ΠΡΑΞΗ «Εκπαίδευση των παιδιών Ρομά στις Περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης» Ευαγγελία Τρέσσου Καθηγήτρια ΠΤΔΕ,ΑΠΘ Επιστημονική υπεύθυνη έργου Η Πράξη «Εκπαίδευση των παιδιών Ρομά» εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και καλύπτει τα σχολικά έτη 2010-2013. Η γεωγραφική περιοχή υλοποίησης της παρέμβασης είναι όλη η χώρα, δηλαδή οι περιφέρειες: - Δυτικής, Κεντρικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης - Πελοποννήσου, Κρήτης και Βορείου Αιγαίου - Στερεάς Ελλάδας, Αττικής και Νοτίου Αιγαίου - Ηπείρου, Ιονίων Νήσων, Θεσσαλίας και Δυτικής Ελλάδας Δικαιούχοι του Έργου είναι: - Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για την Περιφέρεια Δυτικής, Κεντρικής Μακεδονίας, Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης - Το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο για τις άλλες τρεις περιφέρεις. - Το ΑΠΘ δηλαδή έχει αναλάβει να υλοποιήσει το ¼ του συνολικού έργου. Ομάδα στόχος είναι: α) παιδιά Ρομά που είναι σε ηλικία υποχρεωτικής φοίτησης αλλά είναι εκτός σχολείου, β) παιδιά Ρομά που φοιτούν στην Πρωτοβάθμια (Νηπιαγωγείο και Δημοτικό) και στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Γυμνάσια, Λύκεια, ΕΠΑ.Λ. - ΕΠΑ.Σ.), έχουν ελλιπή φοίτηση και διαρρέουν πολύ νωρίς από το εκπαιδευτικό σύστημα είτε παραμένουν αλλά χρειάζονται παιδαγωγική, γλωσσική και γνωστική υποστήριξη. Στόχος του όλου Προγράμματος είναι (α) η ενίσχυση της πρόσβασης και της συμμετοχής των παιδιών Ρομά στην εκπαίδευση, με ιδιαίτερη έμφαση στην προσχολική αγωγή, (β) η έγκαιρη εγγραφή των παιδιών στην Α Δημοτικού και η εξοικείωσή τους με το σχολείο και (γ) η βελτίωση της παρεχόμενης εκπαίδευσης, ώστε να επιτευχθεί η μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων και της σχολικής διαρροής και τα παιδιά να ολοκληρώσουν με επιτυχία όλες τις φάσεις της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. 1
Κύρια περιοχή παρέμβασης δηλαδή είναι το εκπαιδευτικό σύστημα γιατί ένα εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να λειτουργεί ως παράγοντας κοινωνικής και πολιτισμικής ένταξης παιδιών ειδικών ομάδων και μειονοτήτων. Μπορεί όμως να λειτουργεί και ως ισχυρός μηχανισμός αποκλεισμού. Το τελευταίο δυστυχώς συμβαίνει αρκετά συχνά. O αποκλεισμός εμφανίζεται σε μία από τις παρακάτω τρεις φάσεις της εκπαιδευτικής σταδιοδρομίας ενός παιδιού: 1. Παιδιά Ρομά σε μεγάλο ποσοστό μένουν από την αρχή εκτός σχολείου. 2. Παιδιά Ρομά σε μεγάλο ποσοστό περιθωριοποιούνται μέσα στο σχολείο και οδηγούνται έτσι στη σχολική αποτυχία και, πολύ συχνά, στην πρόωρη διακοπή της φοίτησής τους. 3. Παιδιά Ρομά σε ελάχιστο ποσοστό καταφέρνουν να περάσουν με επιτυχία όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης και να πάρουν μέρος στις διαδικασίες κοινωνικής κινητικότητας. Οι μηχανισμοί αποκλεισμού μάλιστα είναι τόσο ισχυροί και αποτελεσματικοί στις πρώτες δύο φάσεις ώστε να μην εμφανίζονται κατά την τρίτη φάση (πολύ λίγα παιδιά καταφέρνουν να ολοκληρώσουν τη φοίτησή τους στο Λύκειο και να προχωρήσουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση). Το Πρόγραμμα με τις Δράσεις του που αφορούν (α) σε μαθητές και μαθήτριες Ρομά στην Α/θμια και Β/θμια εκπαίδευση (β) σε παιδιά και νέους Ρομά που διαρρέουν από το σχολείο, (γ) σε εκπαιδευτικούς, (δ) στις κοινότητες Ρομά, (ε) στην ευρύτερη κοινότητα, αυτούς τους μηχανισμούς στοχεύει να εντοπίσει, να αναδείξει και να ακυρώσει. Πρώτη φάση αποκλεισμού Παιδιά Ρομά δεν εγγράφονται στα σχολεία της προσχολικής εκπαίδευσης ή/και στην Α Δημοτικού. Επειδή η φοίτηση στο νηπιαγωγείο έχει μεγάλη σημασία για την κοινωνικοποίηση των παιδιών στο σχολικό περιβάλλον και όχι μόνον, το Πρόγραμμα με την 1 η Δράση του στοχεύει στη διευκόλυνση της πρόσβασης, στην παραμονή και τη συστηματική φοίτηση παιδιών Ρομά, συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών με αναπηρία, σε παιδικούς σταθμούς και νηπιαγωγεία με απώτερο στόχο την ομαλή τους μετάβαση στο δημοτικό σχολείο. 2
Για το σκοπό αυτό το Πρόγραμμα διεξάγει έρευνα (α) στις κοινότητες Ρομά προκειμένου να καταγραφούν τα παιδιά προσχολικής (και σχολικής) ηλικίας και τα παιδιά με αναπηρία και να εξασφαλιστούν οι προϋποθέσεις για την εγγραφή τους στο σχολείο και (β) στα σχολεία που φοιτούν παιδιά Ρομά για την καταγραφή των αναγκών κάθε σχολείου. Τον 2 ο χρόνο εφαρμογής του προγράμματος (2011-12) ομάδα από 4 ειδικούς επιστήμονες στο θέατρο, τη μουσική, την κίνηση και την περιβαλλοντική εκπαίδευση, και οι συνεργάτες τους θα πραγματοποιήσουν παρεμβάσεις στα σχολεία. Θα γίνουν επίσης επιμορφωτικές συναντήσεις για τους εκπαιδευτικούς. Από τη στιγμή που τα παιδιά θα γραφτούν στο σχολείο τίθεται το ζήτημα αν θα μπορέσουν να ενταχθούν στο σχολικό περιβάλλον και να μη διακόψουν τη φοίτησή τους. Δεύτερη φάση αποκλεισμού Ένα μεγάλο ποσοστό εγγεγραμμένων μαθητών/τριών δεν παρακολουθούν συστηματικά τα μαθήματα. Αντίθετα, μετά από ένα σύντομο διάστημα παραμονής τους στο σχολείο το εγκαταλείπουν οριστικά. Ως αιτίες γι αυτό μπορούν να αναφερθούν το γεγονός ότι - H πρωτοβάθμια εκπαίδευση βασίζεται στην παραδοχή ότι όλα τα παιδιά όταν ξεκινούν τη σχολική τους εκπαίδευση γνωρίζουν την ελληνική γλώσσα και κατέχουν βασικά στοιχεία του πολιτισμού. Αυτό όμως δεν ισχύει για τη συντριπτική πλειοψηφία των Pομά που από την πρώτη ημέρα εκπαιδεύονται με βάση αυτονόητα, που δεν ισχύουν γι αυτά. H εγκατάλειψη του σχολείου μετά από ένα χρονικό διάστημα αποτελεί φυσική συνέπεια των προηγουμένων. Αν σ αυτό προσθέσει κανείς και α) την κατανομή του χρόνου των Ρομά ως αποτέλεσμα του είδους απασχόλησης της οικογένειας (π.χ. η απασχόληση σε εποχιακές δουλειές ενέχει συχνές μετακινήσεις στις οποίες παίρνει μέρος ολόκληρη η οικογένεια), β) τα συνεχή προβλήματα υγείας ως αποτέλεσμα κακών συνθηκών διαβίωσης, γ) την κοινωνικοποίηση σε διαφορετικούς κανόνες συμπεριφοράς, δ) το γεγονός ότι το μάθημα γίνεται σε μια γλώσσα που δεν την καταλαβαίνουν, και ότι στο μάθημα χρησιμοποιούνται παραδείγματα από ένα κόσμο και γίνονται αναφορές σε μία ζωή που δεν ταιριάζουν με τον δικό τους κόσμο και τη δική τους ζωή, μπορούμε να κατανοήσουμε την αιτία, για την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου. Η 2 η Δράση περιλαμβάνει 3
(α) την ενδυνάμωση των οικογενειών Ρομά και ιδιαίτερα των γυναικών προκειμένου να συνειδητοποιήσουν τη σημασία της εκπαίδευσης, να διεκδικούν τα δικαιώματα των παιδιών τους στην εκπαίδευση και να μάθουν τις υποχρεώσεις τις δικές τους και των παιδιών τους για την ομαλή φοίτηση στο σχολείο. (β) υποστηρικτικά μαθήματα για την κάλυψη γνωστικών κενών των παιδιών, καθώς και τη στήριξη της συνέχισης των σπουδών τους από βαθμίδα σε βαθμίδα της εκπαίδευσης με μορφή (1) παράλληλης στήριξης για παιδιά νηπιαγωγείου και των πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου, Συγκεκριμένα, 6 σχολεία θα αποτελέσουν για το Πρόγραμμα σχολεία κεντρικής παρέμβασης. Στα σχολεία αυτά, για τη σχολική χρονιά 2011-2012, θα προσληφθούν και θα τοποθετηθούν στην Α τάξη 6 εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ως εκπαιδευτικοί παράλληλης στήριξης. Οι 6 αυτοί εκπαιδευτικοί θα συνυπάρχουν με τον εκπαιδευτικό της τάξης στηρίζοντας την ισότιμη συμμετοχή των παιδιών Ρομά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Το ίδιο χρονικό διάστημα, θα προσληφθούν και θα τοποθετηθούν 6 νηπιαγωγοί στα 6 νηπιαγωγεία που αντιστοιχούν στα συγκεκριμένα δημοτικά σχολεία κεντρικής παρέμβασης για να κάνουν παράλληλη στήριξη στα νήπια Ρομά. Την επόμενη σχολική χρονιά, 2012-2013, το πρόγραμμα της παράλληλης στήριξης θα λειτουργήσει ως εξής: 6 εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης θα αναλάβουν την παράλληλη στήριξη της νέας Α τάξης (των ίδιων σχολείων) για να στηρίξουν τα παιδιά που την προηγούμενη χρονιά είχαν επωφεληθεί από την παράλληλη στήριξη στο νηπιαγωγείο. Επιπλέον, 6 εκπαιδευτικοί (μερικής απασχόλησης) θα αναλάβουν τη Β τάξη για να στηρίξουν τα παιδιά που την προηγούμενη χρονιά είχαν επωφεληθεί από την παράλληλη στήριξη της Α τάξης. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκεται να εξασφαλιστεί η ομαλή ένταξη των νηπίων, η διασφάλιση της ομαλής μετάβασής τους στην Α τάξη του δημοτικού σχολείου καθώς και η συνέχιση της φοίτησής τους στη Β τάξη, έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθούν τα προβλήματα του συγκεκριμένου μαθητικού πληθυσμού και να αυξηθούν οι δυνατότητες παραμονής τους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. (2) φροντιστηριακών μαθημάτων. Στα παιδιά της ΣΤ τάξης των σχολείων της κεντρικής παρέμβασης θα γίνουν φροντιστηριακά μαθήματα εκτός σχολικού ωραρίου για την κάλυψη 4
γνωστικών κενών. Τα μαθήματα αυτά θα γίνονται το τελευταίο διδακτικό τρίμηνο των δύο ετών (2011-2012 και 2012-2013). (3) θερινών τμημάτων για τη μετάβαση από το δημοτικό στο γυμνάσιο. Τα τμήματα αυτά λειτουργούν για ένα μήνα (Σεπτέμβριο 2011 και 2012) στα γυμνάσια της κάθε περιοχής, για τα παιδιά της Στ τάξης που θα συνεχίσουν στο Γυμνάσιο. (4) φροντιστηριακών μαθημάτων σε 6 Γυμνάσια των περιοχών κεντρικής παρέμβασης του Προγράμματος τα σχολικά έτη 2011-2012 και 2012-2013, στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου, θα γίνονται φροντιστηριακά μαθήματα από εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στη Δράση 2 επίσης εντάσσονται (β) ενδοσχολικές και εξωσχολικές παρεμβάσεις για την ενίσχυση του ενδιαφέροντος των παιδιών για τη μάθηση μέσα από την ενεργή εμπλοκή τους σε δραστηριότητες σχετικές με τις προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες τους. Οι παρεμβάσεις αυτές βασίζονται (1) σε διαθεματικές προσεγγίσεις, (2) σε σχέδια εργασίας, με επίκεντρο το θέατρο, τη μουσική, τη βιώσιμη ανάπτυξη, (3) στην αξιοποίηση της λογοτεχνίας, (4) στον εμπλουτισμό και τη χρήση των βιβλιοθηκών. Στόχος της ΔΡΑΣΗΣ 3 είναι η ενίσχυση της πρόσβασης των νέων και ενηλίκων Ρομά (ιδιαίτερα γυναικών) στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων προκειμένου να επωφεληθούν από προγράμματα αλφαβητισμού και πιθανόν να αποκτήσουν απολυτήριο δημοτικού σχολείου και στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας. Στόχος της επόμενης Δράσης (Δράση 4) του Προγράμματος είναι η ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών μέσα από διάφορες μορφές επιμορφωτικών παρεμβάσεων. Η δράση αυτή περιλαμβάνει 3 υποδράσεις Υποδράση 4.1: Ενδοσχολικές επιμορφώσεις εκπαιδευτικών Η υποδράση αυτή θα αναπτυχθεί σε 2 άξονες: 1 ος άξονας είναι η εισαγωγική επιμόρφωση διάρκειας 8 ωρών. 2 ος άξονας είναι οι τακτικές επιμορφώσεις διάρκειας 8 ωρών, θα πραγματοποιηθούν χωριστά σε κάθε σχολική μονάδα δραστηριοποίησης του Έργου. Υποδράση 4.2: Γενικές επιμορφώσεις για τα στελέχη της εκπαίδευσης τόσο με τη μορφή εισηγήσεων όσο και με τη μορφή εργαστηρίων. 5
Υποδράση 4.3: Εξ αποστάσεως επιμόρφωση για τους εκπαιδευτικούς δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η επιμόρφωση αυτή θα αφορά σε γενική θεματολογία, π.χ. μεθοδολογία της διδασκαλίας της ελληνικής ως 2 ης, εφαρμογή εκπαιδευτικού υλικού που έχει δημιουργηθεί από προηγούμενα προγράμματα και θα εμπλουτιστεί από το παρόν Πρόγραμμα. Δεδομένου ότι ο αριθμός των παιδιών Ρομά που φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι πολύ μικρός, οι εμπειρίες των εκπαιδευτικών της β/θμιας από παιδιά της ομάδας στόχου είναι περιορισμένες. Γι αυτό το Πρόγραμμα θα προσφέρει τη δυνατότητα σε 30 εκπαιδευτικούς της β/θμιας να επιμορφωθούν προκειμένου να δημιουργήσει στελέχη ενημερωμένα σε θέματα της εκπαίδευσης των παιδιών Ρομά, που θα δρουν πολλαπλασιαστικά στα σχολεία τους. Προϋπόθεση για τη συμμετοχή τους, εκτός από το ενδιαφέρον τους θα είναι να φοιτούν στην τάξη ή στο σχολείο τους παιδιά Ρομά. Στόχος της Δράσης 5 είναι η συνεργασία ψυχολόγων και σχολείου για την ψυχοκοινωνική στήριξη των παιδιών και τη γενικότερη βελτίωση της δυναμικής του σχολείου. Η δράση θα αναπτυχθεί σε 4 άξονες : 1 ος άξονας: ενδυνάμωση των προστατευτικών παραγόντων της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των παιδιών, 2 ος άξονας: ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε θέματα ψυχοκοινωνικής υγείας των παιδιών, 3 ος άξονας: η παροχή βοήθειας σε γονείς για τη διαχείριση ενδοοικογενειακών κρίσεων, 4 ος άξονας: δημιουργία δικτύου για την επικοινωνία και συνεργασία γονέων, σχολείου και ειδικών ψυχολόγων. Στόχος της Δράσης 6 είναι η δημιουργία λειτουργικής, αμφίδρομης σχέσης ανάμεσα στο σχολείο, τις οικογένειες και την κοινότητα Ρομά. Η δράση θα αναπτυχθεί σε 2 άξονες: 1 ος άξονας είναι η στήριξη και η ενδυνάμωση των οικογενειών Ρομά με στόχο την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των νέων και την εξοικείωση και ανάπτυξη εμπιστοσύνης της κοινότητας (και κυρίως των γυναικών) Ρομά με το σχολείο. 2 ος άξονας συνεργασία με 6
α) το Σύλλογο Φίλων Εθελοντών Εταιρίας Προστασίας Ανηλίκων Θεσσαλονίκης. β) τη ΜΚΟ ΑΡΣΙΣ για τη στήριξη των οικογενειών σε θέματα που αφορούν π.χ. την πρόληψη ναρκωτικών καθώς και τα ζητήματα της παραβατικότητας των νέων. Στόχος της Δράσης 7 είναι η αξιοποίηση των ΤΠΕ για την εξασφάλιση πρόσβασης στο υλικό και στα αποτελέσματα των παρεμβάσεων και η υποστήριξη όλων των εμπλεκομένων στο πρόγραμμα από τους επιστημονικούς συνεργάτες του Προγράμματος. Η δράση θα αναπτυχθεί σε 3 άξονες: 1 ος άξονας είναι ο σχεδιασμός μιας διαδικτυακής ηλεκτρονικής πύλης, 2 ος άξονας είναι ενημέρωση των εν δυνάμει χρηστών ώστε να δημιουργήσουν λογαριασμό και να αποκτήσουν πρόσβαση στο υλικό και τις υπηρεσίες που παρέχει το σύστημα, 3 ος άξονας είναι η ανάρτηση του υλικού που θα παράγουν οι επιστημονικοί συνεργάτες του προγράμματος. Μερικές από τις υπηρεσίες που θα προσφέρονται στους χρήστες (εκπαιδευτικοί, μαθητές, διοικητικό προσωπικό) μετά τη εγγραφή τους στο δίκτυο και τη δημιουργία λογαριασμού (με πιθανή διαφοροποίηση στο επίπεδο των δικαιωμάτων) είναι Φιλοξενία στατικών ή δυναμικών ιστοσελίδων Χώρος συζήτησης (Forum) και ηλεκτρονικά ενημερωτικά δελτία (Newsletters) Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη Επικοινωνία μεταξύ των χρηστών μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας (E-mail) Στόχος της Δράσης 8 είναι η διάχυση των δράσεων και αποτελεσμάτων του Προγράμματος στην κοινότητα Ρομά και την ευρύτερη κοινότητα σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, έτσι ώστε να επιτευχθεί τόσο η στήριξη της παρέμβασης, όσο και η άρση των προκαταλήψεων για τον πληθυσμό Ρομά Η δράση θα αναπτυχθεί σε 3 άξονες: 1 ος άξονας είναι η οργάνωση επιμορφωτικών ημερίδων στο πλαίσιο και της Δράσης 4, 2 ος άξονας είναι η διεξαγωγή 2 Συνεδρίων, 3 ος άξονας είναι η παραγωγή και διακίνηση έντυπου υλικού. 7
Στόχος της Δράσης 9 είναι η κριτική αποτύπωση α) της εικόνας των αναγκών των παιδιών Ρομά (ως προς τη φοίτηση, τη διαρροή, την αναπηρία, κλπ), β) της κοινωνικής κατάστασης των οικογενειών τους, γ) των αναγκών της εκπαιδευτικής κοινότητας που εμπλέκεται άμεσα δ) των μορφών εναλλακτικής παρέμβασης και των αποτελεσμάτων τους. Η δράση περιλαμβάνει 2 μορφές αξιολόγησης, την εξωτερική (σε συνεργασία με την Ειδική Γραμματεία Ενιαίου Διοικητικού Τομέα Θεμάτων Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Εκπαίδευσης Ελληνοπαίδων Εξωτερικού, Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης και Αποκέντρωσης), και την εσωτερική (ενδιάμεση/ διαμορφωτική και αθροιστική/τελική). Η εσωτερική αξιολόγηση θα υλοποιηθεί με βάση 4 άξονες: 1 ος άξονας είναι αξιολόγηση των ερευνών-καταγραφών που διεξήχθησαν και των προϊόντων που προέκυψαν από αυτές, 2 ος άξονας είναι η αξιολόγηση των παρεμβάσεων ενίσχυσης-στήριξης των παιδιών και των οικογενειών Ρομά και των εμπλεκομένων εκπαιδευτικών, 3 ος άξονας είναι η αξιολόγηση των επιμορφώσεων, 4 ος άξονας είναι η αξιολόγηση των παραδοτέων προϊόντων. Οι δράσεις διαφοροποιούνται με βάση τον κάθε τύπο σχολείου. Για παράδειγμα, αν διαπιστωθεί ότι το σύνολο των παιδιών Ρομά σχολικής ηλικίας φοιτά στο σχολείο, οι δράσεις του Προγράμματος θα επικεντρωθούν στις ανάγκες της σχολικής μονάδας. Σε περίπτωση που μεγάλο μέρος των παιδιών σχολικής ηλικίας δεν εγγράφονται ή διαρρέουν από το σχολείο, θα ενισχυθούν η τοπική κοινωνία με ψυχο-κοινωνική στήριξη και το σχολείο με ενισχυτικές παρεμβάσεις στις βαθμίδες μετάβασης και θα οργανωθούν σε συνεργασία με το ΙΔΕΚΕ οι δράσεις των ΣΔΕ & ΚΕΕ. Από τη συνεργασία μας με τις γυναίκες Ρομά έχει φανεί ότι παρόλο το πλήθος και την πολυπλοκότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν, ακουμπούν όλες τους τις ελπίδες στην εκπαίδευση, ως τη μόνη διέξοδο στα αδιέξοδά τους. Βλέπουν τα παιδιά τους να μεγαλώνουν σε καλύτερες συνθήκες από τις δικές τους αλλά και να έχουν λιγότερες προοπτικές για το μέλλον. Αναγνωρίζουν ότι το σχολείο έχει ανοίξει τις πόρτες του και στα παιδιά τους αλλά ξέρουν ότι οι στατιστικές εξακολουθούν να μετρούν τις αποτυχίες τους. 8
Στοίχημα αυτών των Προγραμμάτων είναι να ανατρέψουν τις στατιστικές. Είμαστε ακόμη στην αρχή αλλά ο χρόνος έχει ήδη αρχίσει να τρέχει και εμείς τρέχουμε πίσω του. Ο χρόνος λοιπόν θα δείξει αν οι δυνατότητες τελικά νικήσουν τις αντιστάσεις και αν οι γνώσεις και το συναίσθημα νικήσουν τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα. 9