Εξαρτησιογόνες ουσίες Ορισµός Οι εξαρτησιογόνες ουσίες είναι χηµικές ουσίες που προκαλούν εθισµό, µια κατάσταση δηλαδή, όπου ο χρήστης διακατέχεται από µια µη ελεγχόµενη επιθυµία χρησιµοποίησης των ουσιών αυτών, που οδηγεί σε µια ψυχική και σωµατική κατάπτωση και συνοδεύεται από πολύπλοκα συµπτώµατα δυσφορίας, πόνου και εξαθλίωσης. Στις εξαρτησιογόνες ουσίες συγκαταλέγονται το αλκοόλ, η νικοτίνη, η καφεΐνη, το χασίς, το όπιο, η µορφίνη, η ηρωίνη, οι αµφεταµίνες, το LSD, οι βενζοδιαζεπίνες, τα βαρβιτουρικά. ιαχωρισµός εξαρτησιογόνων ουσιών Η Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας έχει χωρίσει τα ναρκωτικά σε δύο κατηγορίες: 1) στα «βαριά», εκείνα που προκαλούν σοβαρή βλαπτική επίδραση στο άτοµο, όπως το όπιο, η µορφίνη, η κοκαΐνη, η ηρωίνη, οι αµφεταµίνες, η µαριχουάνα (χασίς), το LSD, κ.ά. και 2) στα «ελαφρά», σε ουσίες που δεν δηµιουργούν υποχρεωτικά εθισµό, όπως τα βαρβιτουρικά και τα «ανώδυνα» (καπνός, καφές, κ.ά). Σύµφωνα µε άλλη διάκριση (Lewin, 1928), τα ναρκωτικά διακρίνονται ανάλογα µε τις συνέπειές τους σε: 1) ευφορικά (όπιο, µορφίνη, ηρωίνη), 2) φανταστικά (χασίς, παραισθησιογόνα), 3) υπνωτικά (βαρβιτουρικά), 4) µεθυστικά (αιθέρας, αλκοόλη) και 5) διεγερτικά (αµφεταµίνες, κοκαΐνη). Γενικά µπορούµε να χωρίσουµε τις ουσίες που προκαλούν εθισµό σε: 1) οποιοειδή (όπιο, µορφίνη, κωδεΐνη, ηρωίνη), 2) διεγερτικά (κοκαΐνη, αµφεταµίνες), 3) παραισθησιογόνα ή ψυχεδελικά (LSD, µεσκαλίνη, ψιλοκυβίνη, µεθοξυαµφεταµίνες, DOM, MDMA (έκσταση), DOET), 4) αντικαταθλιπτικά, ηρεµιστικά (βενζοδιαζεπίνες), κατασταλτικά, υπνωτικά (βαρβιτουρικά). To χασίς, γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων, που προέρχεται από τα φύλλα της ινδικής κάνναβης, προκαλεί διέγερση, ευφορία ή κατάθλιψη, αυτοπεποίθηση και ευθυµία, αυξάνει τη φαντασία και προκαλεί ψευδαισθήσεις οπτικές, ακουστικές και απτικές, παραµορφώνει την αίσθηση του χώρου, διαταράσσει την συνείδηση και συνήθως προκαλεί βαθύ ύπνο. Επίσης, ορισµένα παυσίπονα προκαλούν τοξικοµανία. Σε αυτά περιλαµβάνονται η υδροβρωµική φαιναζοκίνη, η πενταζοκίνη, η κυκλαζοκίνη, η µεθαδόνη (χρησιµοποιείται σήµερα για την απεξάρτηση των ηρωινοµανών), η πυρρολαµιδόνη, η πεθιδίνη, η κετοβεµιδόνη, κ.ά. Ναρκωτικές ουσίες Οι πρώτες αναφορές
Γραπτά που φαίνεται να αναφέρονται σε εκχυλίσµατα παπαρούνας µε ναρκωτικές ενέργειες έχουν βρεθεί στην περιοχή των Σουµερίων στη Μέση Ανατολή και χρονολογούνται από το 4.000 π.χ.. Οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιµοποιούσαν όπιο τόσο για τα ψυχαγωγικά όσο και για τα θεραπευτικά του αποτελέσµατα.. Ο Έλληνας γιατρός Γαληνός του 2ου αιώνα µ.χ., αυθεντία της Ιατρικής, χορηγούσε όπιο για να καταπραΰνει τους πονοκεφάλους, τις ασθένειες της χοληδόχου κύστης, τους κολικού και τις πέτρες στα νεφρά ή ακόµη για να ανακουφίζει τους ασθενείς που παρουσίαζαν δύσπνοια, άσθµα και καρδιακή ανεπάρκεια. Πολύ αργότερα τον 16ο και 17ο αιώνα οι γιατροί άρχισαν να προειδοποιούν για τους κινδύνους των ναρκωτικών. Για παράδειγµα κάποιος γιατρός σηµείωνε: «Τα αποτελέσµατα της ξαφνικής εγκατάλειψης της χρήσης όπιου ύστερα από µακροχρόνια χρήση είναι κυρίως οι µεγάλες και ακόµη αφόρητες εξαντλήσεις, αγωνίες και καταθλίψεις του πνεύµατος, που συνήθως τελειώνουν µ έναν πολύ άθλιο θάνατο συνοδευόµενο από περίεργες αγωνίες εκτός και αν ξαναγίνουν χρήστες όπιου, οπότε γρήγορα και πάλι συνέρχονται». Ήταν οι πρώτες προειδοποιήσεις για τον εθισµό που προκαλούν τα ναρκωτικά. Φάσεις τοξικοµανίας Οι φαρµακολόγοι θεωρούν ότι ο εθισµός µπορεί να διακριθεί σε τρία στάδια: 1) ανοχή, 2) εξάρτηση και 3) παθολογική συµπεριφορά αναζήτησης του ναρκωτικού. Η ανοχή (µεταβολική ανοχή - κυτταρική ανοχή) είναι µια κατάσταση κατά την οποία σταδιακά απαιτούνται όλο και µεγαλύτερες δόσεις του ναρκωτικού για να προκαλέσουν αποτελέσµατα που στην αρχή προκαλούνταν από µια πολύ µικρή δόση. Η φυσική εξάρτηση γίνεται αντιληπτή όταν διακοπεί η χρήση της ουσίας. Ο εγκέφαλος συνηθίζοντας στην παρουσία του ναρκωτικού δεν µπορεί να επαναλειτουργήσει φυσιολογικά µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται οργανικά συµπτώµατα, όπως ναυτία, διάρροια, µη ελεγχόµενοι σπασµοί, ζαλάδα, αισθήµατα αφόρητου πόνου, οδύνης, συναισθηµατικής καταπίεσης και ψύχωσης. Η παθολογική συµπεριφορά αναζήτησης ναρκωτικού, η τρίτη φάση της τοξικοµανίας, είναι η αιτία της εγκληµατικής πολλές φορές συµπεριφοράς των χρηστών ναρκωτικών ουσιών. ύο είναι οι λόγοι αυτής της συµπεριφοράς, ο πρώτος περιλαµβάνει τον νοσηρό κοινωνικό περίγυρο του χρήστη (αδίστακτους εµπόρους, άλλους χρήστες) και ο δεύτερος αφορά στις βιολογικές αλλαγές που έχουν επιφέρει τα ναρκωτικά στο χρήστη µε τρόπο ώστε να κάνουν το άτοµο για πάντα εξαρτηµένο από αυτά. Πώς δρουν τα ναρκωτικά στον οργανισµό; Οι ναρκωτικές ουσίες δρουν σε επίπεδο νευροδιαβιβαστών και σε συγκεκριµένα σηµεία στόχους, που διαθέτουν ειδικούς υποδοχείς.
Οι µελέτες σε αυτή την κατεύθυνση απέδειξαν ότι οι δέκτες των ναρκωτικών ήταν διασκορπισµένοι σε πολύ ευδιάκριτους τόπους του εγκεφάλου, όπου βρίσκονται τα κέντρα του πόνου. Ακόµη και επιδράσεις ναρκωτικών που δεν σχετίζονται µε τον πόνο µπορούν να εξηγηθούν από την κατανοµή των υποδοχέων. Για παράδειγµα τα ναρκωτικά στενεύουν την κόρη του µατιού. Η διάµετρος της κόρης ρυθµίζεται από µια ποικιλία κυτταρικών δοµών που υπάρχουν στον εγκέφαλο και οι οποίες είναι γεµάτες µε υποδοχείς ναρκωτικών. Μερικές από τις πιο συναρπαστικές συναθροίσεις υποδοχέων µπορούν να αρχίσουν να εξηγούν πως τα ναρκωτικά προκαλούν ευφορία και πώς πυροδοτούν τη διαδικασία εθισµού. ιάφορες εγκεφαλικές δοµές που βρίσκονται κάτω από τον εγκεφαλικό φλοιό αναφέρονται συνολικά ως κυκλικό ή επιχείλιο σύστηµα επειδή σχηµατίζουν ένα δακτυλίδι ή «λίµπους» που περιβάλλει τον εγκέφαλο. Αυτές οι δοµές είναι οι βασικοί ρυθµιστές της συναισθηµατικής συµπεριφοράς. Το επιχείλιο σύστηµα συνδέεται µε τον υποθάλαµο, το µέρος του εγκεφάλου που ευθύνεται για την έκκριση των ορµονών. Έτσι, η συναισθηµατική µας κατάσταση µπορεί να διαφοροποιήσει το επίπεδο των ορµονών και να επηρεάσει την υγεία του ατόµου. Η εντυπωσιακή αφθονία των υποδοχέων στο επιχείλιο σύστηµα του εγκεφάλου δίνει µια γενική εξήγηση για τις συναισθηµατικές αλλαγές που προκαλούνται από τα ναρκωτικά και ειδικά για την ψυχική ευφορία που προκαλείται από τις ενέσεις ηρωίνης. Οι αιτίες του εθισµού είναι πολύ πιο περίπλοκες απ ότι οι διαδικασίες µε τις οποίες τα ναρκωτικά επηρεάζουν τα συναισθήµατα και δεν έχουν µέχρι σήµερα αποσαφηνισθεί. Γιατί υπάρχουν οι υποδοχείς των ναρκωτικών στα εγκεφαλικά κύτταρα; Οι επιστήµονες υπέθεσαν ότι πρέπει να υπάρχουν στον εγκέφαλο ουσίες που µοιάζουν µε τη µορφίνη και να συνδέονται µε τους υποδοχείς δέκτες των ναρκωτικών. Ο Hughes και Kesterliz ήταν οι πρώτοι που µε επιτυχία αποµόνωσαν και ανάλυσαν τη δοµή του συστατικού που µοιάζει µε ναρκωτική ουσία. Τα συστατικά αυτά τα ονόµασαν εγκεφαλίνες. Άλλοι επιστήµονες χρησιµοποίησαν για τα συστατικά αυτά τον όρο ενδορφίνες για να τονίσουν τις οµοιότητες µε την µορφίνη. Πειράµατα που ακολούθησαν απέδειξαν µε εντυπωσιακό τρόπο ότι οι εγκεφαλίνες είναι νευροδιαβιβαστές, που αλληλεπιδρούν µε τους δέκτες των ναρκωτικών. Στη δεκαετία του 1990, ο κατάλογος των εγκεφαλινών µεγάλωσε και σήµερα είναι γνωστά πάνω από πενήντα πεπτίδια µε παρόµοιο ρόλο νευροδιαβιβαστή, που ρυθµίζουν την εγκεφαλική λειτουργία και ελέγχουν την συναισθηµατική συµπεριφορά. Οι φυσικές εγκεφαλίνες του σώµατος δεν είναι τοξικές επειδή καταστρέφονται γρήγορα από ειδικά ένζυµα µε αποτέλεσµα ο χρόνος που παραµένουν συνδεδεµένα µε τον υποδοχέα να είναι πολύ µικρός. Αντίθετα οι ναρκωτικές ουσίες παραµένουν προσκολληµένες στους υποδοχείς για σχετικά µεγάλο χρονικό διάστηµα. Η παρατεταµένη αυτή κάλυψη οδηγεί σε µεταβολές της στερεοδιάταξης των υποδοχέων και σε µείωση των επιπέδων των εγκεφαλινών, µε συνέπεια τελικά όλο το σύστηµα να προσαρµόζεται στη παρουσία των ναρκωτικών ουσιών.
Η απότοµη διακοπή της χορήγησης ναρκωτικών οδηγεί σε δυσλειτουργία των νευρωνικών κυκλωµάτων, αφού τα ενδογενή πεπτίδια δεν επαρκούν για την φυσιολογική επαναλειτουργία του συστήµατος ή λόγω της αλλαγής της στερεοδιάταξης δεν µπορούν να αναγνωρίσουν τους υποδοχείς. Ο µηχανισµός αυτός προκαλεί την σωµατική εξάρτηση. Ποιες είναι οι αιτίες που οδηγούν στη χρήση ναρκωτικών ουσιών; 1) Η µικρή ηλικία 14 έως 20 ετών, όπου το άτοµο µεγιστοποιεί τα προβλήµατά του, είναι ευκολόπιστο και ψάχνει δυνατές συγκινήσεις. 2) Τα προβλήµατα στη οικογένεια, που πολλές φορές είναι τέτοια που οδηγούν τα παιδιά σε αδιέξοδο, σε απόρριψη και σε φυγή από την καθηµερινότητα. 3) Η ροπή των νέων για µιµητισµό, η ξενοµανία και η αναζήτηση «δυνατών» συγκινήσεων µπορεί να οδηγήσουν στη χρήση ναρκωτικών. 4) Το φιλικό περιβάλλον, οι παρέες µπορούν να γίνουν αιτία για να δοκιµάσει ένα άτοµο το ναρκωτικό, έτσι για «µαγκιά», χωρίς να σκεφτεί ότι εκείνη τη στιγµή αυτοκτονεί. 5) Οι δόλιοι τρόποι που οι έµποροι ναρκωτικών πλησιάζουν τα υποψήφια θύµατά τους. Ένα χάπι στο ποτό, ένα αυτοκόλλητο στο δέρµα, µπορεί να οδηγήσουν τον ανύποπτο «πελάτη» σε οδυνηρούς δρόµους. 6) Οι τάσεις αυτοκαταστροφής πολλών ατόµων ή η θέληση, προκειµένου να πληγώσουν κάποιους άλλους (γονείς, αγαπηµένα πρόσωπα), να κάνουν κακό στον εαυτό τους. 7) Η άγνοια γύρω από το θέµα των ναρκωτικών είναι µια από τις κυριότερες αιτίες της διάδοσής τους. Ο διαχωρισµός σκληρών και µαλακών ναρκωτικών, οι φράσεις κλισέ «κάνε ένα... τσιγάρο» ή «αυτός είναι χρήστης χασίς χωρίς να έχει κανένα πρόβληµα», είναι το λιγότερο ύποπτες, αφού πολύ καλά γνωρίζουµε από τους µηχανισµούς δράσης των ουσιών αυτών στη φυσιολογία και βιοχηµεία του οργανισµού, ότι βλάβες προκαλούν όλες οι εξαρτησιογόνες ουσίες. Στατιστικά στοιχεία Από µια έρευνα που έκανε η Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστηµίου Αθηνών διαπιστώθηκε ότι ήδη από το 1993, περισσότερα από 120.000 άτοµα έκαναν χρήση ναρκωτικών ουσιών και ο αριθµός των ατόµων που έκαναν κατά διαστήµατα χρήση οπιούχων ξεπερνούσε τα 80.000 άτοµα. Μια νεότερη στατιστικά µελέτης που έγινε από τη θεραπευτική κοινότητα "Στροφή" και στοιχεία της οποίας µεταδόθηκαν από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, έδειξε ότι µέσα σ ένα χρόνο από το 1995 µέχρι το 1996 το ποσοστό των νέων που έκαναν χρήση ναρκωτικών αυξήθηκε κατά 66% και κατά τη διετία 1994-1996 η αύξηση αυτή έφτασε το 114%. Ακόµη ότι η µέση ηλικία έναρξης των λεγόµενων µαλακών ναρκωτικών (χασίς, µαριχουάνα) ήταν το 14 ο έτος και για σκληρά ναρκωτικά (ηρωίνη, κοκαΐνη κ.λ.π.) το 17 o έτος της ηλικίας. Σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία που έδωσε στη δηµοσιότητα το Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης των Ναρκωτικών και της Εξάρτησης, η Ελλάδα παρουσίασε το 2000 σε σχέση µε το 1985 τη µεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση θανάτων από ναρκωτικά (2.930%) σε σχέση µε τα υπόλοιπα 14 κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), ακολουθούµενη από το Λουξεµβούργο και την Πορτογαλία. Η Ελλάδα
«κατάκτησε» µία ακόµη θλιβερή Ευρωπαϊκή πρωτιά. Τριάντα (30) φορές περισσότεροι ήταν οι θάνατοι από ναρκωτικά στη χώρα µας το 2000, σε σχέση µε το 1985. Η Ελλάδα εµφανίζεται ως η πρώτη χώρα στο µαύρο πίνακα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στους θανάτους από τη χρήση «σκληρών» ναρκωτικών. Η πλέον «δηµοφιλής» ουσία στην Ευρώπη είναι η κάνναβη µε 65 εκατοµµύρια χρήστες, ακολουθεί το Ecstasy µε 8,5 εκατ. χρήστες, η κοκαΐνη µε 3,5 εκατ. χρήστες και οι αµφεταµίνες µε 2 εκατοµµύρια χρήστες. Το αποτέλεσµα είναι κάθε χρόνο να αναφέρονται 7.000-8.000 θάνατοι από ναρκωτικά στην Ευρώπη, αριθµός που αντιστοιχεί στο 3% των θανάτων των ενηλίκων κάτω των 40 ετών. Μια από τις θλιβερές πρωτιές στην Ευρώπη κατέχει η χώρα µας. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της ετήσιας έκθεσης (2006) του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικοµανίας, οι θάνατοι από τα ναρκωτικά των ατόµων κάτω των 25 ετών άγγιξαν το 38% των συνολικών θανάτων σε αυτές τις ηλικίες. Η Ελλάδα περιλαµβάνεται στις πέντε χώρες οι οποίες βρίσκονται στην κορυφή του ευρωπαϊκού καταλόγου µε τα ποσοστά θανάτων από ναρκωτικά νέων ανθρώπων. Επίσης, οι σχετιζόµενοι µε τα ναρκωτικά αιφνίδιοι θάνατοι αποτελούν το 7% των θανάτων σε Έλληνες ηλικίας 15-39 ετών, έναντι 3% στην ΕΕ. Η χρήση παράνοµων ουσιών στους έφηβους (14-18 χρονών): Η χρήση παράνοµων ουσιών (ναρκωτικών) ξεκινά συνήθως στην εφηβεία και αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για την ψυχοκοινωνική υγεία - 1 στους 10 µαθητές 14-18 χρονών έχει δοκιµάσει οποιασδήποτε παράνοµη ουσία - Στην ηλικία των 18 ετών, 2 στους 10 έφηβους αναφέρουν εµπειρία χρήσης κάνναβης. - Ο αριθµός των αγοριών είναι διπλάσιος σε σχέση µε τα κορίτσια - Η πιο διαδοµένη παράνοµη ουσία είναι η κάνναβη (9,5%)
Κοινωνικές επιπτώσεις Οι κοινωνικές επιπτώσεις της χρήσης ναρκωτικών είναι τεράστιες και το κόστος για τα εξαρτηµένα άτοµα και τις οικογένειες του δυσβάστακτο. Ο καλύτερος τρόπος για να αντιµετωπισθεί αυτό το κοινωνικό πρόβληµα είναι η όσο το δυνατό πλατιά και πλήρη ενηµέρωση του µέσου ανθρώπου και κυρίως των νέων για τα καταστρεπτικά αποτελέσµατα των ναρκωτικών στον οργανισµό. Όταν έρθει η στιγµή του πειρασµού, πρέπει το υποψήφιο θύµα να έχει ανοιχτά τα µάτια και το µυαλό και την κρίσιµη ώρα να πει «ΟΧΙ» ξέροντας ότι εκείνη τη στιγµή λέει «ΝΑΙ ΣΤΗ ΖΩΗ».