ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΔΙΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΘΕΜΑ: ΣΧΕΣΕΙΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΤΗΝΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΡΙΓΟΥΛΑΣ ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΟΥΦΕΚΛΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΔΙΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΘΕΜΑ: ΣΧΕΣΕΙΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΤΗΝΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΡΙΓΟΥΛΑΣ ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΟΥΦΕΚΛΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009.
Αφιερώνεται στην αγαπημένη μου γιαγιά, Ελένη Τουφεκλή, που έφυγε από τη ζωή στις 14.03.2008, στους γονείς μου και στην υπέροχη μικρή μου αδελφή.
<<Ει γάρ πάντως ενωσίς εστί πρός Χριστόν καί πρός αλλήλους, πάντως και πάσι τοις συμμεταλαμβάνουσιν ημίν κατά προαίρεσιν ενούμεθα. Εκ προαιρέσεως γάρ η ένωσις αύτη γίνεται, ου χωρίς της ημών γνώμης. Πάντες γάρ εν σώμα εσμέν, ότι εκ του ενός άρτου μεταλαμβάνομεν>>. [ Ιωάννου Δαμασκηνού, Εκδοσις ακριβής ορθοδόξου πίστεως, ΙV, 13( PG, 94, 1153 Β)].
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος.. 1 ΜΕΡΟΣ Αʹ Α. Ιστορία της Τήνου...2 14. α. Πρώιμη Ιστορία της Τήνου... 4 9. β. Η Τήνος κατά τη Βυζαντινή περίοδο ( 337 1207). 9 12. γ. Η Τήνος κατά την Γκιζοκρατία (1207 1390)..13 14. Β. Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390 1715) 15 22. Γ. Η εμφάνιση των θρησκευτικών ταγμάτων στις Κυκλάδες... 23 33. Δ. Εκκλησιαστικές σχέσεις Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών (18ος 19ος) 34 44. α. Η κοινή λατρεία η «εν τοις ιεροίς κοινωνία»... 35 38. β. Οι μικτοί γάμοι... 38 39. γ. Οι κοινές εκκλησίες και οι ιδιοκτησίες τους...39 41. δ. Η αλλαγή δόγματος...41 43. ΑΝΘΟΜΟΛΟΓΗΣΙΣ...43 44. Ε. Οι Ρωμαιοκαθολικοί στην Τήνο και στις Κυκλάδες το 1821... 45 54.
ΜΕΡΟΣ Βʹ Α. Οι Λατρευτικές εκδηλώσεις των ρωμαιοκαθολικών και οι ναοί τους.. 55 73. α. Χριστούγεννα... 56. β. Πάσχα.. 56 58. γ. Αγία Δωρεά.58. δ. Προστάτης Άγιος κάθε χωριού....59 60. ε. Λατρεία της Παναγίας.. 60 62. i. Οι ενοριακοί ναοί ή καθέδρες 62 64. ii. Παρεκκλήσια.....65. iii. Εξωκλήσια...65 66. i.v. Όψεις...70. v. Εικόνες...71 72. Β. Τα χωριά των ρωμαιοκαθολικών στην Τήνο 74 89. Γ. Η παιδεία στην Τήνο και ειδικά τα σχολεία των ρωμαιοκαθολικών στην Τήνο..... 90 99. Δ. Η δράση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην Τήνο.....100 104. Ε. Προσωπικότητες ρωμαιοκαθολικών διανοουμένων κατά τον 19 ο αιώνα. 105 112. ΣΤ. Τα επαγγέλματα των Ρωμαιοκαθολικών στην Τήνο....113 116. Ο ʺΘάνατοςʺ ως ο δυνατότερος κρίκος μεταξύ των δυο δογμάτων... 117. Συμπεράσματα μελέτης. 118 123. Βιβλιογραφία 124 132.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εργασία αυτή, αναπτύσσεται ο συνδυασμός δυο βασικών αξόνων για την ρωμαιοκαθολική κοινότητα της Τήνου σε σύγκριση με τη Ορθόδοξη κοινότητα. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει την ιστορική καταγραφή της παρουσίας των Ρωμαιοκαθολικών στην Τήνο και το δεύτερο αναπτύσσει ιδιαίτερες πτυχές της καθημερινότητας των Ρωμαιοκαθολικών του νησιού. Ένα πλήθος από γνωριμίες, συζητήσεις, συναισθήματα, θέληση για επιστημονική έρευνα και πάνω από όλα ελπίδα για την κατανόηση της συνύπαρξης των δυο διαφορετικών δογμάτων στην Τήνο, θα παρακολουθήσει και θα αφουγκραστεί ο αναγνώστης ανάμεσα στις παρακάτω σελίδες. Η ανθρώπινη προσωπικότητα, είναι ο κυρίαρχος του νησιού, το οποίο νησί, είναι τόσο γνωστό και οικείο κυρίως για την έντονη θρησκευτικότητά του και παράλληλα τόσο άγνωστο και ξένο. Ο ακρογωνιαίος λίθος αυτής της εργασίας εντοπίζεται στην προσπάθεια ανάδειξης της αρμονικής συνύπαρξης των δύο δογμάτων, της διαφορετικότητας που προσδίδει το θρήσκευμα στην ταυτότητα μιας ανθρώπινης κοινότητας και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται η διαφορετικότητα αυτή, στα πλαίσια μιας δημοκρατικής πολιτείας. Η εργασία αυτή, δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί αν δεν υπήρχαν συγκεκριμένα πρόσωπα που με βοήθησαν, ο καθένας με τον τρόπο του. Καταρχήν, πρέπει να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, για την συνολική συμπαράσταση στον τομέα των υλικών αγαθών αλλά και για τις χρήσιμες συμβουλές της. Τον Βασίλη, γιατί η παρουσία του με ενθάρρυνε στην πραγματοποίηση της έρευνας και ήταν δίπλα μου στις επισκέψεις και τις φωτογραφήσεις των ρωμαιοκαθολικών χωριών. Ακόμα, επειδή το πέρας της εργασίας μου σηματοδοτεί το τέλος ενός κύκλου σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, θα ήθελα μέσα από το βάθος της καρδιάς μου να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κύριο Αθανάσιο Καραθανάση, για την επιστημονική του βοήθεια και τις καίριες παρατηρήσεις του. Θεσσαλονίκη 2009 Μαριγούλα Τουφεκλή. 1
ΜΕΡΟΣ Αʹ Α. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ H Τήνος ανήκει στο αρχιπέλαγος των Κυκλάδων και είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί, μετά την Άνδρο και τη Νάξο. Έχει εμβαδόν 197τ. χλμ και 8.547 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2001. 1 Βρίσκεται, νοτιοδυτικά της Άνδρου και βορειοδυτικά της Μυκόνου. Η Τήνος βρίσκεται σε καίριο σημείο, στο κέντρο του Αιγαίου όσο απέχουν οι δυτικές ακτές της από την ανατολική Πελοπόννησο άλλο τόσο απέχουν οι ανατολικές της από την Μικρά Ασία. Όσο απέχει το νότιο τμήμα της από την Κρήτη, άλλο τόσο απέχει το βόρειο τμήμα της από την είσοδο των Στενών. 2 Ο Τσικνιάς είναι το ψηλότερο βουνό του νησιού (725μ) στην ανατολική πλευρά του και δεσπόζει του πορθμού που πνέουν βόρειοι άνεμοι και γιʹ αυτό κατά τη μυθολογία, θεωρείται ότι εκεί κατοικούσε ο βασιλιάς των ανέμων Αίολος. 3 Οι κάτοικοι μιας από τις δώδεκα φυλές της Τήνου στην αρχαιότητα ονομάζονταν Γυραιείς και προφανώς ήταν εγκατεστημένοι σε κάποια τοποθεσία του Τσικνιά, ο οποίος τότε ονομαζόταν Γυραί Πέτραι ή Γύρος. 4 Κατά την μυθολογία, ο Ηρακλής σκότωσε τα δυο του παιδιά, τον Βορέα, τον Ζήτη και τον Κάλαιν, και τα έθαψε στη κορυφή του Τσικνιά. Σε κάθε τάφο τοποθέτησε πελώρια λίθινη στήλη που κινούνταν με τη πνοή του θεού Βορέα. 5 Η Τήνος έχει αρκετά νερά, σε σύγκριση με αλλά νησιά των Κυκλάδων, αλλά οι δυνατοί άνεμοι που πνέουν σχεδόν όλο το χρόνο, περιορίζουν την δεντρώδη βλάστηση σε υπήνεμα μόνο μέρη και δυσχεραίνουν την αγροτική παραγωγή. 6 1 Ι.Βλασσόπουλος, Στατιστικές σημειώσεις για το νησί Τήνος,εκδ. Ερίννη, Αθήνα 1992,9. 2 Α.Λαγουρός, Η ιστορία της Τήνου, εκδ.τήνος, Αθήναι 1965,10. 3 Λαγουρός,, Η ιστορία της Τήνου,10-11. 4 Γ.Δώριζας,Η μεσαιωνική Τήνος,Αθήναι 1976,11. 5 Δώριζας, Η μεσαιωνική Τήνος,12. 6 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,εκδ.Ερίννη,Αθήναι 1997,12. 2
Το νησί διακρίνεται από τους ντόπιους σε τρεις περιφέρειες : α. Τα Επάνω Μέρη, που περιλαμβάνουν τους ορεινούς οικισμούς του ανατολικού και νοτίου τμήματος (από Χατζηράδο μέχρι Δυό χωριά και Μυρσίνη), οι οποίοι κατοικούνται άλλοι μεν από ορθοδόξους, άλλοι δε από ρωμαιοκαθολικούς. β. Τα Κάτω Μέρη, που περιλαμβάνουν τους οικισμούς του βορείου και κεντρικού τμήματος (από Ταραμπάδο μέχρι Καλλονή και Βώλακα), οι οποίοι όλοι κατοικούνται από Ρωμαιοκαθολικούς, εκτός από το Σκλαβοχωριό. γ. Τα Έξω Μέρη (οξωμεριά), το δυτικό τμήμα από την Καρδιανή και πέρα, τα οποία κατοικούνται όλα από ορθοδόξους, εκτός από το χωριό της Καρδιανής, του οποίου ο πληθυσμός είναι μικτός. 7 Ένας ακριβέστερος γεωγραφικός διαχωρισμός κατανέμει το νησί σε τέσσερις περιοχές με την προσθήκη των Μέσα Μερών (νοτιοανατολικό τμήμα της Τήνου, που αντιστοιχεί και σε παλαιότερη διοικητική διαίρεσή του). 8 Μικτά χωριά του νησιού με βάση το θρησκευτικό δόγμα είναι η Στενή, ο Κτικάδος, ο Κάμπος και η Καρδιανή. Η ανασύνθεση της ιστορίας της αρχαίας Τήνου παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες. Η αρχαιολογική έρευνα στο νησί είναι περιορισμένη και οι σχετικές γραπτές πηγές είναι ελάχιστες. Σημαντικά έργα που αναφέρονται στη Τήνο δεν έχουν διασωθεί, όπως: α.η Τηνίων πολιτεία του Αριστοτέλη β.το έργο Τηνιακά του Αινησιδήμου, ο οποίος κατάγεται από την Τήνο. 9 Υπάρχουν μύθοι που συνδέονται με το νησί. Ο σημαντικότερος είναι ο μύθος των Βορεαδών. Σύμφωνα μʹαυτόν τον μύθο οι δυο Βορεάδες, ο Ζήτις και ο Καλάις κατά την επιστροφή τους από την Αργοναυτική εκστρατεία έγιναν θύματα του μίσους, του Ηρακλή για τον πατέρα τους. Ο Ηρακλής τους κυνήγησε, αλλά οι Βορεάδες ήταν πτερωτοί και τους έφτασε αρκετά πιο κάτω στο Αιγαίο, πάνω από την Τήνο, όπου και τους σκότωσε τελικά. Οι Βορεάδες ενταφιάστηκαν στο όρος Γύρος, πάνω στο τάφο κάθε 7 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά, εκδ.δεδεμάδη, Τήνος 2005,21. 8 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης, Ιστορία της Τήνου,15. 9 Γ.Δώριζας, Η Αρχαία Τήνος,1974,17. 3
βορεάδη ο μύθος λέει ότι τοποθετήθηκε ένας ογκόλιθος που κινούνταν ανάλογα με την πνοή του πατέρα τους Βορέα, του θεού των ανέμων. 10 Άλλος μύθος είναι των Υπερβορείων Παρθένων που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Συμφωνά μʹαυτόν τον μύθο οι δυο Υπερβόρειες Παρθένες συνοδεύοντας την Απολλώνια Τριάδα από τον βορρά προς την Δήλο. Η Τήνος ήταν ο τελευταίος σταθμός των Υπερβορείων Παρθένων πριν φτάσουν στη Δήλο. 11 ΠΡΩΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ Η άποψη ότι οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν Φρύγες βασίζεται σε νεότερες ερμηνείες. Η απουσία συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας αφήνει της αρχές της ιστορίας της Τήνου σκοτεινές. Έτσι την ιστορία της Τήνου την παρακολουθούμε τεκμηριωμένα από τα μυκηναϊκά χρόνια και εξής ενώ για τις πρωιμότερες φάσεις της ιστορίας της έχουμε ελάχιστα στοιχεία. Η νεολιθική περίοδος (5000 3000 π.χ.) είναι προς το παρόν αμαρτύρητη στην Τήνο. Δεν έχει ακόμα ανασκαφεί καμία νεολιθική θέση. Η εποχή του χαλκού, ή πρωτοκυκλαδική εποχή (3000 2300π.Χ.) παραμένει το ίδιο άγνωστη στην Τήνο. Λίγα όστρακα από επιφανειακές έρευνες στο Βρέκαστρο, το νοτιότερο ακρωτήρι του νησιού, υποδηλώνουν ότι στη θέση αυτή είχαμε κατοίκηση κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού. 12 Την περίοδο που αποκαλείται Ύστερο ελλαδική I και II ή Πρώτο Μυκηναϊκή εποχή (1600/1550 1400 π.χ.) για την ηπειρωτική Ελλάδα, στις Κυκλάδες αναπτύσσεται ένας παράλληλος πολιτισμός γνωστός ως Ύστερο Κυκλαδικός I και II, ο οποίος παραμένει άγνωστος στην Τήνο. Κατά την περίοδο αυτή, δηλαδή την περίοδο της μεγάλης αίγλης των ανακτόρων, οι Κυκλάδες έχουν άμεση επαφή με τα μεγάλα κέντρα του μυκηναϊκού κόσμου και ο πολιτισμός τους επηρεάζεται από εκείνον της 10 Γ.Δώριζας, ο.π.,17-18. 11 Γ.Δώριζας, ο.π.,18. 12 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,21. 4
υπειρωτικής Ελλάδας 13. Έθιμα και πρακτικές του μυκηναϊκού κόσμου, όπως για παράδειγμα οι θολωτοί τάφοι με δρόμο, εμφανίζονται και στις Κυκλάδες. Η Μυκηναϊκή περίοδος αντιπροσωπεύεται στην Τήνο από ένα μικρό, θολωτό τάφο, που βρέθηκε στη βόρεια Τήνο, στην περιοχή του Πύργο. 14 O 11 ος και 10 ος π.χ. αι. (σκοτεινοί αιώνες) αποτελούν μια περίοδο κάμψης και δυσκολιών για όλο το Αιγαίο. Η πειρατεία βρίσκεται σε έξαρση, οι θαλάσσιοι δρόμοι είναι πολύ επικίνδυνοι. Η μετακίνηση οικισμών από τις παράλιες θέσεις προς την ενδοχώρα σε τοποθεσίες οχυρωμένες και με την δυνατότητα οπτικού ελέγχου της θάλασσας είναι χαρακτηριστικό φαινόμενο της εποχής. Τέτοια περιοχή ήταν το Ξώμπουργο στην Τήνο. 15 Για την γεωμετρική περίοδο (9 ος 8 ος αι. π.χ.) έχουμε λίγα στοιχεία, αν και πρόκειται για μια εποχή καλά τεκμηριωμένη σε πολλές περιοχές στην Ελλάδα. Στις αρχές του 8 ου αι. π.χ. έχουμε εισαγωγές αγγείων κυρίως από την Αττική, ενώ από το τέλος της γεωμετρικής εποχής έχουμε εισαγωγές και από άλλα μέρη της Ελλάδας, από τις Κυκλάδες, τα νησιά της ανατολικής Ελλάδας και την Εύβοια. 16 Για τον 7 ο αι. π.χ. (πρώιμοι αρχαϊκοί χρόνοι) δεν υπάρχουν ιστορικές πληροφορίες και η εικόνα της Τήνου συμπληρώνεται αναγκαστικά από τα υπάρχοντα αρχαιολογικά δεδομένα, τα οποία περιορίζονται στο Ξώμπουργο. Οικοδομικά κατάλοιπα, τα οποία χρονολογούνται στον 7 ο αι. π.χ. δεν υπάρχουν, αλλά από την κεραμική που έχει ανευρεθεί σε διάφορα σημεία του χώρου είναι δυνατόν να υπάρξει μια πρώτη εικόνα για τον οικισμό. 17 Από την ανάλυση της κεραμικής του 7 ου π.χ. από την Τήνο προκύπτει η εικόνα ενός υψηλού πολιτισμικού επιπέδου και μιας τέχνης με ιδιαίτερη δυναμική. Το Ξώμπουργο είναι πλέον το μεγάλο κέντρο που λειτουργεί σαφώς ως πρωτεύουσα του νησιού. Ο κεντρικός πυρήνας του οικισμού η παλιά πόλη μέσα στην κυκλώπεια οχύρωση, αλλά ο πληθυσμός έχει αυξηθεί και νέα σπίτια έχουν αρχίσει να κτίζονται έξω από το τείχος και πλησιέστερα προς την γεωργική περιοχή που εκμεταλλεύονται. Σε αυτή την εκτός τειχών περιοχή αναπτύσσονται 13 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα Ν.,Η Μυκηναική παρουσία στις Κυκλάδες, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών ΙΔ(1991-1993),205. 14 Φ.Ζαφειροπούλου, Το μουσείο της Τήνου,1988,38. 15 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,23. 16 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,24. 17 Ν.Κούρου, "Ανασκαφές στο Ξώμπουργο Τήνου(1995-96)", Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1996,263. 5
οι νέοι λατρευτικοί χώροι, είτε πρόκειται για να ι κά οικοδομήματα, είτε για υπαίθρια ή ημιυπαίθρια ιερά. 18 Για να ανασυνθέσουμε την ιστορία της Τήνου τον 6 ο αι. (ύστεροι αρχαϊκοί χρόνοι) έχουμε πολύ λίγα στοιχεία. Γνωστό είναι το ενδιαφέρον του Πεισίστρατου για το νησί και οι στενές σχέσεις Τηνίων και Αθηναίων σʹόλη τη διάρκεια του 6 ου αι. π.χ. μέχρι το 505 π.χ. που ο τύραννος της Μιλήτου Αρισταγόρας κατέλαβε το νησί. Ο κύριος οικισμός της Τήνου και κατά τον 6 ο αι. π.χ. παραμένει το Ξώμπουργο, αλλά τώρα καθώς η συμμαχία με τους Αθηναίους δημιουργεί αυξημένο ενδιαφέρον για τις θαλάσσιες επικοινωνίες, αρχίζουν να αναπτύσσονται και οι μικροί οικισμοί κοντά στη θάλασσα. 19 Για τα νομίσματα της Τήνου κατά την αρχαϊκή περίοδο λίγα στοιχεία υπάρχουν, αν και γενικότερα είναι γνωστό ότι τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων κατά τον 6 ο αι. π.χ. ακολούθησαν το παράδειγμα της Αίγινας και έκοψαν ασημένια νομίσματα με χαρακτηριστικά εμβλήματα. Τα νομίσματα της Τήνου έχουν ως έμβλημα στον εμπροσθότυπο ένα τσαμπί σταφύλι και ακολουθούν το φειδώνιο μετρικό σύστημα της Αθήνας. 20 Η πρώιμη κλασσική περίοδος (5 ος αι. π.χ.) χαρακτηρίζεται με την έναρξη των περσικών πολέμων, όπου αρχίζουν οι συνεχείς περιπέτειες της Τήνου. Το 490 π.χ., κατά την πρώτη περσική εκστρατεία στην Ελλάδα από τους Δάτι και Αρταφέρνη καταλαμβάνεται από τους Πέρσες και σύντομα, μετά την ήττα των Περσών στο Μαραθώνα επανακτά την ελευθερία της. 21 Ωστόσο, λίγο αργότερα, κατά την δεύτερη εκστρατεία των Περσών προς την Ελλάδα, το 480 π.χ., ο περσικός στόλος εξαναγκάζει πολλούς νησιώτες να τον ακολουθήσουν και μεταξύ αυτών και στη Τήνο. Ο επικεφαλής των Tηνίων, ο τριήραρχος Παναίτιος του Σωσιμένους, την παραμονή της μάχης της Σαλαμίνας, καταφέρνει να αυτομολήσει προς τους Έλληνες και να τους αναγγείλει την κύκλωση τους στο στενό της Σαλαμίνας από τους Πέρσες. Το γεγονός αυτό βοήθησε πολύ στην έκβαση της ναυμαχίας και γιʹ αυτό το όνομα των Τηνίων αναγράφηκε τιμητικά στον τρίποδα που βρίσκεται στους Δελφούς σε ανάμνηση της νίκης των 18 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά, 86. 19 π.μάρκος Φώσκολος, ο.π, 87. 20 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,35. 21 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά, 91. 6
Ελλήνων κατά των Περσών. Σε αυτό τον ιδιαίτερο ρόλο της Τήνου αναφέρεται και ο Αισχύλος (Πέρσαι,885). 22 Το 447 π.χ., η Τήνος συνάπτει συμμαχία με τους Αθηναίους με όρο να καταβάλει 10 τάλαντα ετησίως στο θησαυροφυλάκιο των συμμάχων στη Δήλο. Μέχρι το 445 π.χ. διατηρεί την αυτονομία της, και αναγκάζεται να λάβει μέρος στην εκστρατεία κατά των Συρακουσών. Αργότερα οι Τήνιοι έλαβαν μέρος στη μάχη των Πλαταιών κατά του Μαρδόνιου και γιʹ αυτό το όνομα τους χαράχθηκε στη βάση του αγάλματος του Ολύμπιου Διός μαζί με όλων των άλλων πόλεων που έλαβαν μέρος στη μάχη, ενώ τα ονόματα των Τηνίων που έπεσαν σε αυτή τη μάχη χαράχθηκαν σε χάλκινο τρίποδα που βρίσκεται στο ιερό των Δελφών και ο οποίος βρέθηκε το 1856 στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης. 23 Όλο αυτό το διάστημα που περιγράφουμε η Τήνος είχε δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο όμως κατήργησε το 412 π.χ. ο αθηναίος δημαγωγός Πείσανδρος, ο οποίος εγκατέστησε ολιγαρχία στην Τήνο. 24 Το μεγάλο κέντρο του νησιού σε όλη τη διάρκεια του 5 ου αι. π.χ. παρέμενε ο μεγάλος οχυρωμένος οικισμός που απλώνονταν στους νότοανατολικούς πρόποδες του λόφου του Ξώμπουργου, από την περιοχή της σημερινής Ξυνάρας μέχρι το εκκλησάκι του Αγίου Μηνά. 25 Σημαντικό παραμένει και το ιερό της Μεγάλης Θεάς που βρίσκονταν έξω από τη δυτική πύλη του οικισμού στο Ξώμπουργο. Στις αρχές του 5 ου αι. π.χ. το ιερό αυτό λειτουργεί ως ιερό της Δήμητρας και μάλιστα ως Θεσμοφόριο. Τη θεότητα που λατρεύονταν μέσα στο ναό καθιστούν σαφή τα ευρήματα και κυρίως οι πήλινοι, ανάγλυφοι πίνακες με την προτομή μιας ιματιοφόρου γυναίκας, της θεάς Δήμητρας. 26 Η Ύστερη κλασσική περίοδος (4 ος αι. π.χ.) βρίσκει το νησί της Τήνου κυριευμένο από τους Σπαρτιάτες, που κατάργησαν τις αστικές ελευθερίες και επέβαλλαν βαρείς φόρους (405π.χ.). Το καθεστώς της κυριαρχίας των Λακεδαιμονίων στην Τήνο καταργήθηκε περίπου 10 χρόνια αργότερα κατά το 394 π.χ. Γενικά, ο 4 ος αι. π.χ. ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη εποχή για την Τήνο. Επίσης την εποχή αυτή μεταφέρεται το διοικητικό κέντρο 22 Λαγουρός,, Η ιστορία της Τήνου,37-38. 23 Λαγουρός,, ο.π,38. 24 Λαγουρός,, ο.π,38. 25 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,93. 26 Ν.Κούρου, "Ανασκαφές στο Ξώμπουργο Τήνου(1995-96)", Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1996,270. 7
του νησιού από το εσωτερικό του νησιού δηλ. από το Ξώμπουργο, στη παράλια ζώνη γύρω από τους δυο λόφους της Μεγαλόχαρης, δηλ. τον λόφο με την εκκλησιά της Παναγίας της Ευαγγελίστριας και τον λόφο Πόλες, όπου ήδη υπήρχαν κάποιες παλαιότερες μικρές κωμοπόλεις. 27 Ο 4 ος αι. π.χ., παρά τις δυσκολίες με τους Λακεδαιμόνιους και τους Θεσσαλούς, αποτελεί μια πολύ καλή εποχή για την Τήνο και μια περίοδο άνθησης καθώς το λιμάνι της είναι ο αναγκαίος σταθμός για τα πλοία που κατευθύνονται προς τη Δήλο. Την εποχή αυτή αναπτύσσεται το μεγάλο ιερό του Ποσειδώνια και της Αμφιτρίτης στο λιμάνι, στη σημερινή περιοχή Κιόνια. Η γιορτή των ποσειδωνίων ήταν μια μεγάλη γιορτή για την Τήνο, εφάμιλλη των Διονυσίων. 28 Το ιερό του Ποσειδώνια και της Αμφιτρίτης στη Τήνο διατήρησε την αίγλη του και στα ελληνιστικά χρόνια, όταν μετά το θάνατο του Μ. Αλέξανδρου οι Κυκλάδες μαζί με την Μικρά Ασία πέρασαν στην εξουσία του στρατηγού Αντίγονου, βασιλιά της Μακεδονίας. 29 Την μακεδονική κυριαρχία της Τήνου στο τέλος του 4 ου αι. π.χ. διαδέχθηκε κατά τον 3 ο αι. π.χ. η επικυριαρχία των Πτολεμαίων. Η εποχή της επικυριαρχίας των Πτολεμαίων στις Κυκλάδες υπήρξε μια καλή εποχή για την Τήνο, καθώς μπορούσε να λειτουργεί ως ανεξάρτητο κράτος λόγω της αυτονομίας. 30 Αυτή η εικόνα της ευημερίας και αυτονομίας αλλάζει το 268 π.χ., όταν η Τήνος περιέρχεται στην κυριαρχία του Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονου Γονατά, ο οποίος επιβάλλει βαρείς φόρους. Μέχρι το 244 π.χ., η Τήνος παραμένει στη κυριαρχία των Μακεδόνων. Όταν ο Πτολεμαίος ο Γʹ νίκησε τον Αντίγονο Γονατά, έγινε κύριος των Κυκλάδων. Τότε η Τήνος επανήλθε στους κόλπους των Πτολεμαίων. 31 Η Τήνος περιέρχεται στη Ρωμαϊκή κυριαρχία ως τμήμα της επαρχίας της Μικράς Ασίας το 146 π.χ., έτος υποταγής της Ελλάδας στους Ρωμαίους 32. Η αρχή της Ρωμαιοκρατίας συμπίπτει με μια περίοδο παρακμής στη Τήνο, αν και το νησί διατηρεί την αυτονομία του. Η Ρωμαιοκρατία δεν επηρεάζει αρνητικά την οικοδομική δραστηριότητα στο ναό του Ποσειδώνια, καθώς η ανοικοδόμηση του ναού συνεχίζεται. Αυτό συνέβη εξαιτίας της 27 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,43. 28 Γ.Δώριζα, ο.π,22. 29 Γ.Δώριζα, ο.π, 25. 30 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου, 51. 31 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,οπ, 52. 32 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,105. 8
γειτνίασης με την Δήλο, η οποία κατά την Ρωμαϊκή περίοδο είχε καταστεί σημαντικότατο κέντρο εμπορίου. Η πιο σημαντική κατασκευή της περιόδου για το ιερό είναι ένα μικρό οικοδόμημα δίπλα στο ναό του Ποσειδώνια, όπου τοποθετηθήκαν αγάλματα. 33 Κατά τον 2 ο μ.χ. στο ιερό του Ποσειδώνα προστίθενται Θέρμες. Με την διάδοση του Χριστιανισμού όμως επιταχύνεται η παρακμή του ιερού, το οποίο τελικά εγκαταλείπεται στα μέσα του 3 ου αι. μ.χ. 34 Η ΤΗΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ( 337 1207) Ο συγκερασμός των δυο πολιτισμών, ελληνικού και ρωμαϊκού, διαμόρφωσε τον Ελληνο Ρωμαϊκό πολιτισμό, που άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στην ευρωπαϊκή ιστορία και ανιχνεύεται στα μνημεία όλων των ελληνικών χωρών, ανάμεσα στις οποίες και στη Τήνο. Πολλές επιγραφές (ελληνικές λατινικές) στη Τήνο, προτομές, ανδριάντες, αγάλματα και ψηφιδωτά μαρτυρούν πως η ρωμαϊκή περίοδος της ιστορίας του νησιού (146π.Χ. 324μ.Χ.) υπήρξε ιδιαίτερα αξιόλογη. 35 Η περίοδος που μεσολαβεί ανάμεσα στη μετεξέλιξη της Ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Βυζαντινή, χαρακτηρίζεται από την πλήρη, απουσία πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων, που να έχουν άμεσες επιπτώσεις στην Τήνο. Την περίοδο αυτή, το κέντρο της Τήνου βρισκόταν στην ιδία θέση με εκείνη της ύστερης αρχαιότητας και στο εσωτερικό του νησιού υπήρχαν κάποια μεγάλα κεφαλοχώρια, έδρες των δώδεκα ʺφυλώνʺ του νησιού. 36 Οι πειρατικές επιδρομές εκείνης της εποχής είναι δευτερεύουσας σημασίας και δεν έχουν ιδιαίτερη επίδραση στη διαμόρφωση της νησιώτικης κοινωνίας της Τήνου. Οι εμπορικές σχέσεις ήταν αναπτυγμένες με όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας, προς την Ανατολή και προς τη Δύση. Η Τήνος παρέμενε όχι μόνο ο μεταβατικός σταθμός προς τα ιερά του Απόλλωνα της Δήλου, αλλά η ίδια αποτελούσε προσκυνηματικό τόπο. 37 33 π.μάρκος Φώσκολος,ο.π,106. 34 Γ.Δώριζα, Το ιερόν του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης στα Κιόνια της Τήνου,31. 35 Λαγουρός,, Η ιστορία της Τήνου,56. 36 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,63. 37 Γ. Δώριζα,ο.π,42. 9
Δεν έχουν διασωθεί πολλά στοιχεία για την Τήνο κατά τη βυζαντινή περίοδο της ιστορίας της, γραπτά ή αρχιτεκτονικά ή εικονογραφικά μνημεία. Τα μόνα μνημεία που έχουν διασωθεί ανήκουν αποκλειστικά στο τομέα του θρησκευτικού λαϊκού πολιτισμού (εξωκλήσια, λίγα ανάγλυφα και χαράγματα καθώς και προφορικές παραδόσεις). 38 Τα λίγα μέχρι στιγμής ευρήματα στην Τήνο μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως η Τήνος δεν υστερούσε σε αντίστοιχη θρησκευτική παράδοση και τέχνη. Κατά το έτος του θανάτου του Κωνσταντίνου (337 μ.χ.) η Τήνος μαζί με τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων και του Ανατολικού Αιγαίου αποτελούσαν την ʺΕπαρχία των Νήσωνʺ, μέσα στη ʺΔιοίκησιν της Ασίας ʺ, στην ʺΥπαρχία της Ανατολήςʺ. Πρωτεύουσα της Επαρχίας ήταν η Ρόδος. 39 Ο μαρασμός των νησιών αρχίζει από τότε, και οφείλεται κατά κύριο λόγω στις εξωτερικές επιδρομές. Οι κάτοικοι της Τήνου αρχίζουν να διοργανώνονται με διαφορετικό τρόπο: εγκαταλείπουν τους υπόλοιπους παραθαλάσσιους οικισμούς και μεταφέρονται στο εσωτερικό του νησιού. Βρίσκουν σπηλιές και καταφύγια και τα οργανώνουν, ώστε εκεί να βρίσκουν άσυλο κατά τις επιδρομές. 40 Το κέντρο της Τήνου, εγκαταλείφθηκε οριστικά και οι κάτοικοι του αναζήτησαν άλλους χώρους για να επανιδρύσουν την πρωτεύουσα τους. Οι επιδρομείς κατέστρεφαν και έκαιγαν τα πάντα στο πέρασμα τους, με ιδιαίτερη μανία τις εκκλησιές και τα προσκυνήματα. Οι Σαρακηνοί κατέστρεψαν στο Αιγαίο περίπου 6000 πόλεις και κωμοπόλεις και κατεδάφισαν πάνω από 4000 ναούς. Στην Τήνο υφίστανται ακόμα, δυο τοπωνύμια που άμεσα συνδέονται με αυτές τις επιδρομές : ʺ Σαρακίνικοʺ στην Καρδιανή και ένα άλλο ομώνυμο στην αγροτική περιοχή των Δυο Χωριών. 41 Τον 11 ο αι. συνέχισαν τις επιδρομές τους οι Σαρακηνοί,αλλά τώρα έβρισκαν συχνότερα το βυζαντινό στόλο να τους αντιμετωπίζει με επιτυχία. Επιδρομές Σαρακηνών, με τα τραγικά επακόλουθά τους, αναφέρονται το 1027, το 1033 και το 1035. 42 Ο 12 ος αι. ήταν πολύ χαλεπός για τις Κυκλάδες. Οι σταυροφόροι, οι Βενετοί, οι Γενοβέζοι, οι Σικελοί, οι Μαλτέζοι(από τη Δύση),οι Σαρακηνοί 38 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,113. 39 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης,Ιστορία της Τήνου,65. 40 Μάρκος-Φίλλιπος Ζαλλώνης, ο.π., 67. 41 Γ.Δώριζας, Οι εκκλλησίες και τα προσκηνύματα της Τήνου, εκδ.τήνος, Αθήναι, χ.χ. 42 Λαγουρός,, Η ιστορία της Τήνου,70. 10
και οι Τούρκοι(από την Ανατολή και το Νότο), πέρασαν από τα νησιά των Κυκλάδων με τα πειρατικά και πολεμικά τους πλοία. Αρπαγή, λεηλασία, σφαγή, εξανδραποδισμός ήταν τα χαρακτηριστικά των επιδρομών. 43 Σκοπός των σταυροφοριών θα μπορούσε να είναι ο πόλεμος εναντίον κάθε εχθρού της πίστης, των αιρετικών, των σχισματικών, των άπιστων ή ακόμα των αντιπαπιστών. Φιλόδοξοι πάπες έτειναν να χρησιμοποιήσουν την σταυροφορική ιδέα για να πετύχουν προσωπικούς τους στόχους. Οι βυζαντινοί επίσης διεξήγαγαν πολέμους που θα μπορούσαν να ονομαστούν ιεροί εναντίον των μουσουλμάνων υπό τον Ηράκλειο τον 7 ο αι, καθώς και υπό τους αυτοκράτορες Νικηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή τον 10 ο αι., αν και πρωταρχική επιδίωξη των βυζαντινών ήταν να ανακτήσουν εδάφη που είχαν περιέλθει στο Ισλάμ κατά την επέκτασή του τους τρεις προηγούμενους αιώνες, ήταν επίσης ο στόχος τους η ανακατάληψη των Αγίων Τόπων. 44 Αυτές οι βυζαντινές εκστρατείες θα μπορούσαν να ονομαστούν ʺΠρωτοσταυροφορίεςʺ. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι αντιθέτως προς τις σταυροφορίες της Δύσεως που ακολούθησαν, δεν προσφέρονταν στα βυζαντινά στρατεύματα καμιά εγγύηση πνευματικών αμοιβών στη μεταθανάτια ζωή, όπως εκείνες που υπόσχονταν οι πάπες στους σταυροφόρους. Οι περισσότεροι ιστορικοί έχουν ορίσει το 1054 ως την χρονολογία κατά την οποία έγινε η οριστική θρησκευτική διάσπαση μεταξύ ανατολικού και δυτικού χριστιανισμού σημείο κατά το οποίο οι απεσταλμένοι του ρωμαίου Πάπα Λέοντος Θʹ και ο βυζαντινός Πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος αλληλοαναθεματίστηκαν. Εκείνο που επιβεβαίωσε το σχίσμα ήταν η Τέταρτη Σταυροφορία του 1204. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γʹ ζήτησε από τον Αλέξιο Γʹ διαπραγματεύσεις για την ένωση των εκκλησιών σε οικουμενική σύνοδο, αλλά αυτός δεν δέχθηκε και υποστήριξε ότι η αυτοκρατορική δύναμη είναι ανώτερη από την πνευματική. 45 Έτσι οι σχέσεις Βυζαντίου με την Ρώμη οξύνθηκαν σε ακατάλληλο και επίφοβο καιρό. Στην σταυροφορία αυτή κύριο και καταστροφικό ρόλο έπαιξε ο δόγης της Βενετίας, Ερρίκος Δάνδολος. Η σταυροφορία θα κατευθύνονταν στο Κάιρο, στην κοιτίδα του 43 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,126. 44 Κ.Ι.Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικός Δυτικός Πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ,εκδ.Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1993,348. 45 Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικός Δυτικός Πολιτισμός,371-372. 11
μουσουλμανικού κόσμου και ο Ιννοκέντιος Γʹ έδωσε την έγκρισή του, με τον όρο να μη χτυπήσουν χριστιανικά κράτη. Αρχηγός της σταυροφορίας ορίστηκε ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός. Η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Φράγκων και των Βενετών στις 12 Απριλίου του 1204 και λεηλατήθηκε κατά τρόπο πρωτοφανή και βάρβαρο. Οι σταυροφόροι πήραν από τους ηγέτες τους το εθιμικό δικαίωμα της τριήμερης λεηλασίας, που κατέληξε σε μια άγρια λαφυραγώγηση, σε βιασμούς, στην καταστροφή πολλών χειρογράφων και πολύτιμων έργων τέχνης. Όπως ένας βυζαντινός χρονογράφος έγραψε με σκληρότητα: ʺακόμη και οι Σαρακηνοί θα ήταν ευσπλαχνότεροι ʺ. 46 Με μια πράξη στις 14 Σεπτεμβρίου 1204 (partitio terrarium Romaniae) που ολοκλήρωσε τη συνθήκη της μοιρασιάς του Μαρτίου, τα δυο μέρη των κατακτητών μοιράστηκαν τους τίτλους του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, τις κατακτημένες περιοχές, μοιράστηκαν και ως φέουδα τις γαίες και τις επαρχίες που ο στρατός των σταυροφόρων θα κατακτούσε από την πρώην Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η μοιρασιά προέβλεπε τα εξής: ο αυτοκράτορας να πάρει την νοτιοανατολική Θράκη, την Μικρά Ασία και τα κυριότερα νησιά της Προποντίδας και του Αιγαίου (Πρίγκηπος, Σαμοθράκη, Λήμνος, Σκύρος, Χίος, Λέσβος, Σάμος, Κώς, Τήνος), ενώ οι Βενετοί τα παράλια της Θράκης, κάποιες διόδους που οδηγούσαν σε άλλες θάλασσες, την δυτική Ελλάδα, την Αλβανία, την Αιτωλία, την Ακαρνανία, τα Επτάνησα, την δυτική Πελοπόννησο, την βόρεια και νότια άκρη της Εύβοιας, την Άνδρο, την Αίγινα, την Σαλαμίνα και την Κρήτη. 47 Οι διάφοροι σταυροφόροι προσκυνητές που μετείχαν στην σταυροφορία πήραν την δυτική Θράκη, την βόρεια Μακεδονία, την Θεσσαλία, την επαρχία των Αθηναίων και τα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου και των Κυκλάδων. 48 46 Ο.π., 373-374. 47 Ρeter Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204-1500, εκδ.ενάλιος, 1995,80. 48 Ο.π.,81. 12
Η ΤΗΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΓΚΙΖΟΚΡΑΤΙΑ (1207 1390) Γενεαλογικός πίνακας των Ghisi της Τήνου 1. Ανδρέας 5. Γεώργιος ΙΙ 2. Βαρθολομαίος Ι 6. Βαρθολομαίος ΙΙΙ 3. Γεώργιος Ι 7. Γεώργιος ΙΙΙ 4. Βαρθολομαίος ΙΙ Το 1207 είναι η αρχή μιας νέας ιστορικής περιόδου, για την Τήνο και όλες τις Κυκλάδες. Η Τήνος απέκτησε νέους κυριάρχους που αφομοιώθηκαν με τον πληθυσμό και τον τόπο, αλλά εγκατέστησαν και ένα ιδιότυπο νομικό πλαίσιο και καθεστώς που ίσχυσε για τους έξι επόμενους αιώνες. Οι Ghisi δεν ήταν φεουδαρχικά υποτελείς στον Σανούδο και στον εκάστοτε δούκα του Αιγαίου, αλλά ήταν υποτελείς στον Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης και στη συνέχεια στο πρίγκιπα του Μορέως(1248). 49 Οι Ghisi το 1207 έφτασαν στα παράλια της Τήνου και της Μυκόνου και κυρίευσαν τα δυο νησιά και τα έθεσαν κάτω από την κυριαρχία του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Ερρίκου της Φλανδρας. Από τότε συμπλήρωσαν δίπλα στο όνομά τους τον τίτλο ʺΚύριοι Τήνου και Μυκόνουʺ. 50 Τα αδέλφια Ιερεμίας και Ανδρέας Ghisi ήταν από την Βενετία. Ο Ανδρέας Γκίζη, και όλοι οι άμεσοι διάδοχοί του είχαν ως κύριο στόχο την εδραίωση της κυριαρχίας τους στα στενά όρια των δυο νησιών, μαζί με τη Δήλο και την Κέα. Στο νησί είχαν βρει ένα Κάστρο και μερικούς οικισμούς, οι οποίοι διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα: τη Στενή, τα Δυο Χωριά, την Καριά, τον Κάμπο, την Ξινάρα, τα Λουτρά, την Κώμη, τα Κελιά, το Αγάπη, την Οξωμεριά. 51 Στα χωριά αυτά κυριαρχούσαν ορισμένες οικογένειες, ενώ 49 Κώστα Καιροφύλα, Ιστορικαί σελίδες της Τήνου. Φραγκοκρατία-Βενετοκρατία-Τουρκοκρατία, Αθήναι 1930,14. 50 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,149. 51 π.μάρκος Φώσκολος, "Η Τήνος από την Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία (1390-1411)"Τηνιακά Ανάλεκτα 4 (2000) σ. 137. 13
στο Κάστρο κυριαρχούσαν ντόπιοι άρχοντες που δεν αντιπροσώπευαν την αυτοκρατορική κυβέρνηση, αλλά τους εαυτούς τους. Το φορολογικό σύστημα που εφάρμοσαν, είχε ελάχιστες διαφορές από το ισχύον βυζαντινό. Οι Ghisi συμφώνησαν με τους κατοίκους ή με τους άρχοντές τους και τους αναγνώρισαν τις ιδιοκτησίες τους και τα προνόμιά τους. Έτσι έχοντας εξασφαλίσει τον εαυτό τους ασχοληθήκαν με το εμπόριο, την πειρατεία, το δανεισμό κεφαλαίων, την διπλωματία και την αύξηση των προσωπικών τους κτήσεων. 52 Όταν η Τήνος ενσωματώθηκε στο Πριγκιπάτο του Μορέως, οι Ghisi ενεργούσαν για την Τήνο και την Μύκονο με αυτονομία και όχι ως τόπο που ανήκει στο Πριγκιπάτο, όπως το Δουκάτο της Νάξου και οι άλλες μικρές ηγεμονίες των Κυκλάδων. 53 Τον Ανδρέα Γκίζη διαδέχθηκε ο γιος του Βαρθολομαίος Ιʹ, στο χρονικό διάστημα 1266 και 1277. Τις συνθήκες ειρήνης μεταξύ της Βενετίας και του βυζαντινού αυτοκράτορα των ετών 1285 και 1302 αναφέρεται ως ʺΚύριος Τήνου και Μυκόνουʺ ο Βαρθολομαίος Ι Ghisi, υπό τον όρο ότι θα τηρούσε και αυτός τους όρους της συνθήκης και δεν θα προσέφερε τα νησιά του ως καταφύγιο σε πειρατές, εχθρούς του αυτοκράτορα.. 54 Με αυτή την συνθήκη η Τήνος Μύκονος των Ghisi κατέχει πλέον μια θέση αναγνωρισμένου κύρους σε επίσημα διακρατικά κείμενα. Οι τίτλοι των αξιωματούχων στη Τήνο, κατά την περίοδο της Γκιζοκρατίας, φανερώνουν τη βυζαντινή καταγωγή τους, εκτός εκείνου του βάιλου, όπου έχει βενετική προέλευση. Εκτός των αξιωματούχων της Τήνου υπήρχαν και τέσσερις με τους εξής τίτλους: ʺβάιλουʺ, τουʺδούκαʺ, τουʺακαταπάνωʺ, και του ʺπρωτοσέβαστουʺ, κάποιοι από τους οποίους, όταν δεν ανταποκρίνονταν στις ανάγκες, καταργήθηκαν κατά την πρώιμη βενετοκρατία. 55 52 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,150. 53 π.μάρκος Φώσκολος, "Η Τήνος από την Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία",140. 54 Κώστα Καιροφύλα, Ιστορικαί σελίδες της Τήνου. Φραγκοκρατία-Βενετοκρατία-Τουρκοκρατία, 12. 55 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά,159. 14
Β. Η ΤΗΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ (1390 1715) Η Τήνος κατά την διάρκεια της νεότερης ιστορίας της, γνώρισε την βενετική κυριαρχία (1390 1715). Η σχέση της Τήνου με την Βενετία άρχισε το 1204, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους σταυροφόρους και τους Βενετούς στο πλαίσιο της Δʹ Σταυροφορίας. 56 Η Τήνος με την Μύκονο, κυριαρχήθηκαν από τους αδελφούς Ανδρέα και Ιερεμία Ghisi, οι οποίοι σε αντάλλαγμα αναγνώρισαν την επικυριαρχία της Βενετίας και ανέλαβαν την υποχρέωση να της προσφέρουν κάθε χρόνο ως φόρο υποτέλειας κατά την γιορτή του Αγίου Μάρκου μια λαμπάδα κηρού βάρους 20 λίτρων. 57 Οι Ghisi επέβαλαν στο νησί την Λατινική εκκλησιά και εισήγαγαν το φεουδαρχικό σύστημα, με βάση το νομικό κώδικα των Ασσιζών της Ρωμανίας. Όλο το διάστημα της κυριαρχίας τους( μέχρι το 1390 ) διατήρησαν τα παλιά προνόμια και τις συνήθειες που είχαν οι Τήνιοι. 58 Στις δυο πρώτες δεκαετίες του 14 ου αι., σε επίσημες συνθήκες που σύναψε η Βενετία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Τήνος και η Μύκονος αναγνωρίστηκαν επίσημα ως βενετικές κτήσεις. Το 1437 εξαιτίας της αντίδρασης των εγχώριων αλλά και της αυξανόμενης δύναμης των Τούρκων στο Αιγαίο, οδήγησαν την Βενετιά στην άμεση προσάρτηση της Τήνου και της Μυκόνου στην επικράτειά της. 59 Έτσι η Τήνος βρίσκονταν υπό πλήρη βενετική κυριαρχία. Η Τήνος παρέμεινε βενετική έως τις αρχές του 18 ου αι. Στο πλαίσιο των Βενετοτουρκικών πολέμων του 16 ου και του 17 ου αιώνα υπήρχαν πολυάριθμες απόπειρες κατάληψης της Τήνου από τους Τούρκους. Κατά την διάρκεια του δεύτερου βενετοτουρκικού πολέμου το 1500, ο τουρκικός στόλος αποβιβάστηκε στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου, αλλά δεν κατόρθωσε να απειλήσει την οχυρωμένη πρωτεύουσα του νησιού, με 56 Γ. Δώριζας, Η μεσαιωνική Τήνος, μέρος Β, Αθήνα 1976, 24. 57 Κώστας Καιροφύλα, Ιστορικαί σελίδες της Τήνου. Φραγκοκρατία Βενετοκρατία Τουρκοκρατία,32 58 Α. Λαγουρός, Η Ιστορία της Τήνου(από των αρχαιοτάτων χρόνων εως σήμερον), Αθήναι 1965,46 59 Α. Λαγουρός, Η Ιστορία της Τήνου,48 15
το κάστρο της Αγίας Ελένης, και περιορίστηκε σε αιχμαλωσίες, λεηλασίες και λαφυραγωγίες. 60 Κατά τον τρίτο βενετοτουρκικό πόλεμο το 1537, υπήρξε συντονισμένη δράση του Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα κατά των Κυκλάδων. Οι Τήνιοι ζήτησαν βοήθεια από την Κρήτη, και έτσι αντιστάθηκαν στις τουρκικές επιθέσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να εγκαταλείψει άπρακτος το νησί. 61 Κατά τον τέταρτο βενετοτουρκικό πόλεμο το 1570, ο αρχιναύαρχος του τουρκικού στόλου Πιαλή πασάς, πριν κατευθυνθεί προς την Κύπρο, επιτέθηκε κατά της Τήνου. Αποβίβασε στο νησί 8.000 άντρες και προέβη σε σφαγές, λεηλασίες, πυρπολήσεις και πολιόρκησε την πρωτεύουσα. Εξαιτίας της σθεναρής αντίστασης του βενετού διοικητή και των κατοίκων υποχρεώθηκε να αποχωρήσει από το νησί. 62 Κατά την περίοδο του Κρητικού Πολέμου( 1645 1669), η Τήνος απέκτησε κεντρικό ρόλο στους στρατηγικούς σχεδιασμούς των δυο αντιμαχόμενων δυνάμεων, Βενετίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τις πρώτες επιθετικές τουρκικές ενέργειες ενισχύθηκε το αμυντικό σύστημα του νησιού. 63 Επιπλέον, η Τήνος οργανώθηκε ως ορμητήριο βενετικών εξορμήσεων στο Αιγαίο με στόχο: 1. την προστασία βενετικών περιοχών. 2. την κατασκόπευση και συλλογή πληροφοριών για τις κινήσεις του τουρκικού στόλου. 3. την αρπαγή προμηθειών από τους κατοίκους γειτονικών τουρκοκρατούμενων νησιών. 4. Είχαν συγκεντρώσει ισχυρές στρατιωτικές ναυτικές δυνάμεις, για τη φρούρηση του θαλάσσιου δρόμου που ακολουθούσε ο κύριος όγκος του τουρκικού στόλου από την Κωνσταντινούπολη προς την Κρήτη. Η έξαρση των επιθέσεων σημειώθηκε την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1654. Κατά τις αποβατικές επιχειρήσεις των τουρκικών στρατευμάτων αιχμαλωτίστηκαν ολιγάριθμοι κάτοικοι, καθώς οι περισσότεροι 60 Α.Παπαδία Λάλα,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός,εκδ. Δεδεμάδη, Τήνος 2005,173. 61 Α.Παπαδία Λάλα,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ,173. 62 Κ.Καιροφύλα, Ιστορικαί σελίδες της Τήνου. Φραγκοκρατία Βενετοκρατία Τουρκοκρατία,135. 63 Γ. Δώριζας, Η μεσαιωνική Τήνος, μερος Β,32. 16
προλάβαιναν να αποσυρθούν στο κάστρο ή στα ορεινά. 64 Το 1658 υπήρξαν νέες επιθέσεις. Τον Απρίλιο του 1658, οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν στην Τήνο, συγκρούστηκαν με τους ντόπιους στην ενδοχώρα και πυρπόλησαν αρκετές αγροικίες. Στις 10 Σεπτεμβρίου οι Βενετοί απέκρουσαν νέα τουρκική απόβαση στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου, ενώ την ίδια περίοδο, ο Καπουδάν πασάς επιχείρησε να καταλάβει, με 6.000 άντρες, το νησί από το λιμάνι της Κολυμπήθρας, στο βόρειο τμήμα του. 65 Στα τέλη Αυγούστου του 1661, η τοπική φρουρά, με πεζούς και έφιππους στρατιώτες και με επικεφαλή τον Francesco Gritti, απέκρουσε νέα επίθεση των Τούρκων. Το καλοκαίρι του 1665 το πλήρωμα, κυρίως χριστιανοί σκλάβοι, μιας τουρκικής γαλέρας, που βρίσκονταν στα νερά της Τήνου, στασίασε και την παρέδωσε στους Βενετούς στο νησί. 66 Η συνεργασία των Βενετών με τους Τηνίους δεν υπήρξε ιδανική. Εκτός από τις τουρκικές επιδρομές, οι κάτοικοι του νησιού υπέφεραν και από τις βενετικές αυθαιρεσίες, τις οποίες συχνά κατήγγειλαν στις βενετικές αρχές, είτε της Τήνου είτε της Βενετίας, ενώ σε ακραίες περιπτώσεις ζητούσαν προστασία και από τους Τούρκους. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι κατά την περίοδο 1655 1656, οπου τέσσερις εκπρόσωποι των Τηνίων εξέθεσαν προς το Δόγη τα δεινά που υφίστατο από την βενετική πλευρά: βίαιη απόσπαση προϊόντων και χρημάτων, βαριά φορολογία, επιθέσεις κουρσάρων, αρπαγές των αγαθών τους από τους στρατιώτες, δήμευση των περιουσιών τους, αγγαρείες, άδικες καταδικαστικές αποφάσεις. 67 Κατά τον τελευταίο βενετοτουρκικό πόλεμο (1714 1718), οι Τούρκοι, παράλληλα με την επιχείρηση ανάκτησης της Πελοποννήσου, έθεσαν ως στρατηγικό τους στόχο την κατάκτηση της Τήνου. Στις 5 Ιουνίου του 1715, ο Τούρκος ναύαρχος Τζανούμ Χότζας, επικεφαλής 139 πολεμικών πλοίων, αποβίβασε στο νησί 25.000 στρατιώτες και ζήτησε την παράδοσή του. 68 Ο βενετός διοικητής Barnardo Balbi, με λίγους πολίτες και χωρικούς, επιχείρησε μάταια να αντισταθεί στην προέλαση των Τούρκων, οι οποίοι 64 Π.Μάρκος Φώσκολος,ʺ Η Τήνος από την Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία ʺ,Τηνιακά Ανάλεκτα 4,150. 65 Κ.Καιροφύλα, Ιστορικαί σελίδες της Τήνου. Φραγκοκρατία Βενετοκρατία Τουρκοκρατία,110. 66 Κ.Καιροφύλα, ο.π.,112. 67 Α.Παπαδία Λάλα,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ,178. 68 Κ.Καιροφύλα, Ιστορικαί σελίδες της Τήνου. Φραγκοκρατία Βενετοκρατία Τουρκοκρατία,143. 17
κύκλωσαν το κάστρο από όλες τις πλευρές. 69 Οι όροι παράδοσης υπήρξαν ευνοϊκοί: οι εγχώριοι πολεμιστές εξήλθαν από τα τείχη με ασφάλεια, με τον εξοπλισμό τους, τα γυναικόπαιδα προστατεύτηκαν και οι έγκλειστοι στο κάστρο πληθυσμοί της υπαίθρου επανήλθαν ανενόχλητοι στα χωριά τους. 70 Μετά την κατάληψη της Τήνου, οι Τούρκοι κατέστρεψαν το κάστρο, τα τείχη και τους προμαχώνες του, καθώς τα οικήματα που βρίσκονταν εντός του τείχους. Από την έναρξη της Τουρκοκρατίας, οι Τήνιοι αντιμετωπίστηκαν με ευμένεια, τα παλιά προνόμιά τους αναγνωρίστηκαν και θεσπίστηκαν νέες ευνοϊκές υπέρ αυτών ρυθμίσεις. 71 Η επίσημη απόδοση της Τήνου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία έγινε με την συνθήκη του Πασσάροβιτς (1718), που επισφράγισε τον τελευταίο βενετοτουρκικό πόλεμο. 72 Η Τήνος, το τρίτο σε μέγεθος νησί των Κυκλάδων, χρησίμευσε στη βενετική πολιτική, λόγω της επίκαιρης θέσης της στο θαλάσσιο δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη, κυρίως από τα μέσα του 16 ου αι., μετά την σταδιακή απώλεια των υπολοίπων βενετικών βάσεων στο Αιγαίο, απέκτησε ιδιαίτερο στρατηγικό βάρος. Η αστική ζωή της βενετοκρατούμενης Τήνου περιοριζόταν στην πρωτεύουσά της, το Ξώμπουργο που οργανώθηκε γύρω από το κάστρο της Αγίας Ελένης. Κατά την περίοδο της βενετοκρατίας οι οχυρώσεις του κάστρου ολοκληρώθηκαν και η πρωτεύουσα άκμασε ως έδρα των βενετικών και εκκλησιαστικών αρχών. 73 Την ευρύτερη πόλη απάρτιζαν οι ακόλουθοι τρεις τομείς: α. το ατείχιστο προάστιο β. η κυρίως πόλη γ. το απόκρημνο κάστρο της Αγίας Ελένης. Στο θρησκευτικό τομέα οι Βενετοί υιοθέτησαν θεσμούς που είχαν εγκαθιδρυθεί από τους Ghisi. 74 Η λατινική εκκλησιά διατήρησε την πρωτεύουσα θέση της, με κέντρο την τοπική λατινική επισκοπή, ενώ επικεφαλής του ορθόδοξου κλήρου, αλλά και όλης της ορθόδοξης 69 Γ.Δώριζας, Η μεσαιωνική Τήνος, μέρος Β,39. 70 Α.Παπαδία Λάλα,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ,179 71 Γ.Δώριζας, ο.π.,42. 72 Δρόσος Δρόσος Ν., Ιστορία της νήσου Τήνου από της πέμπτης Σταυροφορίας μέχρι της ενετικής κυριαρχίας και εκείθεν μέχρι του 1821, Αθήνα 1870,36. 73 Γ.Δώριζας, ο.π., 18. 74 π.μάρκος Φώσκολος,ʺ Η Τήνος από την Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία ʺ,161. 18
κοινότητας ήταν ο πρωτοπαπάς, ο οποίος, σε αντίθεση με άλλες βενετοκρατούμενες περιοχές, εκλέγονταν από τον επίσκοπο. 75 Η εγκατάσταση Ρωμαιοκαθολικών στο νησί και η διάδοση του ρωμαιοκαθολικισμού μεταξύ των κατοίκων είχε αρχίσει από την προηγουμένη λατινική κυριαρχία και συνεχίσθηκε κατά την περίοδο της βενετοκρατίας, μετά το 1390. Ο αριθμητικός συσχετισμός των δυο δογμάτων δεν παρέμεινε σταθερός και άλλοτε πλειοψηφούσαν οι Ορθόδοξοι, άλλοτε οι Ρωμαιοκαθολικοί. Τον 17 ο αι., ο ορθόδοξος πληθυσμός παρουσίαζε συνεχή μείωση και δεν υπερέβαινε το 1/3 του συνολικού πληθυσμού, ενώ αντίθετα, το 1716, μετά την τουρκική κατάκτηση, μαρτυρούνται 15.000 Ορθόδοξοι έναντι 8.000 Ρωμαιοκαθολικών. 76 Οι σχέσεις μεταξύ Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών μπορεί να χαρακτηριστούν ειρηνικές, παρά τις κατά διαστήματα εντάσεις, με κυριότερη την κρίση που παρατηρήθηκε στα τέλη του 16 ου αι., επί αρχιερατείας του επισκόπου Γεωργίου Περπινιάνη. 77 Η Τήνος, κατά την περίοδο της βενετοκρατίας, αποτέλεσε διοικητικό εξάρτημα μεγαλύτερων περιφερειών: της Διοίκησης της Εύβοιας εως το 1470 και της Διοίκησης της Κρήτης από το 1470 εώς το 1669. 78 Επικεφαλής της τοπικής διοίκησης στο νησί ήταν βενετός ευγενής, με τον τίτλο του ʺρέκτορα της Τήνου και Μυκόνουʺ, που αποστέλλονταν από την Βενετία συνήθως για το διάστημα τριών ετών και οι αρμοδιότητές του ήταν στρατιωτικές, πολιτικές και δικαστικές. 79 Εκτός από το ρέκτορα, από τη Βενετία αποστέλλονταν στην Τήνο αξιωματούχοι με στρατιωτικά καθήκοντα, όπως ο επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων, με τον τίτλο του προνοητή (provveditore), που διέθετε αυξημένες αρμοδιότητες σε πολεμικές περιόδους, και οι άλλοι κατώτεροι στρατιωτικοί (sopraintendente και governatore), καθώς και ο προϊστάμενος της τοπικής γραμματείας (cancelier). 80 Τα περισσότερα από 75 π.μάρκος Φώσκολος, Ο θεσμός και η εκλογή του ορθοδόξου πρωτοπαπά της Τήνου κατά την Βενετοκρατία, ανάτυπο από τα ʺΤηνιακάʺ 2, (2004) 22 23. 76 Α.Παπαδία Λάλα.,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ,181. 77 Δρόσος Δρόσος Ν., Ιστορία της νήσου Τήνου από της πέμπτης Σταυροφορίας μέχρι της ενετικής κυριαρχίας και εκείθεν μέχρι του 1821, 12. 78 Γ. Δώριζας, Η μεσαιωνική Τήνος, μέρος Β,51. 79 π.μάρκος Φώσκολος,ʺ Η Τήνος από την Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία ʺ,169. 80 Α.Παπαδία Λάλα,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ,183. 19
τα υπόλοιπα αξιώματα καταλάμβαναν μέλη της εγχώριας κοινωνίας από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Η φεουδαρχική δομή της τοπικής κοινωνίας καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και την κοινωνική διαστρωμάτωση της βενετοκρατούμενης Τήνου. Ο πληθυσμός του νησιού κατά την περίοδο της βενοκρατίας ανήκε σε ιδιαίτερες, αλλά και διαπλεκόμενες κοινωνικοοικονομικές ομάδες. Ο κόσμος της υπαίθρου περιλάμβανε δυο τάξεις: φεουδάρχες της Τήνου, σχεδόν στο σύνολό τους, ήταν κάτοχοι μικρών φέουδων, ουσιαστικά ταυτίζονταν με ελεύθερους μικροκτηματίες χωρικούς. 81 Στα χωριά της Τηνιακής υπαίθρου υπήρχαν οργανωμένες αγροτικές κοινότητες, με επικεφαλής έναν ή δυο ʺπρωτόγερουςʺ που εκλέγονταν μεταξύ των πιο γηραιών και ευυπόληπτων μελών του αγροτικού κόσμου. Το 1561, ορίστηκε η εκλογή του υποψηφίου στο αξίωμα του πρωτόγερου, που προϋπέθετε εγγραφή, ένορκη βεβαίωση, με την οποία τέσσερις από τους γηραιότερους πολίτες του κάστρου πιστοποιούσαν την καταλληλότητα του προς το ρέκτορα, ο οποίος και λάμβανε την τελική απόφαση. 82 Κατά τις ανάλογες ρυθμίσεις του 1584, οι εκλογές για την ανάδειξη των πρωτόγερων θα διεξάγονταν κάθε δύο χρόνια, την πρώτη μέρα του Ιανουαρίου, ενώ και στην περίπτωση αυτή οι υποψήφιοι πρωτόγεροι προτείνονταν από τετραμελή επιτροπή, που απαρτίζονταν από τους δυο γηραιότερους από τους επιτρόπους της κοινότητας και δυο ακόμη ώριμους πολίτες. Οι πρωτόγεροι είχαν το καθήκον να ενημερώνουν το ρέκτορα για όσα συμβαίνουν στη περιφέρειά τους. Όφειλαν να ενισχύσουν τη βενετική διοίκηση σε κάθε ανάγκη. 83 Κυρίαρχο όργανο της κοινότητας αποτελούσε η γενική συνέλευση των μελών της, αλλά υπεύθυνοι για την διοίκησή της, την υπεράσπιση των συμφερόντων της και την εκπροσώπηση της ενώπιον των βενετικών αρχών ήταν οι τρεις επίτροποι 84. Οι επίτροποι εκλέγονταν με ετήσια θητεία από το γενικό συμβούλιο ʺτων πολιτών και των πρωτόγερων, καθώς και των ανθρώπων τουςʺ, σε μια διαδικασία που τονίζει τη 81 Α.Λαγουρός, Η Ιστορία της Τήνου,106. 82 Α.Παπαδία Λάλα, ο.π., 186. 83 Α.Παπαδία Λάλα,ο.π.,187. 84 Α.Λαγουρός, Η Ιστορία της Τήνου,113. 20
συμμετοχή του αγροτικού στοιχείου στις ευρύτερες κοινοτικές λειτουργίες. 85 Η κοινότητα είχε ενεργό ανάμιξη στη διοίκηση, είτε ως εκλεκτορικό σώμα για την ανάδειξη των τοπικών αξιωματούχων είτε μέσο της συμμετοχής των μελών της στην άσκησή τους. Υπήρχε συχνά το φαινόμενο, όπου κάποιες επιφανείς οικογένειες καταλάμβαναν αξιώματα σε μόνιμη βάση, κατά παράβαση της βενετικής νομοθεσίας, προκαλώντας τις διαμαρτυρίες της ίδιας της κοινότητας. 86 Στη φρούρηση του τόπου μετείχαν οι δυο ακόλουθες ομάδες: α. Ολιγάριθμοι μισθοφόροι στρατιώτες, που αποστέλλονταν από την Ιταλία, με επικεφαλής τους, μη εγχωρίους, διοικητές των μισθοφόρων στρατιωτών και τον αρχηγό του ιππικού. β. Εγχώριοι κάτοικοι της Τήνου, φεουδάρχες και ακτήμονες αγρότες, με στρατιωτικά καθήκοντα, ανάλογα, με την κοινωνική τους θέση. 87 Οι μεν φεουδάρχες υπηρετούσαν συνήθως ως αξιωματικοί σε στρατιωτικές μονάδες. Οι δε ακτήμονες αγροτικοί πληθυσμοί, ηλικίας 18 34 ετών, σχημάτιζαν τη βασική στρατιωτική δύναμη του νησιού, την πολιτοφυλακή (cernide ). 88 O θεσμός της πολιτοφυλακής εμφανίστηκε στην Τήνο από τις αρχές του 16 ου αι. και η λειτουργία του ρυθμίστηκε με διαδοχικές βενετικές διατάξεις, του 16 ου και 17 ου αιώνα. 89 Επικεφαλής του σώματος ήταν ένας καπετάνιος, εκλεγόμενος από τη βενετική σύγκλητο, με βοηθό έναν τυμπανιστή, κατώτερο αξιωματούχο, άλλοτε Τήνιο και άλλοτε Βενετό, ενώ προβλέπονταν και θέση γραμματέα της πολιτοφυλακής, με ισόβια θητεία. 90 Στο ίδιο πλαίσιο, εντάσσεται και ο θεσμός των ακτοφρουρών, τον οποίο είχαν μισθοφόροι στρατιώτες και στρατευμένοι χωρικοί. Η αποστολή τους ήταν να ειδοποιούν τη διοίκηση σε περίπτωση προσέγγισης εχθρικών πλοίων. 91 Η Τήνος αποτελούσε για την Βενετία μια δαπανηρή κτήση. Το μεγαλύτερο μέρος από τα δημόσια έξοδα δίνονταν για τη μισθοδοσία των αξιωματούχων και των υπαλλήλων, τη συντήρηση των μισθοφορικών 85 Α.Λαγουρός, Η Ιστορία της Τήνου,114. 86 Α.Παπαδία Λάλα, ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ189. 87 π.μάρκος Φώσκολος,ʺ Η Τήνος από την Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία ʺ, 170. 88 π.μάρκος Φώσκολος, ο.π., 170 171. 89 Ο.π., 171. 90 Ο.π., 25. 91 Α.Παπαδία Λάλα, ο.π.,192. 21
στρατιωτικών σωμάτων, τις κατασκευές (οχυρώσεις, δημόσια κτήρια, έργα κοινής ωφέλειας). Από την άλλη πλευρά, τα δημόσια έσοδα προέρχονταν κατά βάση από τους φόρους, άμεσους και έμμεσους. 92 Η οικονομία του νησιού καθʹολη τη περίοδο της βενετοκρατίας υπήρξε κατά κύριο λόγο η αγροτική. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την καλλιέργεια του κριθαριού, του αμπελιού, κ.α. 93 92 Α.Παπαδία Λάλα,ʺ Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίαςʺ,193. 93 Γ.Δώριζας, Η μεσαιωνική Τήνος, μέρος Β', 41. 22
Γ. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Τα δυτικά θρησκευτικά τάγματα που δημιουργηθήκαν στο φραγκικό Αιγαίο ήταν: οι Σιστερσιανοί, τα τρία μοναστικά τάγματα των Δομικανών, των Φραγκισκανών και των Ιησουϊτών, τρία μεγάλα διεθνή στρατιωτικά τάγματα και δυο ομάδες εκκλησιαστικών κληρικών, οι Πρεμονστρατενσιανοί και οι Αυγουστιανοί εκπροσωπούσαν το πλήρες φάσμα της θρησκευτικής ζωής της μεσαιωνικής Δύσης και περιλάμβαναν όλους τους ευσεβείς άνδρες και γυναίκες. 94 Το ειδικό έργο τους, ήταν προσηλυτιστικό ή ποιμαντικό και εξαρτήθηκε από τον τόπο και το χρόνο της πρώτης εγκατάστασής τους, αλλά και εξαιτίας των γεγονότων που εξελίσσονταν στο Αιγαίο. Η εξάπλωσή τους προήλθε από κοσμικούς ηγέτες και Λατίνους κληρικούς της μητρόπολης. Οι Σιστερσιανοί και οι Ναΐτες ήταν παρόντες στο Αιγαίο από την αρχή της ίδρυσης των ταγμάτων και είχαν λάβει δωρεές αμέσως μετά το 1204, κυρίως με την μορφή αγροτικών περιοχών. Οι εκκλησιαστικοί κληρικοί εμφανίστηκαν το 1210, όπου οι Αυγουστινιανοί του Αγίου Ρούφου ήρθαν για να υπηρετήσουν στον καθεδρικό ναό της Πάτρας και οι Πρεμονστρατενσιανοί έλαβαν περιοχές των Θεσπιών της Βοιωτίας. 95 Τα μοναχικά τάγματα των Δομικανών και των Φραγκισκανών δημιουργήθηκαν αρχικά στην Κωνσταντινούπολη στη δεκαετία του 1220 και του 1230 για να εξαπλωθούν στη συνέχεια στα αστικά κέντρα του Αιγαίου. Το τάγμα των Ιησουϊτών ιδρύθηκε το 1540. 96 94 Peter Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204-1500, εκδ.ενάλιος, Αθήνα 1998,363. 95 Ο.π., 363. 96 Οπ.,364. 23
Α. ΣΙΣΤΕΡΣΙΑΝΟΙ Το τάγμα των Σιστερσιανών συμμετείχε στην τέταρτη σταυροφορία από την έναρξή της ή τουλάχιστον από τα μέσα του 1201. Αρχικά είχε αγνοήσει μια παπική έκκληση για οικονομική ενίσχυση της σταυροφορίας. Συχνά τα μοναστήρια που εγκατέλειπαν οι Έλληνες μοναχοί παραχωρούνταν στους Σιστερσιανούς. Το πρώτο που ιδρύθηκε ήταν του Χορταιτη (Χορτιάτη) κοντά στην Θεσσαλονίκη, το οποίο δόθηκε από τον Βονιφάτιο στον Πέτρο του Λοσέντιο τον Ιούλιο του 1205. 97 Η Δάφνη έγινε το πιο γνωστό Σιστερσιανό μοναστήρι της Ελλάδας και νεκροταφείο των δουκών των Αθηνών. Στην Κωνσταντινούπολη παραχωρήθηκε στο τάγμα η μονή του Αγίου Αγγέλου στο Πέραν το 1213/14, η οποία είχε ως θυγατρική ένα χρόνο αργότερα, τη μονή Ρουφινιάνι της Βιθυνίας. 98 Την εποχή της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης, από τους Ρωμαίους(1261), όσο περισσότερες περιοχές κέρδιζαν οι Έλληνες, τόσο πιο πολύ Σιστερσιανοί διώχτηκαν από αυτές. Εκτός από την καταστροφή της Ίσοβα, η εξορία ορισμένων Σιστερσιανών καλογραιών από την Μεθώνη και από μια γυναικεία μονή της Κωνσταντινούπολης στη δεκαετία του 1260 είναι τα μόνα περιστατικά που δείχνουν, κάπως, την ελληνική στάση απέναντι σʹ αυτούς τους θρησκευτικούς μετανάστες. Μετά το 1276 μόνο το μοναστήρι της Δάφνης έμενε στην κατοχή των Σιστερσιανών στην κεντρική Ελλάδα, αλλά και αυτό πέρασε σε ελληνικά χέρια το 1458. Άλλες γνωστές μονές των Σιστερσιανών σήμερα είναι της Δάφνης, των Ζαράκων και της Ίσοβας. 99 Συμπερασματικά, οι Σιστερσιανοί μοναχοί, ενδιαφέρονταν περισσότερο για την απόκτηση λειψάνων και την εκμετάλλευση των πόρων παρά για οποιαδήποτε ιεραποστολή μεταξύ των ορθοδόξων. Β. ΒΕΝΕΔΙΚΤΙΝΟΙ Η ανάμειξη των Βενεδεκτίνων στο Αιγαίο ήταν ελάχιστη. Εκτός από την δημιουργία του αμαλφιανού μοναστηριού στον Άθω τον 10 ο αιώνα, 97 Ο.π.,364. 98 Ι.Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001,62. 99 Ο.π.,62. 24
υπάρχουν μόνο τρεις αναφορές για ιδρύματα Βενεδικτίνων στην Ελλάδα, από τα οποία κανένα δεν αναπτύχθηκε σύμφωνα με το πρόγραμμα. Η κατοχή της μονής του Γεροκομείου κοντά στην Πάτρα, η οποία λέγεται ότι είχε αξία 2.618 υπερπύρων, διεκδικούνταν από τον αρχιεπίσκοπο και τους Ναΐτες το 1210 και 1211. 100 Ανεξάρτητα από τους σκοπούς του Βαλδουίνου στην επιστολή του 1204, αναφορικά με την εξασφάλιση της αλήθειας της Ρωμαιοκαθολικής πίστης στη λατινική αυτοκρατορία, το έργο αυτό αφέθηκε στα νέα μοναστικά τάγματα, των Φραγκισκανών και των Δομικανών, που εμφανίστηκαν μια δεκαετία μετά την δημιουργία της λατινικής αυτοκρατορίας. ΤΑ ΜΟΝΑΣΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ Το ιεραποστολικό έργο των μοναστικών ταγμάτων συχνά τους έδινε διδακτικό, πολεμικό και διπλωματικό ρόλο ως εκπροσώπων της δυτικής εκκλησίας στην αυλή της Νίκαιας και της Κωνσταντινούπολης. Αυτό το έργο τους οδήγησε σε πολύπλοκες πνευματικές και πολιτικές καταστάσεις που απαιτούσαν υψηλό βαθμό θεολογικής και γλωσσολογικής εκπαίδευσης. 101 Α. ΦΡΑΓΚΙΣΚΑΝΟΙ Ήταν γνωστοί και ως μικροί αδελφοί ή ʺφρέριοι ʺ για τους Έλληνες, και ιδρύθηκαν αρχικά το 1209 με κοσμικές, μη κληρικές, τάσεις. Το τάγμα αναπτύχθηκε ταχύτατα την πρώτη δεκαετία της ζωής του και το 1220, όταν οι πρώτοι εκπρόσωποι έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη προσείλκυσε 3.000 νέα μέλη. 102 Λόγος της ύπαρξής του ήταν η διδασκαλία και η φροντίδα. Η δράση του στο Αιγαίο αναπτύχθηκε κυρίως στα τέλη της δεκαετίας του 1220, όταν εγκαταλείφθηκε η ιδέα της απόλυτης πενίας και η τάση αποφυγής των μορφωμένων και των κληρικών. Το τάγμα ενισχύθηκε με μοναχούς 100 Ο.π., 63. 101 π.μάρκος Φώσκολος, Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός Ά, εκδ. Δεδεμάδη, Τήνος 2005,148. 102 Ο.π. 149. 25