DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012
Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου O r g a n i z i n g C o m m i t t e e Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E v a n g e l i a T h o m a d a k i Penelop e Kambakis -Vougiou klis Γραμματειακή Υποστήριξη S e c r e t a r i a l S u p p o r t Ioannis Anagnostopoulos M a r i a G e o r g a n t a P o l y x e n i I n t z e N i k o s M a t h i o u d a k i s L i d i j a M i t i t s E l e n i P a p a d o p o u l o u A n n a S a r a f i a n o u E l i n a C h a dji p a p a ISBN 978-960-99486-7-8 Τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή ε π ι μ έ λ ε ι α Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ η ς Ε λ έ ν η Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς ε ξ ώ φ υ λ λ ο υ Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ ης Copyright 2012 Δ η μ ο κ ρ ί τ ε ι ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ρ ά κ η ς D e m o c r i t u s U n i v e r s i t y o f T h r a c e Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο Σ ύ ν τ α ξ η ς, Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α ς, Φ ω ν η τ ι κή ς, Σ η μ α σ ι ο λ ο γ ί α ς, L a b o ra to r y o f S y n ta x, M o r pho l o g y, P h o n e t i c s, S e m a n t i c s, Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ ν έ δ ρ ι ο Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α ς I n t er n a ti o n a l C o n fe r e n c e o f G r e e k L inguist ic s www.icgl.gr +Μ όρφωση Δ Π Θ +M orp ho SE D U T H
ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΡΟΥΝΔΙΟ ή ΓΕΡΟΥΝΤΙΒΟ ή ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΟ (άλλως πως, «far from the madding gerund»!) Θανάσης Νάκας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών / ΠΤΔΕ anakas@primedu.uoa.gr ABSTRACT A descendant of the AG active present participle a declinable form functioning both as a verb and as a noun (adjective), the MG indeclinable forms in -οντας / -ώντας, after a long and successive evolution, combine ( participate in ) the characteristics of both a verb and an adverb, thus having still claims on the term participle. Instead, the use of a term such as converb (Haspelmath 1995, Moser 2006, 2 2009) is leading to confusion. As far as the term gerund is concerned, Moser (2006:48) is right to argue that «historically, Greek never possessed a gerund» and the similarity in some of the use of the forms in -οντας / -ώντας to that of the Romance gerund «is no adequate reason for the adoption of an essentially misleading term». Besides, MG forms in -οντας / -ώντας do not correspond either to the so-called English gerund, which is so different from the standard form of the Latin gerund, that, according to A Comprehensive Grammar of the English Language ( 3.56, 15.12-14, 17.54, passim), it is not useful to distinguish a gerund from a participle, and, terminologically, all the -ing items must be classed as participles. Λέξεις κλειδιά: modus gerundivus, gerundium, gerundivum, converb, άκλιτη vs. κλιτή μετοχή, ονοματικότητα, επιρρηματικότητα, ρηματικότητα. 1. Ένας χρηστικός κανόνας για την άκλιτη μετοχή στη Νέα Ελληνική Σε δύο προηγούμενα δημοσιεύματα (Νάκας 2003 και 2007 όπου και άλλα, παλαιότερα σχετικά δημοσιεύματα) προσπάθησα, με μια διδακτική σκόπευση, να προτείνω ένα χρηστικό κανόνα για την άκλιτη μετοχή στη σύγχρονη Νέα Ελληνική. (Με ποια κριτήρια σταθμίστηκε αυτός ο κανόνας, είναι μια συζήτηση που ξεπερνά τα χωρικά όρια αυτής της ανακοίνωσης). Είναι ένας κανόνας δέκα σημείων: ο τύπος σε -οντας / -ώντας [Α] είναι άκλιτος σε όλες τις περιπτώσεις (αναφέρεται λογικά σε υποκείμενα και των τριών γενών και των δύο αριθμών, χωρίς να μεταβάλλεται μορφολογικά) [Β] σχηματίζεται πάντοτε από το μη συνοπτικό θέμα του ρήματος (λ.χ. γράφοντας / *γράψοντας) από το οποίο σχηματίζεται και ο ενεστώτας, ο παρατατικός και ο (επιτούτου λεγόμενος εξακολουθητικός ) μέλλοντας μολονότι μορφολογικά κατάγεται από την ενεργητική ενεστωτική μετοχή, συγχρονικά φαίνεται να δηλώνει ποιόν ενέργειας (διάρκεια, επανάληψη, εξέλιξη κ.ά.) αλλά όχι και χρονική βαθμίδα [Γ] χρησιμοποιείται πάντοτε ισοδύναμα με επιρρηματικές εκφράσεις (κυρίως επιρρήματα, λ.χ. τα έλεγε ψ ι θ υ ρ ί ζ ο ν τ α ς : πβ. ψ ι θ υ ρ ι σ τ ά ή, συνηθέστερα, επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις, με τις οποίες και αναλύεται, λ.χ. β λ έ π ο ν τ α ς ότι δεν θα τα καταφέρει, εγκατέλειψε την προσπάθεια : πβ. ε π ε ι δή έ β λ ε π ε ) [Δ] που προκύπτει από το [Γ] δεν επιδέχεται ανάλυση με αναφορική δευτερεύουσα πρόταση (λ.χ. *να έρθει στον πίνακα κάποιος γ ρ ά φ ο ν τ α ς ωραία γράμματα / * π ο υ ( ν α ) γ ρ ά φ ε ι ) [Ε] που προκύπτει από το [Δ] δεν συνοδεύεται από το άρθρο (οριστικό ή αόριστο λ.χ. αυτός είναι *ο / *ένας γ ρ ά φ ο ν τ α ς ωραία γράμματα) [ΣΤ] χάρη στη ρηματικότητά του, δέχεται συντακτικά εξαρτήματα (ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ, ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝ-Ο/- Α, ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜ-Ο/-ΟΥΣ) που είναι τα ίδια / ομόλογα με το ομόρριζο ρήμα In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp. 990-999. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.
[ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΡΟΥΝΔΙΟ ή ΓΕΡΟΥΝΤΙΒΟ ή ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΟ (άλλως πως, «far from the madding gerund»!) ] [Ζ] είτε δέχεται συντακτικά εξαρτήματα είτε όχι (ανάλογα με το ιδιοσυγκρασιακό σημασιολογικό ποιόν και το σθένος ), συνιστά πυρήνα / κεφαλή φράσης (ΜΦ = μετοχική φράση ή φράση μετοχής ) [Η] ως προς το υποκείμενο, κατά κανόνα συνάπτεται λογικά ( ταυτότητα αναφοράς ) με το υποκείμενο του ρήματος εξάρτησης (του ρήματος της πρότασης από την οποία εξαρτάται η ΜΦ) για τις ελάχιστες, συγκεκριμένες εξαιρέσεις αυτού του κανόνα (ΜΦ απόλυτη / μη συνημμένη ή συνημμένη με άλλον, εκτός από το υποκείμενο, όρο της εξαρτώσας πρότασης) βλ. Νάκα 2007 [Θ] αντίθετα με ό,τι ισχύει για το ρήμα, οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών δεν προτάσσονται αλλά επιτάσσονται / έπονται της μετοχής (προκαλώντας, στην περίπτωση της προπαροξυτονίας της, και την εμφάνιση δευτερεύοντος λεξικού τόνου, λ.χ. με ακολουθεί, σας βλέπει, του μιλάει αλλά: ακολουθώντας με, βλέποντάς σας, μιλώντας του) [Ι] η άρνηση ενπροκειμένω είναι πάντοτε το μη(ν). Σε ό,τι αφορά τις συχνότερες σημασίες που εκφράζει η άκλιτη αυτή μετοχή σε -οντας / -ώντας, θυμίζω επιτροχάδην (για λεπτομέρειες βλ. τα δύο δημοσιεύματα εδώ πιο πάνω) ότι μπορεί να είναι: (I.i) τ ρ οπική (κυρίως τροπική) ή (Ι.ii) τροπική τ ο υ (αφηρημένου) μ έ σ ο υ (II) σ υ ν ο δ ε υ τ ι κ ή (της συνοδευτικής περίστασης ) (III.i) χρονική τ ο υ τ α υ τ ό χ ρ ο ν ο υ ή (ΙΙΙ.ii) χρονική τ ου π ρ ο τ ε ρ όχ ρ ο ν ο υ ή (πολύ σπάνια) (ΙΙΙ.iii) χρονική τ ο υ υ σ τ ε ρ ό χ ρ ο ν ο υ (IV.i) α ι τ ι ο λ ο γ ι κ ή ( του αναγκαστικού αιτίου ) ή (IV.ii) τ ε λ ι κ ή ( του τελικού αιτίου ή του σκοπού ή (IV.iii) α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ι κ ή (του αποτελέσματος ή του αιτιατού (V.i) υ π ο θ ε τ ι κ ή ή (V.ii) ε ν α ν τ ι ω μ α τ ι κή (VI) μ ε ι κ τ ής σημασ ί α ς : χρονική + αιτιολογική, χρονική + υποθετική, τροπική + τελική, τροπική + αποτελεσματική, τροπική του μέσου + υποθετική, τροπική του μέσου + αιτιολογική, κ.ο.κ. Αντί του όρου άκλιτη μετοχή (παράλληλα με το κλιτή μετοχή, που εισηγούμαστε για τη Νέα Ελληνική βλ. τον πίν. 8-Β στο τέλος), ο όρος γερούνδιο, αφότου τον εισηγήθηκε η εξελληνισμένη (1999) Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας των Holton, Mackridge και Φιλιππάκη, 1 υιοθετήθηκε σε όλες σχεδόν τις επιστημονικές εργασίες που γράφονται (κυρίως) με το θεωρητικό μοντέλο της μετασχηματιστικής γραμματικής και αφορούν τον άκλιτο τύπο σε -οντας / -ώντας. 2 Σχετικά με αυτό το θέμα, θα ήθελα να θυμίσω, με κάποια χρονικά άλματα, ορισμένα περιστατικά. 2. Γερούνδιο και (ενεργητική) ενεστωτική μετοχή στη Λατινική Γερουντίβο (δηλαδή, στην ουσία, γερουνδιακό) είχε αποκαλέσει, περιστασιακά (δηλαδή μία μόνο φορά: Άπαντα, τόμ. 6, σ. 339 σημ.), την άκλιτη μετοχή ο Τριανταφυλλίδης χωρίς, όμως, να υιοθετήσει τελικά τον όρο, και μάλιστα στη Νεοελληνική Γραμματική τού 1941. 3 Στον όρο αυτόν, με τη γαλλική του εκδοχή, επανήλθε ο Mirambel, στη γνωστή μελέτη του (1961) Participe et gérondif en grec medieval et moderne. Για την ακρίβεια, ο όρος γερουντίβο / gérondif (όπως και αν εννοείται στα Γαλλικά θα δούμε πιο κάτω), αποδίδει το λατινικό gerundivum, ένα ρηματικό επίθετο παθητικής διάθεσης (λ.χ. [βλ. πίν. 1-Α] lauda-ndus, -nda, -ndum), ομόλογο με το επίθετο σε -τέος -τέα -τέον, και, πάντως, εντελώς εκτός τόπου, όταν γίνεται λόγος για τη μετοχή της Ελληνικής, κλιτή ή άκλιτη. Το gerundivum που τελικά εξελληνίσθηκε όχι ως γερουντίβο αλλά ως γερουνδιακό(ν) θα μπορούσε να υιοθετηθεί για τα επίθετα σε -τέος -τέα -τέον της Ελληνικής (λ.χ. επαινετέος), όπως και για τα ε- πίθετα σε -(a/i)ble (λ.χ. lovable) της Αγγλικής, κάτι που, και στις δύο αυτές γλώσσες, για ιστορικούς ή άλλους λόγους, δεν συνέβη έως σήμερα και που δεν υπάρχει και το πρακτικό (ή επιστημονικό) όφελος για να συμβεί. 4 Στις γαλλόφωνες γραμματικές της Λατινικής το γερουνδιακό ονομάζεται (Ernout and Thomas, 277, 285, passim) «adjectif en -ndus», δεδομένου ότι το (κυρίως ειπείν) γερούνδιο ονομάζεται gérondif. Πάμε στον όρο γερούνδιο (ιταλ. gerundio, αγγλ. gerund ), που αποδίδει το λατινικό gerundium, ένα ρηματικό ουσιαστικό που κλίνεται μόνο στις πλάγιες πτώσεις του ενικού και (κατ ουσίαν) προσφέρει κλίση στο απαρέμφατο [βλ. πάλι τον πίν. 1-Α] Ονομαστική, δεν υπάρχει: 1 Έναν πρώτο, πρόχειρο κριτικό σχολιασμό βλ. στον Νάκα 2010. 2 Κλαίρης και Μπαμπινιώτης ( 394): «[ ] τη λειτουργία της ενεργητικής επιρρηματικής (χρόνου, αιτίας, τρόπου κ.λπ.) μετοχής επιτελούν οι τύποι σε -οντας / -ώντας [ ], η μόνη δε μορφή μετοχής είναι η μετοχή του μεσοπαθητικού παρακειμένου σε -μένος, -μένη, -μένο [ ] χρησιμοποιούνται μερικές φορές και μετοχές μεσοπαθητικού ενεστώτα, σπάνια δε (με ορισμένα ρήματα) και μεσοπαθητικού αορίστου». 3 Εδώ ( 976-80) γίνεται λόγος για: Α) ενεστωτική ή ενεργητική μετοχή Β) μετοχή παθητικού παρακειμένου ή παθητική μετοχή Γ) («σπάνια») μετοχή παθητικού ενεστώτα. 4 «[ ] the word gerundive has accordingly no proper function in English grammar» (Fowler, 224). [ 991 ]
[ ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΑΚΑΣ ] υποκαθίσταται στη θέση του το απαρέμφατο (laudare) Γενική, υπάρχει: laudandi Δοτική, ναι: laudando Αιτιατική, ή απαρέμφατο: (laudare) ή υποχρεωτικά εμπρόθετο γερούνδιο: ad laudandum Αφαιρετική: laudando (μοιάζει με τη Δοτική). Η δομή στο σύνολό της παραβάλλεται με το σύναρθρο απαρέμφατο της Αρχαίας Ελληνικής, που ακριβώς αποκτά πτώσεις με τη βοήθεια της κλίσης του άρθρου: τὸ ἐπαινεῖν, τοῦ ἐπαινεῖν, τῷ ἐπαινεῖν. Θα έλεγε κανείς ότι, προκειμένου για τη Λατινική, τόσο με τον όρο modus gerundivus όσο και με τον όρο gerundium δηλώνεται η ίδια λεξική κατηγορία, που στην πρώτη περίπτωση πραγματώνεται ως επίθετο ενώ στη δεύτερη περίπτωση ως ουσιαστικό, με δυνατότητα εναλλαγής μεταξύ τους (το γερουνδιακό, ως αποτέλεσμα της λεγόμενης γερουνδιακής έλξης, υποκαθίσταται στη θέση του γερουνδίου, υποχρεωτικά σε ορισμένα περιβάλλοντα ή προαιρετικά σε άλλα). Η κοινή αυτή λεξική κατηγορία σχηματίζεται με την προσθήκη στο ενεστωτικό θέμα [βλ. τον πίν. 1-Β] του επιθήματος -(e)nd-, λ.χ. volu-end-us (<*volu-end-os), lauda-nd-us, παράλληλου με το επίθημα -(e)nt- της ενεστωτικής μετοχής, λ.χ. volu-en-s (<*volu-ent-s), lauda-n-s (γνκ. volu-ent-is, lauda-nt-is). Ειδικά το γερουνδιακό έχει και τροπική σημασία, εκφράζει λ.χ. μια δεοντική τροπικότητα που δεν δηλώνει ούτε το γερούνδιο ούτε η μετοχή. (πβ. ΑΕ ρηματικό επίθετο σε -τέος, -τέα, -τέον, λ.χ. ) επαινε-τέος, επαινε-τέα, επαινε-τέον γαλλ. lav-able αγγλ. lov-able gerundivum [γερουνδιακό] lauda-ndus, lauda-nda, lauda-ndum Ernout and Thomas : «adjectif en -ndus» modus gerundivus gerundium [γερούνδιο] (πβ. ΑΕ) (laudare) Ον. τὸ ἐπαινεῖν laudandi Γνκ. τοῦ ἐπαινεῖν laudando Δοτ. τῷ ἐπαινεῖν (laudare) ή ad laudandum laudando Αιτ. Αφαιρ. τὸ ἐπαινεῖν Πίνακας 1-A -(e)ndλ.χ. volu-end-us (<*volu-end-os) lauda-nd-us -(e)ntλ.χ. volu-en-s (<*volu-ent-s) [γνκ. volu-ent-is] lauda-n-s [γνκ. lauda-nt-is] Πίνακας 1-Β Το γερούνδιο πραγματώνει πολλές από τις λειτουργίες του ονόματος, ιδιαίτερα στη γενική πτώση (λ.χ. [στον πίν. 2-Α]: ars scribendi πβ. η τέχνη του γράφειν), δεδομένου ότι σε αυτή την περίπτωση δεν εξαρτάται ποτέ άμεσα από ρήμα για να θεωρηθεί κάποιου είδους συμπλήρωμα ή προσδιορισμός (επιρρηματικός ή άλλος) του ρήματος. Στις άλλες πτώσεις ([βλ. πίν. 2-Β]: στο 3 και 4 σε πτώση δοτική // στο 5 έως 8 σε εμπρόθετη αιτιατική, ως το συντακτικό εξάρτημα διαφορετικών προθέσεων: ad, inter, propter αλλά και ad, in, ob κτλ., // και στο 9 και 10 σε αφαιρετική, που και αυτή μπορεί να εκφέρεται εμπροθέτως με ab, de, ex, in, pro κ.ά. προθέσεις) σ αυτές τις άλλες πτώσεις, εκτός της γενικής, ως εξάρτημα ρήματος ή και επιθέτου, εξέφραζε κάποιες επιρρηματικές σημασίες, ειδικά τον σκοπό στη δοτική, και την αφηρημένη συνοδεία ή το αφηρημένο μέσο / όργανο στην αφαιρετική. Ένα ειδικότερο σχόλιο γι αυτή την τελευταία περίπτωση που μας δείχνουν τα παραθέματα 9 και 10: hominis mens (ο ανθρώπινος νους) alitur (τρέφεται) discendo et cogitando (διά του μανθάνειν και διά του συλλογίζεσθαι, επί λέξει). Τη σημασία της αφαιρετικής του μέσου / οργάνου απέδιδε με ακρίβεια στην Αρχαία Ελληνική ένα σύναρθρο απαρέμφατο σε πτώση δοτική του μέσου (λ.χ. νίκησον ὀργὴν τῷ λογίζεσθαι καλῶς), αλλά εξίσου καλά την απέδιδε και η ενεστωτική μετοχή, ενεργητική (λ.χ. μανθάνων) και μεσοπαθητική, και μάλιστα των αποθετικών ρημάτων (λ.χ. συλλογιζόμενος πβ. και λῃζόμενοι ζῶσι [διά του ληστεύειν, διά της ληστείας]). Εάν στο 10 λάβουμε υπόψιν και τη γερουνδιακή έλξη: loquendi elegantia [η κομψότητα του ομιλείν] augetur [αυξάνεται / καλλιεργείται] legendo [διά του αναγινώσκειν] oratores et poetas [ρήτορας και ποιητάς διαπιστώνουμε ότι εδώ το legendo έχει ως αντικείμενο το oratores et poetas], αλλά μόλις μετατραπεί σε legendis oratoribus et poetis [δι αναγνωστέων ρητόρων και ποιητών, κατά λέξη], μετατρέπεται, ως αποτέλεσμα της [ 992 ]
[ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΡΟΥΝΔΙΟ ή ΓΕΡΟΥΝΤΙΒΟ ή ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΟ (άλλως πως, «far from the madding gerund»!) ] γερουνδιακής έλξης, σε παρονοματικό εξάρτημα του δικού του αντικειμένου κάτι που ενισχύει την ονοματικότητα του γερουνδίου, ακόμη και όταν προσδιορίζει ρήμα. Και η ενεργητική ενεστωτική μετοχή / το participium praesens της Λατινικής; Εάν στις εμπρόθετες χρήσεις του γερουνδίου ο κατάλογος των επιρρηματικών σημασιών είναι διευρυμένος, αυτό οφείλεται στο ότι η όποια επιρρηματική λειτουργία και σημασία δεν καθορίζεται από το γερούνδιο αλλά από το σημασιολογικό ποιόν της πρόθεσης (ad, in, ob κτλ.) από την οποία εξαρτάται το γερούνδιο, σε συνδυασμό με το σημασιολογικό ποιόν του κύριου ρήματος (ή του επιθέτου) από το οποίο εξαρτάται ολόκληρη η εμπρόθετη φράση. ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ (πάντοτε ονοματική χρήση) 1. ars scribendi [πβ. η τέχνη του γράφειν] 2. [γερουνδιακό, απoτέλεσμα έλξης] cupiditas belli gerendi < < cupiditas gerendi bellum [γερούνδιο, πριν από τη γερουνδιακή έλξη] Πίνακας 2-Α ΣΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΠΤΩΣΕΙΣ (επιρρηματική χρήση, μόνο για τη δήλωση σκοπού και αφηρημέμης συνοδείας ή αφηρημένου μέσου ) 3. praeesse agro colendo < [πριν από την υποχρεωτική γερουνδιακή έλξη:] praeesse agrum colendo 4. rei gerendae diem dicere < [πριν από την υποχρεωτική γερουνδιακή έλξη:] rem gerendo diem dicere 5. ad dicendum 6. ad verba dicenda [<ad verba dicendum] 7. inter rem agendam istam 8. propter auspicia repetenda 9. hominis mens discendo alitur et cogitando 10. loquendi elegantia [ ] augetur legendo oratores et poetas [> legendis oratoribus et poetis, μετά τη γερουνδιακή έλξη]. [[νίκησον ὀργὴν τῷ λογίζεσθαι καλῶς / λῃζόμενοι ζῶσι]] Πίνακας 2-Β ΜΕΤΟΧΕΣ 1. nam et secundas res splendidiores facit amicitia et adversas partiens communicansque (μ ε ρ ί - ζουσά τε καὶ κ ο ι ν ω ν ο ῦ σα πβ. τῷ μερίζειν τε καὶ κοινωνεῖν) leviores 2. quam serpentem multiplici lapsu et erratico ferro amputans (τ έ μ ν ο υ σ α) coercet ars a- gricolarum 3. hi enim omnes diu cogitantes (σ κ ο π ο ῦ ν τ ε ς ) de rebus humanis intellegebant eas nequaquam pro opinione volgi esse extimescendas Πίνακας 3 Η μετοχή, αντιθέτως, από μόνη της, χωρίς το δεκανίκι κάποιας πρόθεσης, εξέφραζε ένα πλήθος επιρρηματικές λεγόμενες σημασίες, μπορούσε να είναι χρονική, τροπική, συνοδευτική, αιτιολογική, υποθετική, εναντιωματική κτλ. μπορούσε δηλαδή να εκφράζει και σημασίες που κατά κανόνα δεν εξέφραζε το γερούνδιο. Παρατηρήθηκε, εξάλλου, ότι, σε όλες τις περιόδους της Λατινικής, όταν το δηλούμενο μέσον ή όργανο (η κατεξοχήν γερουνδιακή σημασία) ήταν συνεχόμενο ή επαναλαμβανόμενο, η μετοχή ήταν καταλληλότερη να το εκφράσει, χάρη στο γεγονός (λένε οι έγκριτες γραμματικές της Λατινικής) ότι, δίπλα στο γερούνδιο και το γερουνδιακό, η μετοχή μπορεί να αναλαμβάνει σαφέστερα τη ρηματική σύνταξη (στον πίν. 3 δίνονται κάποια σχετικά παραδείγματα, που δεν θα τα σχολιάσω, για να μην υπερβώ τα χωρικά όρια αυτής της ανακοίνωσης) και, μάλιστα, σ αυτή την περίπτωση, γίνεται [ 993 ]
[ ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΑΚΑΣ ] λόγος ειδικά για γερουνδιακή μετοχή (ορολογική σύγχυση ολκής, στην οποία θα επανέλθω στο τέλος). Κάποια πρώτα εξαγόμενα από την εξέταση που προηγήθηκε, είναι ότι στη Λατινική: Το γερούνδιο μετακινείται από την ονοματικότητα προς την επιρρηματικότητα, καταπατώντας ζωτικό χώρο της επιρρηματικής μετοχής, χωρίς όμως καθόλου ν απειλήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα. Αντιθέτως, η ενεργητική ενεστωτική μετοχή διατηρεί την ονοματικότητά της (στην Αρχαία Ελληνική είναι ακόμη πιο ενισχυμένη, λόγω και της παρουσίας του άρθρου που δεν έχει η Λατινική), όπως διατηρεί την επιρρηματικότητα και τη ρηματικότητά της (με την έννοια ότι δέχεται τα ίδια συντακτικά εξαρτήματα με το ομόρριζο ρήμα και ότι μπορεί να χρησιμεύει ως ένα μη παρεμφατικό συμπλήρωμα του ρήματος). in edita assurgens [ενν. incendium] et rursus inferiora populando [= populans] anteiit remedia. [πβ. το πυρ κ α τ α κ α ί ο ν τα ανώτερα στρώματα κ α ι πάλι κ α τ α τ ρ ώ γ ο ν τ α ς τα κατώτερα πρόλαβε κατά πολύ την κατάσβεση] Πίνακας 4-Α γαλλ. (en) chantant < cantando (γ ε ρ ο ύ ν δ ι ο του λατιν. ρ. canto, α συζυγίας) γαλλ. chantant < αιτιατ. cantantem τού cantans (μ ε τ ο χ ή του λατιν. ρ. canτo, α συζυγίας) Πίνακας 4-Β Από τη συνδυαστική χρήση, στα ίδια συμφαζόμενα, μιας κλιτής μετοχής με ένα άκλιτο γερούνδιο, όμοιας σημασίας, συνδυαστική χρήση που ξεκινάει ήδη από τη μεταγενέστερη Λατινική και γενικεύεται αργότερα, όπως στο παράδειγμα του πίν. 4-Α: assurgens [μετοχή με εννοούμενο υποκείμενο: incendium] et populando [αντί της μετοχής: populans... ας πούμε, στα ελληνικά: το πυρ κατακαίον τα ανώτερα στρώματα και πάλι κατατρώγοντας τα κατώτερα πρόλαβε κατά πολύ την κατάσβεση], παίρνουμε μια μικρή ιδέα (απλουστεύω, κατ ανάγκην, λόγω χωρικών περιορισμών) για το πώς στις νεολατινικές γλώσσες (Ιταλική, Γαλλική, Ισπανική κτλ.) η ενεργητική ενεστωτική μετοχή χάνει σταδιακά την κλίση της (καθώς εξομοιώνεται μορφολογικά με το άκλιτο γερούνδιο). Μάλιστα, σε κείμενα που μεταφράζονται την εποχή αυτή από τα Ελληνικά, οι μετοχές του ελληνικού κειμένου αποδίδονται στα Λατινικά συχνότατα με γερούνδιο. Από μορφολογική άποψη, το γερούνδιο κληροδοτείται και επιζεί στις νεολατινικές γλώσσες με γενίκευση του τύπου της α συζυγίας (ακόμη και αν το ρήμα ανήκει σε άλλη συζυγία), λ.χ. (πίν. 4-Β): γαλλ. (en) chantant < cantando (γερούνδιο του λατιν. ρ. canto, α συζυγίας), αλλά και μετοχή chantant < αιτιατ. cantantem τού cantans (μετοχή του ίδιου ρήματος). Στα Γαλλικά, μετοχή και γερούνδιο είναι όχι μόνο και τα δύο άκλιτα αλλά συμπίπτουν και στην κατάληξή τους. Παρ όλ αυτά, δεν εξισώνονται ως προς την επιρρηματική τους χρήση θα έλεγε, μάλιστα, κανείς ότι ο κατάλογος των επιρρηματικών σημασιών της με- τοχής είναι ευρύτερος. Εξάλλου, η άκλιτη μετοχή στη Γαλλική, εκτός από επιρρηματική, χρησιμοποιείται και ως ονοματική (επιθετική- αναφορική, κυρίως επιθετική κτλ.) Προτού περάσουμε στα Ελληνικά, απαιτείται η διατύπωση ενός δεύτερου εξαγόμενου από όσα προηγήθηκαν, και συγκεκριμένα ότι μετοχή και γερούνδιο, έστω και με ανακατανομή των ρόλων τους, διατηρούνται στις νεολατινικές γλώσσες ως αποτέλεσμα ιστορικής εξέλιξης από τη μητρική Λατινική. «Στην Ελληνική», όμως και εδώ συνεχίζω τη διατύπωση με τα λόγια της Μόζερ (2006:48), με την οποία συμφωνώ, «η οποία δεν διέθετε ποτέ γερούνδιο, η ομοιότητα και μόνον ως προς τη χρήση των τύπων σε -οντας με το γερούνδιο των Ρομανικών γλωσσών δεν είναι επαρκής λόγος για την υιοθέτηση ενός όρου που για τα Ελληνικά είναι παραπλανητικός (misleading)». 3. Αναντιστοιχία του άκλιτου τύπου σε -οντας / -ώντας με το γερούνδιο της Αγγλικής Το ίδιο, φυσικά, ισχύει και για τη συσχέτιση των τύπων σε -οντας /-ώντας με το γερούνδιο της Αγγλικής. Ακολουθούν ορισμένες σχετικές επισημάνσεις. Σε μετάφραση του Σεφέρη από δοκίμιο του Έλιοτ περιλαμβάνεται και το εξής [βλ. πίν. 5-Α]: «Η ποίηση αρχίζει ίσως, τολμώ να πω [λέει ο Έλιοτ], μ ένα άγριο χτύπημα ενός τυμπάνου μέσα στη ζούγκλα», κάτι που δε βγάζει και πολύ νόημα και βέβαια, δεδομένου ότι ο Έλιοτ δεν έγραψε αυτό που νόμιζε ότι διάβαζε ο Σεφέρης, δηλαδή: with a savage beating of a drum, γερούνδιο με μια γενική προσδιοριστική, αλλά: with a savage beating a drum, μετοχή με κατ αιτιατικήν αντικείμενο, που μεταφρασμένο κατά λέξη έχει ως εξής: μ έναν άγριο κτυπώντα ένα τύμπανο. [ 994 ]
[ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΡΟΥΝΔΙΟ ή ΓΕΡΟΥΝΤΙΒΟ ή ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΟ (άλλως πως, «far from the madding gerund»!) ] Αλλά και για τους φυσικούς ομιλητές της Αγγλικής δημιουργείται πολλές φορές σύγχυση [όπως βλέπουμε στον πίν. 5-Β]: το Women having the vote στο [α] αντιστοιχεί με ελληνικό: γυναίκες έχουσαι / κατέχουσαι δικαίωμα ψήφου [ή μάλλον, αφού είναι άκλιτο: γυναίκες κατέχοντας δικαίωμα ψήφου] μοιράζονται [λέει στη συνέχεια, ρήμα στον πληθυντικό] την πολιτική εξουσία με τους άνδρες. Στο [β] το Women s having the vote αντιστοιχεί, περίπου, με ελληνικό: το κατέχειν δικαίωμα ψήφου από πλευράς γυναικών περιορίζει [συνεχίζει τώρα, ρήμα στον ενικό: reduces] την πολιτική εξουσία των ανδρών. Τέλος, στο [γ] γίνεται η σύγχυση, αποτέλεσμα σύμφυρσης των δύο προηγουμένων: [*] Women having the vote reduces men s political power που, κατά λέξη, σημαίνει: [*] γυναίκες κατέχουσαι δικαίωμα ψήφου περιορίζει την πολιτική εξουσία των ανδρών. Αυτό, κατά τις παραδοσιακές γραμματικές της Αγγλικής, είναι ένας αφόρητος σολοικισμός που φέρει ακριβώς το όνομα fused participle (Fowler, 215-218). [Σεφέρης] Poetry begins [ ] with a savage beating of a drum in a jungle [Έλιοτ] Poetry begins [ ] with a savage beating a drum in a jungle Πίνακας 5-Α [α] {participle} Women having the vote share political power with men [β] {gerund} Women s having the vote reduces men s political power [γ] {fused participle} [*] Women having the vote reduces men s political power Πίνακας 5-Β [α] [Σεφέρης] ήταν ένας Βορειοηπειρώτης µιλώντας πλέρια και καθαρά ελληνικά (µιλώντας που µιλούσε ) (πβ. *έχω κι εγώ ένα φίλο µιλώντας τέλεια αγγλικά ) [Ελύτης] ο σκυλεύοντας την ηδονή / η δαµάζοντας το δαίµονα / ο νικήσαντας τον Άδη και τον Έρωτα σώσαντας αυτός ο πρίγκηπας των κρίνων είµαι [β] [Σεφέρης] η ακοή αυτή βρίσκεται, μιλώντας γενικά [πβ. αγγλ. speaking generally], σε χαμηλότερο επίπεδο και από το μέσον όρο λ.χ. των Επτανησίων στον καιρό του Σολωμού [ ] [γ] [δημοτικό τραγούδι] Ν ακούσουν τα βλαχόπουλα λαλώντας τις φλογέρες [Ελύτης] Και είδα κόρες όμορφες [ ] να φυσούν όρθιες μέσα στην Κοχύλα και άλλες γράφοντας με κιμωλία λόγια παράξενα, αινιγματικά [Βαρβέρης] Φαντάσου ακόμη γάτες να δρασκελάν τις σάρκες, γάτες βυθίζοντας το πιο μεγάλο νύχι μέσα στις ουλές Πίνακας 5-Γ Να θυμίσω, με την ευκαιρία, ότι από ασύνειδη επίδραση της Αγγλικής, ο Σεφέρης γέμισε, όχι μόνο τα ποιήματά του, αλλά και τα πεζά και τα δοκίμιά του με εκφράσεις του τύπου: ήταν ένας Βορειοηπειρώτης µιλώντας πλέρια και καθαρά ελληνικά όπου το: µιλώντας ερμηνεύεται: που µιλούσε, ισοδυναμεί δηλαδή με αναφορική πρόταση, μια ονοματική χρήση αποκλίνουσα σε ό,τι αφορά τον άκλιτο τύπο σε -οντας της Νέας Ελληνικής (όπως είδαμε στην ενότητα 1), αλλά απολύτως κανονική σε ό,τι αφορά την Αγγλική. Από μια προκλητική, θα έλεγα, επιδίωξη δημιουργίας ύφους, ο Ελύτης προχωρεί σε διπλή απόκλιση, με ονοματική αλλά και έναρθρη επιπλέον χρήση του άκλιτου τύπου (ο σκυλεύοντας την ηδονή ή η δαµάζοντας το δαίµονα), ακόμη και σε τριπλή απόκλιση (ο νικήσαντας τον Άδη), αφού επιπροσθέτως τον σχηματίζει αντικανονικά με βάση το συνοπτικό θέμα. Από αγγλική επίδραση, ο Σεφέρης καταφεύγει, ενίοτε, και σε απόλυτες (δηλαδή χωρίς σύναψη με το υποκείμενο) χρήσεις του άκλιτου νεοελληνικού τύπου, όπως το μιλώντας γενικά [generally speaking, [ 995 ]
[ ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΑΚΑΣ ] στον πίν. 5-Γβ]. Δεν λείπουν και τα παραδείγματα άκλιτων τύπων σε χρήση ρηματικού συμπληρώματος (κατηγορηματικής μετοχής), σε εξάρτηση βεβαίως από ειδικά ρήματα (βλ. τα παραθέματα στο 5-Γγ: ν ακούσουν τα βλαχόπουλα λαλώντας τις φλογέρες, δηλαδή να λαλούν τις φλογέρες), στα οποία καταφεύγουν ορισμένοι λογοτέχνες ακολουθώντας μια παλιότερη παράδοση. 5 Βεβαίως, οι γλωσσικές αποκλίσεις της λογοτεχνίας πρέπει ν αντιμετωπίζονται γι αυτό που είναι, και, με αυτή την έννοια, μόνο έμμεσα μπορούν να αφορούν τη διαμόρφωση ενός κοινού χρηστικού κανόνα για τον άκλιτο μετοχικό τύπο της Νέας Ελληνικής, κανόνα τον οποίο προσπάθησα να προσδιορίσω στην ενότητα 1). 4. Αναντιστοιχία του γερουνδίου της Αγγλικής ακόμη και με το γερούνδιο της Λατινικής Προτού προχωρήσουμε, πρέπει, βεβαίως, να κλείσουμε το θέμα της σχέσης με το γερούνδιο της Αγγλικής. Στη γνωστού κύρους A Comprehensive Grammar of the English Language, την οποία υπογράφει η συγγραφική τετράδα Quirk, Greenbaum, Leech και Svartvik, αναπτύσσεται ( 15.10 και.12) εκτενής επιχειρηματολογία γύρω από την αναντιστοιχία μεταξύ Αγγλικής και Λατινικής, σε ό,τι αφορά το λεγόμενο γερούνδιο, που καταλήγει στο να απορρίψει τον όρο γερούνδιο για την Αγγλική. Στην επιχειρηματολογία περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, διαφορές ως προς την τροπικότητα (την οποία μπορεί να εκφράζει μόνο το γερούνδιο της Αγγλικής, αλλά όχι και της Λατινικής). Κυρίως, όμως, επισημαίνονται οι διαφορές ως προς τους σημασιοσυντακτικούς ρόλους, δεδομένου ότι στην Αγγλική ο κατάλογος είναι ευρύτερος. Στον πίν. 6-Α βλέπουμε ότι το γερούνδιο της Αγγλικής μπορεί να λειτουργεί, όπως και το απαρέμφατο, ως: υποκείμενο (στο [i]), αντικείμενο (στο [ii]), κατηγορούμενο (στο [iii]), ονοματική παράθεση (στο [iv]), συντακτικό εξάρτημα επιθέτου (στο [v]), ή πρόθεσης (στο [vi]). subject: direct object: subject complement: appositive: adjectival complementation: prepositional complement: nominal -ing participle clauses [i] Watching television keeps them out of mischief [ii] He enjoys playing practical jokes [iii] His first job had been selling computers [iv] His current research, investigating attitudes to racial stereotypes, takes up most of his time [v] They are busy preparing a barbecue [vi] I m responsible for drawing up the budget Πίνακας 6-Α *errandum [ΥΠΟΚΕΙΜ] humanum est (errare humanum est) *(ad) errandum [ΑΝΤΙΚΕΙΜ] non volebat (errare non volebat) [1α] To paint a child is difficult [1β] To paint a child I bought a new canvas Πίνακας 6-Β [2α] Painting a child is difficult [2β] Painting a child that morning, I quite forgot the time Πίνακας 6-Γ Η ονοματικότητα του αγγλικού γερουνδίου αποδεικνύεται ενισχυμένη, απέναντι ακόμη και στο Λατινικό, το οποίο, ας σημειωθεί, επειδή στερούνταν την ονομαστική και την αιτιατική πτώση, δεν 5 Βλ. Νάκα 5 2004, κεφ. ΙΧ: Μετοχικά (ή πώς χρησιμοποιούν τη μετοχή ο Σεφέρης, ο Μακρυγιάννης, ο Ελύτης κ.ά.). [ 996 ]
[ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΡΟΥΝΔΙΟ ή ΓΕΡΟΥΝΤΙΒΟ ή ΓΕΡΟΥΝΔΙΑΚΟ (άλλως πως, «far from the madding gerund»!) ] μπορούσε να χρησιμεύσει ως όρισμα με λειτουργία είτε υποκειμένου είτε αντικειμένου, όπως μας δείχνουν και τα παραδείγματα του πίν. 6-Β: έναντι του errare humanum est (το πλανάσθαι ανθρώπινον) το *errandum humanum est, με γερούνδιο ως υποκείμενο, είναι προκλητικά αντιγραμματικό στη Λατινική το ίδιο ισχύει και για το*(ad) errandum non volebat, με γερούνδιο ως αντικείμενο, έναντι του errare non volebat. Ξεχωριστή επισήμανση γίνεται (A Comprehensive Grammar, 17.54 note) σχετικά και με την εξής αναντιστοιχία (βλ. πίν. 6-Γ): το απαρέμφατο (to paint) παραμένει απαρέμφατο τόσο στο [1α] όπου λειτουργεί ως υποκείμενο: to paint a child is difficult, όσο και στο [1β], όπου λειτουργεί επιρρηματικά: to paint a child I bought a new canvas αντιθέτως, το painting στο [2α], όπου λειτουργεί ο- νοματικά, και μάλιστα ως υποκείμενο: Painting a child is difficult θεωρείται γερούνδιο, αλλά στο [2β] όπου λειτουργεί επιρρηματικά: Painting a child that morning, I quite forgot the time (σε ελεύθερη μετάφραση: ζωγραφίζοντας ένα παιδί εκείνο το πρωινό, ξεχάστηκα τελείως) θεωρείται μετοχή καταγράφεται, επομένως, μια διαφοροποίηση ως προς τη γραμματική κατηγορία (το μέρος του λόγου ). Για να εξαλείψει αναντιστοιχίες αυτού του τύπου, η ενλόγω γραμματική, εγκαταλείποντας τον όρο γερούνδιο, υιοθετεί τον όρο μετοχική φράση / -ing participle phrase, και στην περίπτωση [2β], όπου λειτουργεί επιρρηματικά (: adverbial -ing participle phrase ), και στην περίπτωση [2α], όπου λειτουργεί ονοματικά (όπως, εξάλλου, και σ όλες τις περιπτώσεις του πιν. 6-Α: nominal -ing participle phrase ). Ο ταλαίπωρος άκλιτος τύπος σε -οντας / -ώντας της Νέας Ελληνικής, με βάση την αποκλειστικά επιρρηματική του λειτουργία, αντιστοιχεί μόλις με την περίπτωση [2β] του πίν. 6-Γ, ενώ στερείται όλες τις ονοματικές λειτουργίες του πίν. 6-Α. Η Τσιμπλή (2000), η οποία επίσης υιοθετεί τον όρο γερούνδιο / gerund για τον άκλιτο μετοχικό τύπο της Νέας Ελληνικής, έδειξε πειστικά ότι δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως όρισμα, με λειτουργία ούτε υποκειμένου ούτε αντικειμένου ούτε άλλου ρηματικού συμπληρώματος. Τα παραδείγματα αντιγραμματικότητας του πίν. 7 είναι τα δικά της: *(Το) ψηφίζοντας μικρά κόμματα βοηθάει τη δημοκρατία ή *Αντιπαθώ (το) πηγαίνοντας για ψώνια ή *Θυμάμαι το Γιάννη οδηγώντας (κ.ά.ό.) Το ερώτημα (που τίθεται και σε ό,τι αφορά την εργασία της Tσιμπλή) παραμένει: με βάση ποια χαρακτηριστικά θα μπορούσε να ονομαστεί γερούνδιο; 5. Καταληκτικές διαπιστώσεις για τον τύπο σε -οντας / -ώντας της Νέας Ελληνικής Περνώντας στην κατακλείδα, ας επικεντρωθούμε αποκλειστικά στον νεοελληνικό τύπο. Κατ ανάγκην, πάλι απλουστεύοντας, θα θυμίσω ότι μέσα σε ένα καθεστώς μορφολογικής αναδόμησης και εξομαλισμού, με πολλούς μεταπλασμούς, ιδίως από την πολύπλοκη Γ κλίση προς τις άλλες δύο, τα πρώτα σημάδια (τον 4 ο έως 6 ο μ.χ. αι.) μη μορφολογικής διαφοροποίησης της μετοχής ανάλογα με το γένος ή τον αριθμό, που θα οδηγήσουν στην κατοπινή της ακλισία, δεν οφείλονται στην εξομοίωση προς κάποιο ανύπαρκτο άκλιτο γερούνδιο της Ελληνικής, αλλά (θα τολμούσα να πω) σε ένα γραμματικό λάθος, τη σταδιακή δηλαδή επικράτηση του τύπου του αρσενικού γένους, τόσο πάνω στο ουδέτερο (λ.χ. θηρίον πτερωτόν έχοντα [αντί: έχον] τρεις κεφαλάς) όσο και στο θηλυκό (λ.χ. είδον γυναίκες ομνύοντας [αντί: γυναίκας ομνυούσας]), με μεταπλασμό και του ουσιαστικού γυνή κατά τα πρωτόκλιτα (η γυναίκα < τη γυναίκα, τις γυναίκες < οι γυναίκες, κ.ο.κ.). 6 Έχουμε ακόμη και σήμερα δείγματα αυτής της επικράτησης, λ.χ. (*) των εκτελεσθέντων εργασιών ή, λεγόμενο από γυναίκα, (*) είμαι γεννηθείς μετά τον πόλεμο ή (*) είμαι κι εγώ παθών κ.τ.ό., 7 γι αυτό θεωρείται ένας ισχυρός λόγος γι αυτή την εξέλιξη. θηρίον πτερωτόν έχοντα [αντί: έχον] τρεις κεφαλάς είδον γυναίκες ομνύοντας [αντί: γυναίκας ομνυούσας] Πίνακας 8-Α Σε ό,τι αφορά, τώρα, την εξέλιξη στον σημασιοσυντακτικό τομέα, ο πίν. 8-Β μας βοηθάει ν αποτυπώσουμε την κατάσταση που προέκυψε. Βλέπουμε ότι ο τύπος σε -οντας / -ώντας έχει απολέσει όλες τις ονοματικές λειτουργίες (4-8), διατηρώντας, στην ουσία, μόνον την επιρρηματική (βλ. το (3) στον πίν. 8-Β). Στην ενότητα 1. παραθέσαμε τον κανόνα των δέκα σημείων που συνήθως τηρείται κατά τη 6 Άφθονο σχετικό υλικό βλ. στη μελέτη της Μanolessou. 7 Βλ. και Νάκα 2003. [ 997 ]