Μαντούβαλος Ίκαρος (Υποψήφιος µεταδιδάκτορας) Όλγα Κατσιαρδή Hering (Επιστηµονική Υπεύθυνος) Α) Σύντοµη περιγραφή συνολικής προόδου φυσικού αντικειµένου από την έναρξη του έργου (1/12/2007) µέχρι 23/01/2012. Το φυσικό αντικείµενο της µεταδιδακτορικής έρευνας του κ. Ίκαρου Μαντούβαλου, που έχει τίτλο «Μια νησίδα µεταναστών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη. Η ελληνική κοινότητα του Miskolc (δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα µέσα 19 ου αιώνα)», συνδέεται µε το ιστορικό φαινόµενο του «Παροικιακού Ελληνισµού» και βασίζεται στη µελέτη ενός κοινοτικού αρχείου. Πρόκειται για την ελληνική παρουσία στο Miskolc, βορειοανατολικός οικισµός της Ουγγαρίας. Το αρχείο της εκεί ελληνικής κοινότητας, που αποτελεί το κύριο παράθυρο θέασης του κόσµου των Görögök (Έλληνες) στην πόλη, υπάγεται στο Αρχείο των Κοµητειών του Borsod-Abaúj Zemplén στο Miskolc και καλύπτει την περίοδο 1721-1944. Η επεξεργασία (ήδη από την έναρξη του έργου, δηλαδή από την 1 η Δεκεµβρίου του 2007) της σχετικής µε τις ελληνικές παροικίες στην Ουγγαρία βιβλιογραφίας ήταν αναγκαία προϋπόθεση για τη σκιαγράφηση του πολιτικού, κοινωνικού και οικονοµικού πλαισίου µέσα στο οποίο οργανώθηκαν οι ορθόδοξοι βαλκάνιοι στην πλειοψηφία τους έµποροι στη νέα τους πατρίδα, την Ουγγαρία, αλλά και την εξέταση των ιστορικών συνθηκών στους τόπους καταγωγής τους (Μακεδονία, Ήπειρο) που ευνόησαν τη µετακίνησή τους. Η επίσκεψη σε βιβλιοθήκες του Miskolc και της Βουδαπέστης, το 2007 και το 2008 αντίστοιχα, καθώς και σε βιβλιοθήκες των Αθηνών επέτρεψε στον κ. Μαντούβαλο να έχει πρόσβαση στο σχετικό βιβλιογραφικό υλικό και να προσεγγίσει, κατά τρόπο συνθετικό και διεπιστηµονικό, µία σειρά ζητηµάτων που αναδύονται, µέσα από τη µελέτη των πρωτογενών πηγών. Για παράδειγµα, µελέτες και άρθρα που αφορούν στην δράση ελληνικών συσσωµατώσεων στην Τρανσυλβανία και την Ουγγαρία, όπως είναι οι εµπορικές κοµπανίες του Σιµπιού και του Μπρασόβ ή οι ελληνικές κοινότητες του Σεµλίνου και της Πέστης, µαρτυρούν την ενεργό συµµετοχή των Ελλήνων στην κοινωνική και οικονοµική ζωή του τόπου υποδοχής τους (Olga Cicanci, «Le statut juridique et les reglements de fonctionnement des compagnies
grecques de Transylvanie (1636-1746). La compagnie de Sibiu», RESEE XIV (1976) 477-495/ Δέσποινα Ειρήνη Τσούρκα Παπαστάθη, Η ελληνική εµπορική κοµπανία του Σιµπίου Τρανσυλβανίας 1636-1848. Οργάνωση και Δίκαιο, Θεσσαλονίκη 1994/ Cornelia Papakostea-Danielopoulou, «L organization de la compagnie grecque de Brasov (1777-1850)», Balkan Studies 14 (1973) 313-323/ Ιωάννης Παπαδριανός, Οι Έλληνες πάροικοι του Σεµλίνου (18 ος 19 ος αι.). Διαµόρφωση της παροικίας, δηµογραφικά στοιχεία, διοικητικό σύστηµα, πνευµατική και πολιτιστική δραστηριότητα, Θεσσαλονίκη 1988/ Ödön Füves, Die Griechen in Pest (1686-1931) [:Görögök Pesten (1686-1931], αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή, Βουδαπέστη, 1972 [γερµανική µετάφραση της Andrea Seidler]). Η συγκριτική διερεύνηση της περίπτωσης του Miskolc µε εκείνες των άλλων κεντροευρωπαϊκών πόλεων αναδεικνύει επίσης τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις που εντοπίζονται σε επίπεδο τόσο θεσµικής οργάνωσης όσο και σχέσεων µεταξύ των µελών ή της κοινότητας και των τοπικών αρχών. Τέλος, η βιβλιογραφική παραγωγή που αναφέρεται στους Έλληνες του Miskolc, αν και αποσπασµατική, συµβάλλει στην καλύτερη κατανόηση και συνολική παρακολούθηση της εξελικτικής τους πορείας στην κοινωνία υποδοχής τους (Béla Horváth, «A miskolci görögkeleti templom épitésének története», Α Miskolci Herman Ottó Múzeum Közleményei, τ. 3, 1956, Miskolc, 61-67 István Dobrossy, «Family and Economic Relations among the Greek Merchants of Miskolc in the Carpathian Basin», Ethnographica et Folkloristica Carpathicα 5-6 (1988), 205-212) Klára Papp, «Műveltség és művelődés Miskolcon», στο Tamás Faragó (επιµ.), Miskolc Története III/2. 1702-1847-ig, Msikolc, 2000, σ. 737-835 István Dobrossy, «Görögkeleti (Ortodox) egyház», στο Tamás Faragó (επιµ.), Miskolc Története III/2. 1702-1847-ig, Miskolc, 2000, 928-943 István Dobrossy, «A miskolci templom épitéstörténete. A templom, mint a hitélet központja», στο István Dobrossy (επιµ.), A miskolci orthodox templom es sirkertje, Miskolc, 2002, 11-54). Έως τον Οκτώβριο του 2009, ο κ. Μαντούβαλος ασχολήθηκε µε την αποδελτίωση του πρωτογενούς υλικού που είχε φέρει από το Miskolc, κατά το ταξίδι του τον Νοέµβριο του 2005. Η εις βάθος µελέτη του περιεχοµένου των ψηφιοποιηµένων εγγράφων, που προέρχονται από το κοινοτικό αρχείο και φυλάσσονται στο τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, έδωσε τη δυνατότητα για µια πρώτη αποτίµηση και καταγραφή, θεµατική και χρονολογική, των πληροφοριών που αντλήθηκαν από την επεξεργασία τους. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η διαµόρφωση µιας
βάσης δεδοµένων σε Word Access διευκόλυνε σηµαντικά στη µεταγραφή και επεξεργασία του συγκεκριµένου υλικού. Αρχικά, η έρευνα επικεντρώθηκε στη τέταρτη σειρά του αρχείου, η οποία επιγράφεται «Vegyes iratok 1721-1944» [=µικτά έγγραφα 1721-1944]. Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι ο πλούτος των εγγράφων, ως επί το πλείστον στην ελληνική γλώσσα, προσφέρεται για µια παραδειγµατική ανάλυση του κοινοτικού φαινοµένου στη διασπορά καθώς και επιµέρους πτυχών του µεταναστευτικού φαινοµένου. Επιπλέον, φωτίζει όψεις της θεσµικής οργάνωσης του ελληνικού στοιχείου εκεί, πριν τη δηµιουργία του ελληνικού κράτους. Ένας πακτωλός επίσης αρχειακών τεκµηρίων, σηµαντικών ως προς το εύρος και την ποικιλία τους, εµπλουτίζουν την εικόνα του µελετητή αφενός για την θέση και τον ρόλο των Ελλήνων στην εµπορική κίνηση και εν γένει στις οικονοµικές σχέσεις της Κεντρικής Ευρώπης µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία, και αφετέρου για την οικονοµική και δηµογραφική παρουσία τους, καθώς και την ενδοκοινοτική λειτουργία µελών της συγκεκριµένης ελληνικής κοινότητας. Σηµειωτέον ότι στο πλαίσιο της έρευνας σε αρχειακούς τόπους των πόλεων Miskolc, Sátoraljaújhely και Βουδαπέστη, ο κ. Μαντούβαλος συνέταξε µελέτη, που φέρει τον τίτλο: «Miskolc Sátoraljaújhely Βουδαπέστη : αναζητώντας τα ίχνη της ελληνικής εµπορικής διασποράς στην Ουγγαρία», και δηµοσιεύθηκε στον 7 ο τόµο του περιοδικού «Εώα και Εσπέρια». Στο άρθρο αυτό περιλαµβάνονται µεταξύ άλλων πληροφορίες και στοιχεία αναφορικά µε την διάρθρωση και την ταξινόµηση του αρχειακού υλικού της ελληνικής κοινότητας του Miskolc. Αντικείµενο επεξεργασίας αποτέλεσαν αρχικά τα κατάστιχα που σχετίζονται µε την λειτουργία και τις ανάγκες της εκκλησίας, όπως κατάστιχα µε έσοδα και έξοδα, εισφορές στο ταµείο της εκκλησίας, δωρεές, αφιερώµατα και µισθούς ιερέων, καθώς και µ έξοδα ανέγερσης του ναού για την περίοδο 1785-1789. Επίσης, αποδελτιώθηκαν ένα εκκλησιαστικό κατάστιχο µε εισφορές µελών της κοµπανίας που κατέβαλαν το 1799 στην εκκλησία, δύο εκκλησιαστικά κατάστιχα το ένα αναφέρεται στην περίοδο 1749-1781 και το δεύτερο στο έτος 1804 καθώς και ένα «κατάστιχον δια το βοήθιον της εκκλησίας και του σχολείου, 1781-1845». Στην προσέγγιση της οικονοµικής κατάστασης του κοινοτικού σχολείου και στην ανίχνευση όψεων της εκπαιδευτικής διαδικασίας βοήθησαν επίσης τα κατάστιχα που συνδέονται άµεσα ή έµµεσα µε το σχολείο της κοινότητας, όπως είναι: α. το γραµµένο στην ουγγρική γλώσσα κατάστιχο κληροδοτηµάτων που προορίζονται για
την κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών της κοινότητας από το 1807 έως το 1813, β. µία φυλλάδα µε τα ονόµατα των συνδροµητών του σχολείου για τα χρόνια 1786-1840, και γ. το κατάστιχο των επιτρόπων του σχολείου, όπου καταγράφονται έσοδα, έξοδα και τα ονόµατα των µαθητών για την περίοδο 1792-1801. Καρπός της ανάλυσης του παραπάνω υλικού υπήρξε µια µελέτη για την οργάνωση της εκπαίδευσης στην κοινότητα του Miskolc, η οποία πρόκειται να δηµοσιευθεί στον προσεχή τόµο του περιοδικού του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισµού της Ακαδηµίας Αθηνών. Στο σχετικό άρθρο επιχειρείται να εξεταστούν αφενός το θεσµικό πλαίσιο, η δοµή και η εσωτερική οργάνωση του σχολείου, και αφετέρου το σχολείο ως χώρος εποπτείας, ελέγχου και ηθικής διάπλασης των µαθητών. Η προσοχή εστιάζεται στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και τη σηµασία της στην εκπαιδευτική διαδικασία, άρρηκτα συνυφασµένη µε την πολιτισµική ταυτότητα των παροίκων. Βασική πρόθεση δεν είναι να αναλυθούν εξαντλητικά οι ποικίλες συνιστώσες του σχολικού θεσµού, αλλά να καταγραφούν οι ηθικοί και ιδεολογικοί προσανατολισµοί των Ελλήνων και να διατυπωθούν ερωτήµατα που πιθανόν θα αποτελέσουν ερεθίσµατα για περαιτέρω έρευνα. Επιπλέον, τα λογιστικά βιβλία που αφορούν στις εισφορές προς τους πτωχούς και τα ορφανά από το 1776 έως το 1782, αποκαλύπτουν το εύρος της φιλανθρωπικής δραστηριότητας της κοινότητας, καθώς και την προσωπική συµµετοχή µελών της κοινότητας, ή και ατόµων που δεν ανήκαν σε αυτήν, στην ίδρυση κοινοτικών ιδρυµάτων. Ένας αριθµός λυτών εγγράφων, όπου καταγράφονται τα µέλη της κοινότητας από την ίδρυσή της έως το 1805, καθώς και ένας κατάλογος απογραφής του έτους 1770, δίνουν στοιχεία αναφορικά αφενός µε τη δηµογραφική εικόνα των ελλήνων παροίκων του Miskolc και αφετέρου µε ζητήµατα µετανάστευσης και εγκατάστασή τους στη νέα τους πατρίδα. Τα αποτελέσµατα από την ανάλυση των δεδοµένων από την εν λόγω απογραφή καταγράφονται σε δύο µελέτες του κ. Μαντούβαλου, «Μεταναστευτικές διαδροµές από τον χώρο της Μακεδονίας στην ουγγρική ενδοχώρα (17ος αιώνας αρχές 19ου αιώνα)», στο Ιωάννης Κολιόπουλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιµ.), Οι Μακεδόνες στη διασπορά, 17ος, 18ος και 19ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 178-235 και Community Censuses in Central Europe (18th century). Crossing the Borders: Sociocultural Identifications of Immigration from the Balkans to Hungarian Territories In Harald Heppner (ed.), Habsburg and the Orthodox World in the 18 th - 19 th Century (υπό έκδοση).
Από το ερευνητικό µικροσκόπιο δεν εξαιρέθηκαν τα πρακτικά της κοινότητας που καλύπτουν την περίοδο 1737 1796 και 1800-1814. Τα έγγραφα αυτά συνιστούν πηγή µέτρησης του βαθµού αποτελεσµατικότητας της εφαρµογής των κανόνων που θεσπίζει η εµπορική κοινότητα, ενώ παράλληλα ακτινογραφούν τις εµπρόθετες επιδιώξεις και τα ηθική προτάγµατα της κοµπανίας, περιβεβληµένα πολύ συχνά µε τον µανδύα ενός ρητορικού λόγου. Μέσα από τις σελίδες τους αναδύονται συµπεριφορές, πρακτικές, ιδέες και σχέσεις που αντανακλούν τους γενικούς στόχους της κοινότητας, τις επιµέρους διοικητικές επιλογές, την ιεράρχηση των αναγκών, τις λανθάνουσες ή σαφείς αξίες που διέπουν τη συνολική θεσµική λειτουργία. Τέλος, η προγραµµατισµένη παραµονή του κ. Μαντούβαλου στο Miskolc, τον ερχόµενο Απρίλιο του 2012, θα του δώσει τη δυνατότητα να επισκεφθεί ξανά το κοινοτικό αρχείο, προκειµένου να ψηφιοποιήσει µέρος του αρχειακού υλικού που δεν είχε φωτογραφίσει το 2005. Παράλληλα, θα του δοθεί η ευκαιρία να εξετάσει συµπληρωµατικά όψεις της κοινωνικής και οικονοµικής εξέλιξης της πόλης, µέσα από την αξιοποίηση του πλούσιου βιβλιογραφικού υλικού της δηµοτικής βιβλιοθήκης του στο Miskolc.