Συνθή κή ACTA: προστασί α ή απείλή γία τα Δίκαίώματα του ανθρώπου; presentation for the conference Frontiers and human rights in the Europe in cr isis by the European University of Cyprus with the collaboration of the Cyprus presidency of the EU, 2012. Philippe Jougleux Εισαγωγή Κάθε χρόνο οι υπολογιστές γίνονται πιο έξυπνοι, τόσο έξυπνοι, πράγματι, που πλέον όταν κάνουμε μια έρευνα στο Διαδίκτυο, τα αποτελέσματα προσαρμόζονται στα ενδιαφέροντά μας. Δεν τίθεται όμως εδώ ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα; Καθώς η πρόσβαση στην πληροφορία στην Ευρώπη τουλάχιστον γίνεται πιο εύκολη θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αυτό το φαινόμενο προωθεί κάποιες μεταρρυθμίσεις στην έννοια του δικαιώματος στην πληροφόρηση. Άλλο παράδειγμα της κρίσης της πληροφόρησης : ο σκληρός ανταγωνισμός στην βιομηχανία της πληροφορίας και μιλώ για το Ιντερνετ βεβαίως αλλά, επίσης, και για όλα τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, οδηγεί χωρίς αμφιβολία σε μεγαλύτερο λαϊκισμό κάθε χρόνο. Η ευθύνη, ωστόσο, μοιράζεται καθώς και οι πολιτικοί εντάσσονται πλέον σε ένα νέο πλαίσιο πληροφόρησης, στο οποίο μοιάζουν κάθε μέρα ολοένα και περισσότερο με παράγοντες του σταρ σύστεμ. Ως αποτέλεσμα, η κοινωνία μας πάσχει από μια καινούργια και περίεργη ασθένεια : τον υπερβολικό όγκο πληροφοριών καθώς και την έλλειψη πληροφόρησης σε ότι δεν ξέρουμε ήδη. Για παράδειγμα, σχεδόν όλοι έχετε ακούσει για την συνθήκη ACTA (Anti-Counterfeiting Trade Agreement) και με βάση όσα έχετε πληροφορηθεί έχετε διαμορφώσει μια προσωπική άποψη γι αυτό το θέμα. Ποιος, όμως, εδώ έχει πραγματικά διαβάσει την συνθήκη αυτή, ποιος έχει μελετήσει το περιεχόμενο της έχοντας βεβαίως το απαραίτητο γνωστικό υπόβαθρο για να καταλάβει πλήρως τις διατάξεις της; 1
Η γενική προβληματική : Δηλαδή, όπως καταλαβαίνετε, η παρουσίαση μου αφορά την πνευματική ιδιοκτησία, αλλά δεν πρόκειται για μια τυπική παρουσίαση του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ACTA θα μας χρησιμεύσει ως παράδειγμα για την ανάπτυξη της γενικής προβληματικής : κατά πόσο, όπως ήδη ξέρουμε, η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια μεγάλη κρίση; Διότι, οικονομικές κρίσεις έχουμε και είχαμε πολλές φορές, και αυτές έρχονται και φεύγουν. Θεσμική κρίση της δημοκρατίας έχουμε εδώ και πολλά χρόνια και όμως το σύστημα αντέχει και μεταρρυθμίζεται. Αλλά κρίση των ιδεών; Αυτό που αποκαλώ εδώ κρίση εμπιστοσύνης ή πνευματική κρίση; Αυτό αποτελεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο ένα νέο και ανησυχητικό φαινόμενο. Η κρίση εμπιστοσύνης εννοείται ότι υπάρχει σε κάθε επίπεδο της κοινωνίας, αλλά σε κοινοτικό επίπεδο, το γνωστό «δημοκρατικό έλλειμμα» επεμβαίνει ως δραστική ουσία που πυροδοτεί τις πιο ακραίες αντιδράσεις. Για να το αποδείξουμε αυτό, είναι αναγκαίο να προβούμε σε μια ανάλυση της συνθήκης ACTA, της ιστορίας της και του περιεχομένου της. Ι. Η ιστορία και η μοίρα της ACTA Α) Τι είναι η ACTA Η μυστική συμφωνία Το προπατορικό αμάρτημα Όπως αναφέραμε, θα υποστηρίξουμε ότι η κοινωνία πάσχει από μια κρίση εμπιστοσύνης, η οποία τρέφεται αφενός από ένα δημοκρατικό έλλειμμα και αφετέρου από ένα έλλειμμα «κοινής λογικής». Αλλά για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι αυτή η κρίση εμπιστοσύνης είναι χωρίς αμφιβολία αμοιβαία, όπως το αποδεικνύει η ολική αδιαφάνεια της διαδικασίας διαπραγμάτευσης της συνθήκης. Πράγματι, σε ένα περιβάλλον παγκόσμιας κρίσης της πνευματικής ιδιοκτησίας, οι μεγαλύτερες και πιο ισχυρές χώρες του πλανήτη διαπραγματεύτηκαν μυστικά μια συνθήκη για την επιβολή των πνευματικών δικαιωμάτων. Ως συνέπεια, όχι μόνο δημιουργήθηκαν εξ αρχής εύλογες υποψίες για το περιεχόμενο της συνθήκης λόγο της μυστικότητας της διαδικασίας (αυτό που 2
ονομάζω «Το προπατορικό αμάρτημα»), αλλά επίσης οι διαρροές πρόχειρων κείμενων (Η πρώτη διαρροή ενός draft της ACTA έγινε το 2008, μέσω του Wikileaks) προκάλεσαν μια σύγχυση μεταξύ της αρχικής και της τελικής μορφής του κειμένου. Αυτό θα αποδειχθεί ως πρωτεύουσας σημασίας γιατί οι πιο πολλές επιθέσεις κατά της συνθήκης αφορούσαν διατάξεις οι οποίες δεν υπάρχουν πλέον στην τελική της μορφή! Το 2010 έγινε μια ακόμη διαρροή κειμένου της ACTA και τότε μόνο οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί αντέδρασαν, επιβάλλοντας περισσότερη διαφάνεια. Υπογραφή και επικύρωση Το τελικό κείμενο της ACTA κοινοποιήθηκε τον Αύγουστο του 2011 και άνοιξε για υπογραφές. Υπογράφηκε από 22 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και εδώ τίθεται ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα συζήτησης : καθώς η Επιτροπή ήταν συμβαλλόμενο μέρος της συνθήκης και την υπέγραψε δεν θα έπρεπε πριν αυτή υπογραφεί από τα κράτη μέλη να την επικυρώσει πρώτα το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο; Πολύ ειρωνικά κατά την γνώμη μου, ενώ κατηγορούμε συχνά τις ευρωπαϊκές αρχές για δημοκρατικό έλλειμμα, βλέπουμε ότι σε γενικές γραμμές εδώ η συζήτηση έγινε με μεγαλύτερη διαφάνεια σε ευρωπαϊκό από ότι σε εθνικό επίπεδο. Β) Το τέλος της ACTA Πράγματι, η ACTA, έπειτα από μαζικές κοινωνικές κινητοποιήσεις σε όλη την Ευρώπη και εδώ στην Κύπρο, καταψηφίστηκε στο Κοινοβούλιο. Ο λόγος; Θα τον αναλύσουμε αμέσως αλλά περιληπτικά η ACTA κατηγορείται για διάφορες παραβάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και εδώ θέλει προσοχή διότι η ακριβής χρονική σειρά των γεγονότων μας παρέχει ουσιώδεις πληροφορίες. Το κείμενο κατατίθεται στο Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο που το καταψηφίζει. Η Επιτροπή καταλαβαίνει ότι υπάρχουν ζητήματα ΑΔ και βρίσκει την ιδανική λύση : ας αφήσουμε να κρίνουν οι δικαστές του ΕΔΔΑ την συμβατότητα του κειμένου με τα ΑΔ! Ωστόσο, η κοινή γνώμη στην συντριπτικά μεγάλη της πλειοψηφία είναι αντίθετη πλέον στην ACTA. Τι θα κάνει το κοινοβούλιο; Θα περιμένει την απάντηση του ΕΔΔΑ; Όχι. Αντίθετα, αξιοποιώντας το γεγονός 3
ότι για μια φορά έχει την δυναμική στήριξη της κοινωνίας, προβαίνει γρήγορα σε ένα δεύτερο ψήφισμα το οποίο τελειώνει πρόωρα την καριέρα της συνθήκης. Εδώ θα μπορούσαμε να σταματήσουμε για μια στιγμή : τι υπερισχύει λοιπόν; Η προστασία των ΑΔ ή η ικανοποίηση της κοινής γνώμης; Γιατί το Κοινοβούλιο βιάστηκε τόσο ώστε να μην περιμένει το πόρισμα του Ευρ. Δικαστηρίου; Και από την στιγμή, οπού επιλέχθηκε η δεύτερη οδός προφανώς, ποιος εγγυάται την ανεξαρτησία της διαμόρφωσης της κοινής γνώμης; Τα ερωτήματα είναι εύλογα. ΙΙ. Ανάλυση του περιεχομένου Α) Τα επιχειρήματα κατά Η ACTA κατηγορήθηκε για πολλά από πολλούς. Εναρμόνιση των κανόνων επιβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας από την πίσω πόρτα Η ΑCTA ευνοεί τους δικαιούχους πνευματικής ιδιοκτησίας εις βάρος των χρηστών Η ΑCTA περιορίζει την προστασία του ιδιωτικού βίου Απειλεί την ελευθερία έκφρασης στο Διαδίκτυο Η ACTA απειλεί το εμπόριο των γενόσημων φαρμάκων και τη δημόσια υγεία Β) Η πραγματικότητα / reality check Πρέπει να σημειωθεί ότι η Ε Επιτροπή προσπάθησε να περάσει στην αντεπίθεση και εξέδωσε ένα εγχειρίδιο που ονομάζεται «10 μύθοι για την ACTA» στο οποίο απαντά με νομικά επιχειρήματα στις δέκα πιο δεδομένες κατηγορίες κατά της ACTA αλλά δεν αποκτούσε ποτέ πολύ μεγάλη δημοσιότητα. 1) Εναρμόνιση των κανόνων επιβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας από την πίσω πόρτα 4
Η πνευματική ιδιοκτησία κατά ένα μεγάλο μέρος ρυθμίζεται πλέον σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, μέχρι του σημείου όπου μπορούμε πλέον να μιλάμε για ανεπίσημη εναρμόνιση της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σε Διεθνές επίπεδο, σημαίνει ότι η νομιμότητα της ACTA πρέπει να κριθεί με βάση την συμφωνία TRIPS του Παγκόσμιου Οργανισμού εμπορίου και την συνθήκη της Βέρνης. Το άρθρο 1 της συνθήκης ACTA επιβάλλει τον σεβασμό των συμφωνιών TRIPS. Η νομική υπηρεσία του Ε. Κοινοβουλίου, στις 5 Οκτωβρίου 2011, εξέδωσε μια γνώμη για αυτό το ζήτημα : αν και η ACTA προσθέτει κανόνες σε σχέση με τα εντάλματα εις βάρος τρίτου, τον υπολογισμό της αποζημίωσης και την ποινικοποίηση σε προσβολές της πνευματικής ιδιοκτησίας που τελούνται σε εμπορική κλίμακα, με πολύ δυσκολία θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για επανάσταση και το πνεύμα της συνθήκης εντάσσεται στο πλαίσιο των συμφωνιών TRIPS. Στο κοινοτικό επίπεδο, πρέπει καταρχήν να επισημανθεί ότι ήδη υπάρχει ένα υψηλό επίπεδο εναρμόνισης, η οποία υλοποιείται συγκεκριμένα στον τομέα της επιβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας κυρίως με την οδηγία 2001/29/ΕΚ και την οδηγία 2004/48, ενώ παράλληλα διέπεται και από την οδηγία για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Ως συμπέρασμα, έχει υπογραμμιστεί πολλές φορές ότι στην ουσία η συνθήκη ACTA δεν αντιτίθεται με το acquis communautaire. 2) Η ΑCTA ευνοεί τους δικαιούχους πνευματικής ιδιοκτησίας εις βάρος των χρηστών Η εξερεύνηση μιας νέας εξισορρόπησης μεταξύ των δικαιούχων και των χρηστών αποτελεί, όπως δήλωσε πρόσφατα ο κ. Barnier, Ευρωπαίος επίτροπος για την κοινή αγορά, τον επόμενο αναγκαίο στόχο για την προσαρμογή της πνευματικής ιδιοκτησίας στις ανάγκες της κοινωνίας της πληροφορίας. Με δύο λόγια, λοιπόν, ναι αυτή η εξισορρόπηση είναι αναγκαία και πράγματι δεν είναι η συνθήκη ACTA που λύνει αυτό το θέμα, αλλά πρέπει να προσθέσουμε ότι επίσης ούτε επιδρά καταστροφικά ή αρνητικά στην εξισορρόπηση αυτή, καθώς η ACTA αφορά μόνο την επιβολή των πνευματικών δικαιωμάτων και όχι το περιεχόμενο τους! Για παράδειγμα, η ποινικοποίηση 5
της εμπορικής κλίμακας προσβολών αποτελεί αναμφισβήτητα το πιο αμφιλεγόμενο στοιχείο της ACTA: όμως εάν εξετάσουμε το ζήτημα πιο προσεκτικά, υπάρχει τώρα στην ΕΕ ένα Κράτος-μέλος όπου η προσβολή πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι ήδη ποινικό αδίκημα; Επίσης, αναφορικά με τις διαφορές μεταξύ της οδηγίας και της συνθήκης, για παράδειγμα σχετικά με τον υπολογισμό της αποζημίωσης, πρέπει να μην ξεχάσουμε το αυτονόητο : ότι το κοινοτικό δίκαιο υπερτερεί του διεθνούς δικαίου και ότι η αναφορά στην οδηγία 2004/48 στην αρχή της αναλογικότητας κατά τον υπολογισμό της αποζημίωσης σε αστικές υποθέσεις επιβάλλεται. 3) Η ΑCTA περιορίζει την προστασία του ιδιωτικού βίου Θα χρειάζονταν μια παρουσίαση από μόνη της για να αναλύσουμε αυτό το θέμα, αλλά περιληπτικά περιγράφεται με τα εξής δεδομένα : οι δικαιούχοι πνευματικής ιδιοκτησίας, έχοντας ήδη την διεύθυνση IP του δράστη χρειάζονται να αποκτήσουν πρόσβαση στα αρχεία log του παρόχου πρόσβασης στο διαδίκτυο για να βρουν την ταυτότητα του δράστη, αλλά, ταυτόχρονα, αυτές οι πληροφορίες καλύπτονται από το απόρρητο της επικοινωνίας και την προστασία των προσωπικών δεδομένων! Είναι δεδομένο ότι, καθώς πρόκειται και από τις δυο πλευρές για θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, το ένα δεν μπορεί να υπερισχύει του άλλου in abstracto. Σ αυτό το συμπέρασμα έχει φτάσει το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε δύο αποφάσεις, στις υποθέσεις όπου ζητά ουσιαστικά να επιτευχθεί μια ισορροπία. Πράγματι, η ACTA προβλέπει όχι την υποχρέωση αλλά την δυνατότητα ενσωμάτωσης σε εθνική νομοθεσία της απόκτησης πρόσβασης στην ταυτότητα του διαδικτυακού παραβάτη μέσω της δικαστικής οδού. 4) Ο έλεγχος της ελευθερίας έκφρασης στο Διαδίκτυο Πρόκειται για μια βασική έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας, μια αρχή την οποία μαθαίνουν οι φοιτητές από το πρώτο κιόλας μάθημα : η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύει την μορφή ενός έργου, όχι την ιδέα. Οι ιδέες κυκλοφορούν ελεύθερα. Επίσης, πρέπει ξανά να επισημανθεί ότι η ACTA είναι μια συνθήκη η οποία αφορά την επιβολή των δικαιωμάτων και, κατά συνέπεια, 6
δεν αφορά την ουσία της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας (δηλαδή ποιος προστατεύεται, τα κριτήρια χορήγησης της προστασίας, το περιεχόμενο και τις εξαιρέσεις κ.α). 5) Η ACTA απειλεί το εμπόριο των γενόσημων φαρμάκων και τη δημόσια υγεία Ήταν η κυρία ανησυχία κάποιων οργανώσεων όπως οι γιατροί χωρίς Σύνορα. Πράγματι, η ACTA κάνει αναφορά στην επιβολή της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας από τα τελωνεία. Πρέπει όμως να θυμηθούμε ότι γενόσημο φάρμακο είναι εξ ουσίας το φάρμακο για το οποίο το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας έχει λήξει ή όπου κατ εξαίρεση με νομοθετική επέμβαση εξουδετερώνεται το μονοπώλιο και, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει παραβίαση της πνευματικής ιδιοκτησίας. Επίσης, η συνθήκη προβλέπει την δυνατότητα δικαστικού εντάλματος καταστροφής αγαθών για παραποίηση εμπορικής ονομασίας, αλλά κατά κανόνα το γενόσημο φάρμακο παίρνει μια άλλη ονομασία και οι ανησυχίες για παραβίαση πνευματικής ιδιοκτησίας είναι αβάσιμες. Συμπέρασμα Ποιο είναι, λοιπόν, το συμπέρασμα αυτής της ανάλυσης; Παρόλο που στην τελική της μορφή η συνθήκη δεν αποτελεί κίνδυνο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η συνθήκη ACTA υπήρξε θύμα του προπατορικού αμαρτήματος της, της έλλειψης διαφάνειας κατά τις διαπραγματεύσεις, η οποία προκάλεσε και έθρεψε μια μεγάλη φαντασίωση γύρω από αυτήν. Από εκεί και πέρα, δεν εμπίπτει στον ρόλο των αρχών και των δημοσιογράφων, να διαφωτίσουν για το πραγματικό περιερχόμενο της συνθήκης; Εδώ όμως τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης απέδειξαν την απίστευτή τους δύναμη, καθώς και ότι μπορούν να προκαλούν και να προωθούν μεγάλες κινητοποιήσεις. Πολλοί βλέπουν σ αυτό το φαινόμενο μια μεγάλη νίκη της δημοκρατίας. Θα μου επιτρέψετε να διαφωνήσω. Πράγματι, αναδεικνύεται μια μορφή άμεσης δημοκρατίας, η οποία ωστόσο λειτούργησε αποτελεσματικά μόνο στην αρχαία Αθήνα και σήμερα στην πλούσια Ελβετία. Αλλά για τι δημοκρατία μιλάμε όταν παίρνουμε αποφάσεις με το ίδιο τρόπο που θα κάναμε «like» σε ένα βίντεο στο youtube; 7
Μια πραγματική δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων απαιτεί να χυθεί φως σε όλες τις πτυχές, οικονομικές, νομικές, κοινωνιολογικές, ενός προβλήματος. Η ιστορία της ACTA δείχνει κάτι διαφορετικό : η σταδιακή εμφάνιση μιας ευσυνείδητης παραπληροφόρησης (ή με άλλα λόγια η επικράτηση του : «θέλω να ακούσω μόνο αυτό που μου αρέσει να ακούω»), η οποία είναι χαρακτηριστικό μιας πνευματικής κρίσης που αποτελεί γόνιμο πεδίο για την άνθηση ακραίων θέσεων. 8