1 Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΜΑ 1 Ο Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθµό καθεµιάς από τις παρακάτω ηµιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράµµα που αντιστοιχεί στη λέξη ή στη φράση που συµπληρώνει σωστά την ηµιτελή πρόταση. 1. Τα νουκλεοσώµατα α. αποτελούνται από DNA και πρωτεΐνες β. είναι γραµµικά µόρια DNA γ. αποτελούνται από RNA και πρωτεΐνες δ. είναι το γενετικό υλικό των ευκαρυωτικών κυττάρων 2. Στο οπερόνιο της λακτόζης, ο δισακχαρίτης δρα ως επαγωγέας και α. συνδέεται µε τον χειριστή β. βοηθά στη σύνδεση της RNA-πολυµεράσης στον υποκινητή γ. προσδένεται µε τον καταστολέα δ. απενεργοποιείται το ρυθµιστικό γονίδιο 3. Η πιθανότητα από µητέρα φορέα και πατέρα φυσιολογικό να γεννηθεί αγόρι µε αιµορροφιλία είναι α. 1/2 β. 3/4 γ. 0/4 δ. 1/4 4. Στις φαρµακευτικές πρωτεΐνες ανήκουν α. η ινσουλίνη και τα αντιβιοτικά β. οι ιντερφερόνες και η α 1 - αντιθρυψίνη γ. η αυξητική ορµόνη και τα υβριδώµατα δ. τα εµβόλια και ο παράγοντας ΙΧ 5. Η µέθοδος εισαγωγής γονιδίου στον πυρήνα γονιµοποιηµένου ωαρίου θηλαστικών λέγεται α. γονιδιακή θεραπεία β. µικροέγχυση γ. µετασχηµατισµός δ. ανίχνευση 1
2 ΘΕΜΑ 2 Ο Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1. Ποιες οι λειτουργίες του γενετικού υλικού, συνοπτικά; Μονάδες 6 2. Να περιγράψετε τον καρυότυπο ενός φυσιολογικού µεταφασικού ανθρώπινου κυττάρου. Μονάδες 6 3. Τι είναι η ζύµωση (Μονάδες 3), ποια τα προϊόντα της και µε ποιο τρόπο γίνεται η παραλαβή τους; (Μονάδες 4) Μονάδες 7 4. Τι είναι η ανεπάρκεια του ανοσοποιητικού συστήµατος, που οφείλεται και τι προκαλεί; Μονάδες 6 ΘΕΜΑ 3 Ο Α. Η Γενετική Μηχανική συµβάλλει στη βελτίωση της υγείας και του τρόπου διαβίωσης του ανθρώπου, στηριζόµενη σε µεγάλο ποσοστό στη χρήση βακτηρίων. Να εξηγήσετε το ρόλο των βακτηρίων στην επίτευξη των παραπάνω στόχων της Γενετικής Μηχανικής. (Μονάδες 15) Β. Τι είναι η χαρτογράφηση του DNA και πώς θα συµβάλει στην αποκάλυψη των εξελικτικών σχέσεων που υπάρχουν µεταξύ των οργανισµών; () Γ. Πώς µπορεί να αποτραπεί η εξαφάνιση διαφόρων ζώων του πλανήτη µας; () Μονάδες 25 ΘΕΜΑ 4 Ο Τµήµα χρωµοσώµατος ευκαρυωτικού κυττάρου µε αλληλουχία, 5 ΤAΤAATGTCTACTTGAATGGATTAAGTAGG 3 3 ΑTΑTTACAGATGAACTTACCTAATTCATCC 5 περιέχει υποκινητή µε αλληλουχία αλυσίδα Ι αλυσίδα ΙΙ 5 - ΤΑΤΑ 3 3 - ΑΤΑΤ - 5 και γονίδιο που κωδικοποιεί το πεπτίδιο: H 2 N - µεθειονίνη - σερίνη θρεονίνη -COOH To χρωµόσωµα κόβεται στο σηµείο 1, µεταξύ θυµίνης και γουανίνης της αλυσίδας Ι (και αδενίνης και κυτοσίνης στην αλυσίδα ΙΙ) και στο σηµείο 2 µεταξύ γουανίνης - 2
3 γουανίνης στην αλυσίδα Ι (και κυτοσίνης - κυτοσίνης στη συµπληρωµατική αλυσίδα) και γίνεται αναστροφή. σηµείο 1 σηµείο 2 5 ΤAΤAATGTCTACTTGAATGGATTAAGTAG G 3 αλυσίδα Ι 3 ΑTΑTTACAGATGAACTTACCTAATTCATC C 5 αλυσίδα ΙΙ Το τµήµα του DNA που κόβεται και πρόκειται να αναστραφεί είναι το, 5 GAATGGATΤAAGTAG 3 3 CTTACCTAΑT ΤCAT C 5 αλυσίδα Ι αλυσίδα ΙΙ το οποίο - µετά την αναστροφή - θα συνδεθεί στο τµήµα, 5 ΤAΤAATGTCTACTT 3 3 ΑTΑΤΤACAGATGAA 5 αλυσίδα Ι αλυσίδα ΙΙ Με την αναστροφή το DNA αναδιατάσσεται και προκύπτει γονίδιο µε αλληλουχία που διαφέρει της αρχικής. Να γράψετε, την αλληλουχία του DNA που θα προκύψει µετά την αναστροφή σηµειώνοντας παράλληλα τα 5 και 3 άκρα των αλυσίδων (Μονάδες 4), το τµήµα του γονιδίου και του m RNA του που κωδικοποιεί την πεπτιδική αλυσίδα (Μονάδες 3), τα t RNA και τα αµινοξέα µε τη σειρά που θα έρθουν στα ριβοσώµατα για τη σύνθεση του πεπτιδίου (), αιτιολογώντας την απάντησή σας (Moνάδες 13). Σηµ: Να µη ληφθούν υπ όψιν εσώνια και 5 και 3 αµετάφραστες περιοχές. ιάρκεια γραπτού: 3 ώρες Μονάδες 25 Καλή επιτυχία 3
1 Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Απάντηση στο 1 ο 1. α 2. γ 3. δ 4. β 5. β Απάντηση στο 2 ο Θέµα Θέµα 1. Σχολικό σελ. 17 από «Το DNA τον έλεγχο της σύνθεσης των πρωτεϊνών». 2. Α. Τα χρωµοσώµατα ταξινοµούνται ανά ζεύγη κατά ελαττούµενο µέγεθος. Η απεικόνιση αυτή αποτελεί τον καρυότυπο. Κάθε φυσιολογικό µεταφασικό χρωµόσωµα αποτελείται από δύο αδελφές χρωµατίδες, οι οποίες συγκρατούνται στο κεντροµερίδιο. Το κεντροµερίδιο «διαιρεί» κάθε χρωµατίδα σε δύο βραχίονες, ένα µεγάλο και ένα µικρό. Τα µεταφασικά χρωµοσώµατα ενός κυττάρου διαφέρουν µεταξύ τους ως προς το µέγεθος και ως προς τη θέση του κεντροµεριδίου. Ο αριθµός και η µορφολογία των χρωµοσωµάτων είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό κάθε είδους. Στον άνθρωπο τα φυσιολογικά αρσενικά και θηλυκά άτοµα έχουν στον πυρήνα των σωµατικών τους κυττάρων 23 ζεύγη χρωµοσωµάτων. Το ένα χρωµόσωµα κάθε ζεύγους είναι πατρικής και το άλλο µητρικής προέλευσης και ελέγχουν ίδιες ιδιότητες. Από τα 23 ζεύγη τα είναι µορφολογικά ίδια στα αρσενικά και στα θηλυκά άτοµα και ονοµάζονται αυτοσωµικά χρωµοσώµατα. Το 23 ο ζεύγος στα θηλυκά άτοµα αποτελείται από δύο Χ χρωµοσώµατα, ενώ το στα αρσενικά από ένα Χ και ένα Υ χρωµόσωµα. Το Υ χρωµόσωµα είναι µικρότερο σε µέγεθος από το Χ. Τα χρωµοσώµατα αυτά λέγονται φυλετικά και σε πολλούς οργανισµούς, συµπεριλαµβανοµένου του ανθρώπου, καθορίζουν το φύλο. Στον άνθρωπο η παρουσία του Υ χρωµοσώµατος καθορίζει το αρσενικό άτοµο, ενώ η απουσία του το θηλυκό άτοµο. Έτσι, ένα φυσιολογικό αρσενικό άτοµο έχει 44 αυτοσωµικά χρωµοσώµατα και ένα ζεύγος ΧΥ, ενώ ένα φυσιολογικό θηλυκό 44 αυτοσωµικά και ένα ζεύγος ΧΧ. 3. Ζύµωση εννοούµε τη διαδικασία ανάπτυξης µικροοργανισµών σε υγρό θρεπτικό υλικό κάτω από οποιασδήποτε συνθήκες. Παλιότερα ο όρος ζύµωση χρησιµοποιείτο µόνο για αναερόβιες διεργασίες ενώ σήµερα και αναερόβιες και αερόβιες. Προϊόντα ζύµωσης: 1
2 1. Τα ίδια τα κύτταρα που ονοµάζονται βιοµάζα 2. Προϊόντα κυττάρων όπως πρωτεΐνες και αντιβιοτικά. (σελ 109 Σχολικού) Αρχικά διαχωρίζονται τα υγρά από στερεά συστατικά. Στα στερεά περιλαµβάνονται και τα κύτταρα. Η διαδικασία αυτή γίνεται µε διήθηση ή φυγοκέντρηση. Το προϊόν που επιθυµούµε µπορεί να περιλαµβάνεται στα στερεά ή τα υγρά συστατικά και παραλαµβάνονται µε τη χρήση κατάλληλων µεθόδων Για να αξιοποιηθούν τα προϊόντα της ζύµωσης πρέπει να είναι απόλυτα καθαρά, χωρίς δηλαδή προσµίξεις (Σελίδα 111 Σχολικού) 4. Σχολικό σελ. 123 από: «Η ασθένεια αυτή οφείλεται. να τους καταπολεµήσει». Απάντηση στο ΘΕΜΑ 3 Ο Α. Η Γενετική µηχανική βρίσκει εφαρµογή τόσο στην Ιατρική όσο και στη Γεωργία. Σηµαντικός ο ρόλος των βακτηρίων στα παραπάνω, διότι περιέχουν τις περιοριστικές ενδονουκλεάσες, - ένζυµα που κόβουν το DNA σε συγκεκριµένες αλληλουχίες βάσεων - καθώς και τα πλασµίδια, που χρησιµοποιούνται σαν φορείς κλωνοποίησης. Τα πλασµίδια µπορούν να δεχθούν ξένο DNA και να ανασυνδυαστούν. Τα βακτήρια έχουν τη δυνατότητα να δεχθούν ανασυνδυασµένα πλασµίδια να µετασχηµατιστούν και να εκφράσουν το ξένο DNA που υπάρχει στα πλασµίδια. Συνήθως χρησιµοποιούνται ως ξενιστές, βακτήρια που δεν έχουν πλασµίδια και εποµένως είναι ευαίσθητα σε αντιβιοτικά. (Γνωρίζουµε ότι στα πλασµίδια υπάρχουν γονίδια για την ανθεκτικότητα σε αντιβιοτικά). Για να εισέλθει ένα πλασµίδιο µέσα σε βακτήριο, τα τοιχώµατα του βακτηρίου γίνονται παροδικά διαπερατά σε µακροµόρια, µετά από κατάλληλη κατεργασία. Η διαδικασία εισαγωγής των ανασυνδυασµένων πλασµιδίων στα βακτήρια ονοµάζεται µετασχηµατισµός. Μικρό ποσοστό όµως από τα βακτήρια δέχεται τα ανασυνδυασµένα πλασµίδια. Τα βακτήρια αυτά µπορούµε να τα επιλέξουµε. Η επιλογή τους στηρίζεται στην ικανότητα ανάπτυξης τους παρουσία αντιβιοτικού, επειδή το ανασυνδυασµένο πλασµίδιο περιέχει ένα γονίδιο που τους προσδίδει ανθεκτικότητα στο συγκεκριµένο αντιβιοτικό. Κάθε βακτήριο που προσέλαβε ένα ανασυνδυασµένο πλασµίδιο πολλαπλασιάζεται (η καλλιέργεια των βακτηρίων γίνεται είτε σε κλίβανο, είτε σε βιοαντιδραστήρα) και δίνει ένα κλώνο. Η διαδικασία δηµιουργίας κλώνων βακτηρίων ονοµάζεται κλωνοποίηση. Με τον τρόπο αυτό δηµιουργούνται πολλά αντίγραφα γονιδίων, γεγονός που είναι απαραίτητη προϋπόθεση τόσο για τη µελέτη του συγκεκριµένου γονιδίου όσο και για την παραγωγή της πρωτεΐνης που αυτό κωδικοποιεί. Έτσι παράγονται οι φαρµακευτικές πρωτεΐνες, - όπως η ινσουλίνη, η αυξητική ορµόνη και οι ιντερφερόνες - σε µεγάλες ποσότητες, καθιστώντας τα βακτήρια εργοστάσια παραγωγής ανθρώπινων πρωτεϊνών. Σηµαντικός ο ρόλος των βακτηρίων και στη βελτίωση φυτικής παραγωγής µε τεχνικές που χρησιµοποιεί η Γενετική Μηχανική. Συγκεκριµένα το βακτήριο Agrobacterium tumefaciens, το οποίο ζει στο έδαφος, διαθέτει τη φυσική ικανότητα να µολύνει φυτικά κύτταρα µεταφέροντας σ αυτά ένα πλασµίδιο που ονοµάζεται Ti (Ti = tumor inducing factor). Το πλασµίδιο Ti ενσωµατώνεται 2
3 στο γενετικό υλικό των φυτικών κυττάρων, και δηµιουργεί εξογκώµατα (όγκους) στο σώµα των φυτών. Οι ερευνητές αφού αποµόνωσαν το πλασµίδιο από το βακτήριο, κατόρθωσαν να απενεργοποιήσουν τα γονίδια που δηµιουργούν τους όγκους τοποθετώντας στο πλασµίδιο το γονίδιο που θα προσδώσει στο φυτό µία επιθυµητή ιδιότητα. Το ανασυνδυασµένο πλασµίδιο εισάγεται σε φυτικά κύτταρα που αναπτύσσονται σε ειδικές καλλιέργειας στο εργαστήριο. Τα τροποποιηµένα αυτά φυτικά κύτταρα τελικά δίνουν ένα νέο φυτικό οργανισµό, που περιέχει και εκφράζει το ξένο γονίδιο. Τα διαγονιδιακά φυτά που δηµιουργούνται έχουν την ικανότητα να µεταβιβάζουν τις νέες ιδιότητες στους απογόνους. Η Γενετική Μηχανική στηριζόµενη στη συγκεκριµένη ιδιότητα του Α. tumefaciens πέτυχε να δηµιουργήσει καλλιέργειες ανθεκτικές στα έντοµα, χρησιµοποιώντας και το βακτήριο Bacillus thurigiensis. Το συγκεκριµένο βακτήριο που ζει στο έδαφος, παράγει ισχυρή τοξίνη, η οποία µπορεί να καταστρέφει πολλά είδη εντόµων και σκωλήκων και είναι 80.000 φορές πιο ισχυρή από πολλά εντοµοκτόνα. Τα βακτήρια αυτά µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την καταπολέµηση των εντόµων. Αρχικά πολλαπλασιάζονται στο εργαστήριο και στη συνέχεια ψεκάζονται στον αγρό. Όµως, η τεχνική αυτή είναι αρκετά δαπανηρή, επειδή τα βακτήρια δεν επιβιώνουν για µεγάλο χρονικό διάστηµα και κατά συνέπεια χρειάζονται συνεχείς ψεκασµοί. Για το λόγο αυτό έγιναν προσπάθειες αποµόνωσης του γονιδίου του βακτηρίου που παράγει την τοξίνη, και µεταφοράς του στα φυτά. Η µεταφορά στα φυτά έγινε µε τη βοήθεια του πλασµιδίου Ti του Agrobacterium tumefaciens. Τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά θα είναι ανθεκτικά στα διάφορα έντοµα. Το πρώτο φυτό στο οποίο ενσωµατώθηκε το γονίδιο ανθεκτικότητας στα έντοµα του Bacillus thurigiensis ήταν το καλαµπόκι. Τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά αυτού του τύπου αποτελούν τις ποικιλίες Bt. B. Χαρτογράφηση είναι ο εντοπισµός της θέσης των γονιδίων στα χρωµοσώµατα, και ο προσδιορισµός της αλληλουχίας των βάσεων του DNA στο γονιδίωµα ενός οργανισµού. Η παράλληλη χαρτογράφηση του DNA διαφόρων οργανισµών θα συµβάλει στην αποκάλυψη των εξελικτικών σχέσεων που υπάρχουν µεταξύ των οργανισµών. Έτσι, εκτός από το DNA του ανθρώπινου γονιδιώµατος, βρίσκονται σε εξέλιξη προγράµµατα χαρτογράφησης γονιδιωµάτων οργανισµών όπως είναι το πρόβατο, ο σκύλος, η αγελάδα, διάφορα έντοµα, ο γεωσκώληκας, καθώς και πολλοί µικροοργανισµοί. Γ. Η εξαφάνιση οργανισµών µπορεί να αποτραπεί διότι στις καταψύξεις πολλών ζωολογικών κήπων υπάρχουν κατεψυγµένα ωάρια και σπερµατοζωάρια ή έµβρυα ζώων που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Πυρήνες από αυτά τα κύτταρα µπορούν να µεταφερθούν σε απύρηνα ωοκύτταρα του είδους που µας ενδιαφέρει και στη συνέχεια να κυοφορηθούν στο ίδιο ή σε συγγενικό είδος ζώου. 3
4 Απάντηση στο ΘΕΜΑ 4 Ο Η αλληλουχία που προκύπτει µετά την αναστροφή 5 TATA ATG TCTACTΤ CTACTTAATC CATT CG 3 αλυσίδα Ι 3 ΑTΑT TAC AGATGAA GATGAATTAGGTAAGC 5 αλυσίδα ΙΙ To υδροξύλιο που βρίσκεται στο 3 άνθρακα της πεντόζης της αλυσίδας Ι, του τµήµατος που αναστρέφεται, 5 GAATGGATΤAAGTAG 3 αλυσίδα Ι 3 CTTACCTAΑT ΤCATC 5 αλυσίδα ΙΙ συνδέεται - µε την αναστροφή - µε φωσφοδιεστερικό δεσµό µε το 5 άνθρακα της πεντόζης της αλυσίδας ΙΙ του τµήµατος 5 ΤAΤAATGTCTACTT 3 αλυσίδα Ι 3 ΑTΑΤΤACAGATGAA 5 αλυσίδα ΙΙ και το αντίστροφο (το 5 άκρο της αλυσίδας ΙΙ του τµήµατος που αναστρέφεται, συνδέεται µε το 3 άκρο της αλυσίδας Ι του ακίνητου τµήµατος). Η σύνδεση των δύο τµηµάτων DNA γίνεται µε το ένζυµο DNA δεσµάση. Η θραύση έγινε στο κωδικόνιο λήξης του αρχικού γονιδίου µε αποτέλεσµα να προκύψει νέο κωδικόνιο λήξης (Mεταφέρθηκε κατά δύο κωδικόνια δεξιά, του αρχικού). Το τµήµα του γονιδίου. 5 ATG TCT ACT TCT ACT TAA 3 3 TAC AGA TGA AGA TGAATT 5 και του m RNA του 5 AUG UCU ACU UCU ACU UAA 3 κωδική αλυσίδα µη κωδική αλυσίδα που κωδικοποιούν τη σύνθεση της πεπτιδικής αλυσίδας. Αρχίζουν µε το κωδικόνιο έναρξης και τελειώνουν µε το κωδικόνιο λήξης. To m RNA προκύπτει µε µεταγραφή της µη κωδικής αλυσίδας, από την RNA πολυµεράση, η οποία αρχικά προσδένεται στον υποκινητή, ώστε να ξετυλιχθεί τοπικά η διπλή έλικα του DNA. Στη συνέχεια τοποθετεί τα ριβονουκλεοτίδια απέναντι από τα δεοξυριβονουκλεοτίδια της µη κωδικής αλυσίδας σύµφωνα µε τον κανόνα της συµπληρωµατικότητας των βάσεων. Συγκεκριµένα, απέναντι από τα δεοξυριβονουκλεοτίδια µε αδενίνη, θυµίνη, γουανίνη, και κυτοσίνη, τοποθετούνται τα ριβονουκλεοτίδια µε ουρακίλη, αδενίνη, κυτοσίνη και γουανίνη αντίστοιχα. Το m RNA έχει προσανατολισµό 5 3, διότι η RNA πολυµεράση συνδέει τα ριβονουκλεοτίδια µε 3-5 φωσφοδιεστερικό δεσµό. 4
5 Τα t RNA και τα αµινοξέα που έρχονται στα ριβοσώµατα Το m RNA συνδέεται µέσω µιας αλληλουχίας που υπάρχει στην αµετάφραστη περιοχή του, µε το ριβοσωµικό RNA, της µικρής υποµονάδας του ριβοσώµατος, σύµφωνα µε τον κανόνα της συµπληρωµατικότητας. Το πρώτο t RNA που έρχεται στην πρώτη θέση εισδοχής της µεγάλης υποµονάδας του ριβοσώµατος - είναι συµπληρωµατικό στο πρώτο κωδικόνιο AUG του m RNA - έχει αντικωδικόνιο UAC και µεταφέρει το αµινοξύ µεθειονίνη. Το δεύτερο t RNA µε αντικωδικόνιο AGA - είναι συµπληρωµατικό στο δεύτερο κωδικόνιο του m RNA UCU µεταφέρει το αµινοξύ σερίνη (σύµφωνα µε τα δεδοµένα της εκφώνησης). Το τρίτο αµινοξύ - επίσης είναι γνωστό από τα δεδοµένα της εκφώνησης -, είναι η θρεονίνη. Μεταφέρεται από το t RNA µε αντικωδικόνιο UGA που είναι συµπληρωµατικό στο τρίτο κωδικόνιο του m RNA, ACU. Τα τρία πρώτα αµινοξέα είναι τα ίδια µε το αρχικό πεπτίδιο που κωδικοποιούσε το αρχικό γονίδιο, πριν από την αναστροφή. Με την αναστροφή το γονίδιο επιµηκύνθηκε κατά δύο κωδικόνια που είναι ίδια µε το δεύτερο και το τρίτο κωδικόνιο, µε αποτέλεσµα το τέταρτο και το πέµπτο t RNA να µεταφέρουν αντίστοιχα τα αµινοξέα σερίνη και θρεονίνη. Η επιµήκυνση σταµατά όταν το ριβόσωµα συναντήσει το κωδικόνιο UAA, επειδή δεν υπάρχει t RNA που να αντιστοιχεί σ αυτό. 1 O 2 O 3 O κωδικόνιο κωδικόνιο κωδικόνιο κωδικόνιο κωδικόνιο κωδικόνιο m RNA AUG UCU ACU UCU ACU UAA 1 O αντικωδικόνικωδικόνικωδικόνικωδικόνικωδικόνιο 2 O αντι- 3 O αντι- 4 O αντι- 5 O αντι- trna UAC AGA UGA AGA UGA - 1 O 2 O αµινοξύ αµινοξύ αµινοξύ αµινοξύ αµινοξύ πεπτίδιο µεθειονίνη σερίνη θρεονίνη σερίνη θρεονίνη 3 O 4 O 4 O 5 O 5 O 6 O 5