είχαν απελευθερώσει πραγματικά την Αθήνα από τον τύραννο, είχαν εκτελέσει μια ιδιαίτερα δραματική πράξη, που πυροδότησε μια σειρά γεγονότων που οδήγησαν στην πτώση της τυραννίας. Ίσως το γεγονός ότι ο Αρμόδιος, ο Αριστογείτων και η πράξη τους απείχαν τουλάχιστον τέσσερα χρόνια από τα γεγονότα που πραγματικά έκαναν την Αθήνα δημοκρατική και το γεγονός ότι δεν συνδέθηκαν με καμία από τις πολιτικές φατρίες που συναγωνίζονταν για την εξουσία στην Αθήνα, τους κατέστησε αποδεκτούς από όλους στο ρόλο των ηρώων ιδρυτών της δημοκρατίας. Πού πραγματοποιούνταν η θυσία; Ένα ενάγισμα τελούταν συνήθως στο τάφο του ήρωα. Πού ήταν βέβαια αυτός ο τάφος; Πρέπει να θεωρηθεί απίθανο ότι ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων να θάφτηκαν στον δρόμο προς την Ακαδημία όπου ο Παυσανίας 11 τους βρήκε. Είναι αμφίβολο εάν ο Ιππίας πάνω στην οργή του θα είχε επιτρέψει ένα αξιοπρεπή ενταφιασμό. Γι αυτό το λόγο η καθιέρωση του τάφου τους στο Κεραμεικό μπορεί να χρονολογηθεί το 507 π.χ. ή ίσως ακόμα αργότερα. Σε ποια περίσταση τελούνταν η θυσία; Η αναφορά στην «Αθηναίων πολιτεία» αποδεικνύει ότι πραγματοποιούνταν στην ετήσια τήρηση των πάτριων νόμων για τους νεκρούς των πολέμων. Αυτό φαίνεται πιθανό. Αλλά είτε είναι πραγματικά αληθινό είτε όχι, ένα πράγμα είναι βέβαιο. Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων συνδέθηκαν κατά κόρον από τους Αθηναίους με τους νεκρούς του πολέμου. Ειδικά με τους ήρωες του Μαραθώνα με τους οποίους μπορεί με βεβαιότητα να ειπωθεί ότι ήταν οι μεγαλύτεροι για τους Αθηναίους. Μια τέτοια συσχέτιση έγινε από τον Υπερείδη στον Επιτάφιό του, όπου αναφέρει ότι οι νεκροί του Λαμιακού πολέμου το 323 π.χ. θα καλωσοριστούν στον κάτω κόσμο από τους ήρωες του Τρωικού πολέμου, από τον Μιλτιάδη και τον Θεμιστοκλή και από τον Αρμόδιο και από τον Αριστογείτονα. Ο Κικέρων 12 δηλώνει ότι ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων αναφέρονταν συχνά από τους ομιλητές σαν άνθρωποι που πέθαναν για τη χώρα τους. Ο Πλούταρχος επαινεί τη φυλή των Αιαντίδων, επειδή ο Αρμόδιος ήταν μέλος της φυλής και επίσης η δεξιά πτέρυγα στη μάχη του Μαραθώνα αποτελούνταν από Αιαντίδες 13. Είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι ο Καλλίμαχος, ένας από τους μεγαλύτερους ήρωες στο Μαραθώνα και ο πολέμαρχος στη μάχη, ανήκε στο δήμο των Αφιδνών όπως ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτον 14. Ίσως το ότι ήταν μέλη του ίδιου δήμου, ενίσχυσε τη συσχέτιση του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα με τον Καλλίμαχο. Η παραίνεση του στρατηγού Μιλτιάδη στον Καλλίμαχο, πριν τη μάχη του Μαραθώνα, αναφέρεται από τον Ηρόδοτο 15. «Εξαρτάται από σένα Καλλίμαχε, αν η Αθήνα υποδουλωθεί ή αν θα μείνει ελεύθερη και θα σε ακολουθήσει τέτοια φήμη που ούτε ο Αρμόδιος ούτε ο Αριστογείτων είχαν». Ίσως φαίνεται παράξενο αρχικά ότι ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων συσχετίζονται με τους νεκρούς του πολέμου, επειδή ούτε ο Αρμόδιος ούτε ο Αριστογείτων πέθαναν στο πόλεμο. Εντούτοις στη συνείδηση των Αθηναίων του 5 ου αιώνα π.χ. ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων είχαν χάσει τις ζωές τους για τη δημοκρατία και είχαν κερδίσει μια κεντρική θέση στο πάνθεον εκείνων των ηρώων στους οποίους η Αθήνα όφειλε την ελευθερία της. Τα αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα ήταν πιθανότατα τα πρώτα αγάλματα ιστορικών προσώπων που κατασκευάστηκαν στην Αθήνα και φαίνεται να είναι μοναδικά για ένα αιώνα περίπου. Στο λόγο του εναντίον του Λεπτίνη 16, ο Δημοσθένης αναφέρει ότι ο Κόνων ήταν το πρώτο άτομο, μετά τους τυραννοκτόνους, του οποίου το χάλκινο άγαλμα στήθηκε από τους Αθηναίους. Η περιοχή γύρω από τα αγάλματα φαίνεται να είναι απαγορευμένη. Σε δύο επιγραφές που τιμούν τους Μακεδόνες στρατηγούς και χρονολογούνται 418 π.χ. και το 295 π.χ. αντίστοιχα, χορηγείται το δικαίωμα να ανεργεθούν τα αγάλματά τους οπούδηποτε στην πόλη εκτός από την περιοχή δίπλα από τα αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Στην πιο πρόσφατη αρχαιότητα υπάρχουν αναφορές σε ένα νόμο που απαγορεύει να δίνονται τα ονόματα Αρμόδιος και Αριστογείτων στους δούλους. Αναφέρεται στο 2 ο αιώνα μ.χ, από τον Άουλο Γέλλιο 17. Η ημερομηνία της θέσπισης του νόμου είναι άγνωστη, αν και ο Άουλος Γέλλιος δείχνει ότι είχε κάποια αρχαιότητα ήδη στη δική του εποχή. 207

Αυτή η συλλογή των νόμων σχετικά με τους τυραννοκτόνους αποδεικνύει ότι οι δύο ήρωες είχαν ιδιαίτερη σημασία για την Αθήνα τον 5 ο και τον 4 ο αιώνα π.χ. Σαν ήρωες ιδρυτές της δημοκρατίας ήταν σεβαστοί και η μνήμη τους προστατεύθηκε. Αν ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης μοναδικοί πράγματι ιστορικοί, σκόπευαν να μειώσουν το μύθο των τυραννοκτόνων προφανώς δεν πέτυχαν. Σε όλη την αρχαιότητα συνέχισαν να είναι ένα κύριο σύμβολο της αθηναϊκής δημοκρατίας, όπως λέει ένα σκόλιο (επιτραπέζιο άσμα): η φήμη σας θα ζήσει για πάντα στη γη αγαπητέ Αρμόδιε και Αριστογείτονα, επειδή σκοτώσατε τον τυραννο και κάνατε την Αθήνα τόπο ισότητας βάσει του νόμου. Παραπομπές 1 Ηροδότου ιστορία 5.55, 6.123. 2 Θουκυδίδου ιστορία 1.20 1.21, 6.54.1 6.59.1. 3 Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους 36D. 4 Ισαίος 5.46 47. 5 Δημοσθένης Περί Παραπρεσβείας 19.980 6 Δείναρχος 1.101 7 Αριστοφάνης, Ιππής 786-787 8 Πλούταρχος, Αριστείδης 27,4 9 Αισχίνης, Πλουτάρχου Ηθικά 83D 10 Αθηναίων Πολιτεία 58.1 11 Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Αττικά 1.29.14 12 Κικέρων, ερωτήσεις, 1.49.116 13 Πλούταρχος 680D., 1.10.3 14 Ηροδότου ιστορία 6.109.2 15 Ηροδότου ιστορία 6.109.3 16 Δημοσθένης, προς Λεπτίνην 20.70 17 Άουλος Γέλλιος, Αττικές Νύκτες 9.2.10 208