ΟΔΗΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ για το πρόγραμμα. Τα Πουλιά στην Πόλη

ΟΔΗΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ για το πρόγραμμα Τα Πουλιά στην Πόλη Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποιήσης στο Πάρκο «Α. Τρίτσης» Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία 1

Γνωρίζοντας τα Πουλιά Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πάνω από 400 είδη πουλιών μόνο στην Ελλάδα (ο συνολικός αριθμός των ειδών που έχουν ως τώρα παρατηρηθεί είναι 435), όλα τα πουλιά έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά: Όλα τα πουλιά έχουν φτερά αν και κάποια μπορούν να πετάνε για μεγάλες αποστάσεις ενώ κάποια άλλα απλά να πεταρίζουν. Όλα τα πουλιά έχουν ράμφος αν και κάποια προτιμούν σπόρους και φρούτα ενώ άλλα, μικρά θηλαστικά ή νεκρά ζώα. Δεδομένου ότι τα πουλιά δεν έχουν χέρια παρά μόνο δύο πόδια, έχουν μάθει να χρησιμοποιούν το ράμφος τους για να επιλέγουν, να πιάνουν και να τεμαχίζουν ή να φιλτράρουν την τροφή τους. Όλα τα πουλιά κάνουν αυγά αν και κάποια κάνουν μόνο ένα ενώ άλλα περισσότερα. Όλα τα πουλιά έχουν πούπουλα για να διατηρούνται ζεστά αλλά και για να τα βοηθάνε στην πλοήγηση και το πέταγμα κάποια έχουν ζωηρά και έντονα χρώματα ενώ κάποια άλλα περισσότερο γήινα. Τα πουλιά λοιπόν διακρίνονται από τα πούπουλα αλλά και το ράμφος, τα αυγά και την ικανότητα να πετάνε (πλην κάποιων εξαιρέσεων όπως οι πιγκουίνοι ή οι στρουθοκάμηλοι!). Ομάδες Πουλιών Ο τόπος στον οποίο κάθε είδος αναζητά την τροφή του αλλά και το μέρος που θα κάνει τη φωλιά του διαφέρει πολύ μεταξύ των ειδών πουλιών. Κάποια είδη προτιμούν τα δάση ενώ κάποια άλλα τους υγροτόπους. Επίσης, οι καλλιεργημένες ή ανοιχτές εκτάσεις είναι πολύ σημαντικές για τη διατήρηση της ορνιθοπανίδας καθώς εκεί υπάρχει ποικιλία καταφυγίων αλλά και τροφής για πολλά είδη πουλιών (π.χ. Αετογερακίνα). Υπάρχουν επίσης πουλιά, όπως ο Σπιτοσπουργίτης και κάποια είδη χελιδονιών (Σταβλοχελίδονο και Σπιτοχελίδονο) τα οποία προτιμούν τις πόλεις και τα χωριά καθώς εκμεταλλεύονται τις πηγές τροφής που σχετίζονται με τον άνθρωπο. Η Ελλάδα διαθέτει μία από τις μεγαλύτερες ποικιλίες πουλιών στην Ευρώπη, κάτι που οφείλεται εν μέρει και στη μεγάλη ποικιλία των βιοτόπων και του κλίματος. Στην Ελλάδα θα συναντήσει κανείς θάλασσα και κορυφές βουνών, πυκνά δάση αλλά και γυμνές περιοχές. Στα διαφορετικά αυτά τοπία θα συναντήσει κανείς και διαφορετικά είδη αλλά και ομάδες πουλιών. Κάποιες από τις βασικές ομάδες πουλιών είναι οι ακόλουθες: Υδρόβια Στη μεγάλη αυτή ομάδα ανήκουν οι πάπιες (αφρόπαπιες, βουτόπαπιες, δενδρόπαπιες), τα βουτηχτάρια, οι πελεκάνοι, οι κορμοράνοι, οι κύκνοι, οι χήνες οι πουλάδες και οι νερόκοτες. Τα περισσότερα είδη αυτής της ομάδας έχουν κοινό χαρακτηριστικό ότι αναζητούν την τροφή τους μέσα στο νερό, άλλοτε στην επιφάνεια (αφρόπαπιες) και άλλοτε κάνοντας βουτιές (βουτόπαπιες). Εξαίρεση αποτελούν οι χήνες τις οποίες συχνά κανείς μπορεί να πετύχει να βόσκουν έξω από το νερό. Στο Πάρκο «Α. Τρίτσης», εύκολα θα παρατηρήσει κανείς τη Φαλαρίδα (Fulica atra), τη Νερόκοτα (Gallinula chloropus) και την Πρασινοκέφαλη πάπια (Anas platyrhynchos). Άλλα είδη αυτής της ομάδας που απαντώνται ανάλογα με την περίοδο είναι το Νανοβουτηχτάρι (Tachybaptus ruficollis), ο Κορμοράνος (Phalacrocorax carbo), το Γκισάρι (Aythya ferina) κ.ά. Παρυδάτια Τα παρυδάτια είναι μία μεγάλη ομάδα πουλιών με κοινά χαρακτηριστικά τα ψηλά πόδια και τη συνήθεια να ζουν κοντά στο νερό, σε όχθες, έλη, ακτές και γενικά ρηχά λασποτόπια. Εξαρτώνται άμεσα από τις όχθες των υγροτόπων καθώς εκεί βρίσκουν κυρίως την τροφή τους. Τρέφονται με έντομα, σκουλήκια, μαλάκια και καρκινοειδή (αστακούς, γαρίδες, καραβίδες) και κάποιες φορές με ψάρια και φυτική τροφή. Στην λάσπη των ακτών βρίσκουν πλήθος μικρών ζώων από σκουλήκια έως σαλιγκάρια. 2

Στο Πάρκο «Α. Τρίτσης» έχουν παρατηρηθεί κάποια είδη αυτής της ομάδας όπως ο Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus), η Λιμόζα (Limosa limosa) και ο Κοκκινοσκέλης (Tringa totanus). Καλοβατικά Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ερωδιοί, οι πελαργοί, οι χουλαριομύτες, τα φοινικόπτερα και οι γερανοί. Πρόκειται για μεγαλόσωμα κυρίως πουλιά με χαρακτηριστικό το μεγάλο λαιμό, τα μακριά πόδια και σε κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά ράμφη. Φωλιάζουν σε δέντρα ή σε καλαμώνες και σπανιότερα στο έδαφος (γερανοί). Επίσης συναντώνται κοντά σε νερό (με εξαίρεση τους γερανούς) όπου αναπαράγονται ή/και αναζητούν την τροφή τους. Η τροφή τους ποικίλλει (από πλαγκτόν, μαλάκια, έντομα, βατράχια, ψάρια μέχρι και μικρά θηλαστικά) ανάλογα με το είδος. Στο Πάρκο «Α. Τρίτσης» εύκολα θα δει κανείς τον Σταχτοτσικνιά (Ardea cinerea) ενώ έχουν παρατηρηθεί και άλλα πουλιά αυτής της ομάδας όπως ο Ήταυρος (Βotaurus stellaris), ο Λευκός Πελαργός (Ciconia ciconia), ο Μαύρος Πελαργός (Ciconia nigra), κ.ά. Θαλασσοπούλια Τα θαλασσοπούλια αποτελούν μία ακόμα ομάδα με βασικούς εκπροσώπους τους γλάρους, τα γλαρόνια αλλά και τις Σούλες, τους Μύχους, και τους Αρτέμηδες. Τα θαλασσοπούλια είναι άμεσα συνδεδεμένα με τις απομονωμένες νησίδες του Αιγαίου. Χρησιμοποιούν τις νησίδες για να φωλιάσουν ενώ αναζητούν την τροφή τους στη θάλασσα άλλοτε κοντά στη στεριά (παράκτια θαλασσοπούλια όπως οι γλάροι και τα γλαρόνια) και άλλοτε στα ανοιχτά (πελαγικά θαλασσοπούλια όπως οι Μύχοι και οι Αρτέμηδες). Τρέφονται κατά κύριο λόγο με ψάρια αν και κάποια από αυτά συμβιβάζονται με κάθε διαθέσιμη τροφή (π.χ. Ασημόγλαρος) ενώ κάποια άλλα προτιμούν τα έντομα στην επιφάνεια του νερού (όπως τα Βαλτογλάρονα). Το Πάρκο «Α. Τρίτσης» δέχεται συχνές επισκέψεις από τον Ασημόγλαρο (Larus michahellis) και τον Καστανοκέφαλο γλάρο (Larus ridibundus) ενώ το έχουν επισκεφθεί αρκετοί άλλοι γλάροι όπως ο Μαυροκέφαλος γλάρος (Larus melanocephalus) και ο Νανόγλαρος (Larus minutus) αλλά και γλαρόνια όπως το Αργυρογλάρονο (Chlidonias leucopterus) ή το Μουστακογλάρονο (Chlidonias hybridus). Αρπακτικά Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της ομάδας είναι οι αετοί, οι γερακίνες, οι γύπες, τα γεράκια, οι κίρκοι αλλά και τα Σαΐνια. Τα αρπακτικά θεωρούνται ως οι πλέον ικανοί κυνηγοί. Σε αυτό συμβάλλουν όλα τα χαρακτηριστικά τους, από το ράμφος, τα φτερά, την όρασή τους μέχρι και την πανίσχυρη πέψη τους. Είναι κυρίως σαρκοφάγα και κυνηγούν κατά κύριο λόγο μικρά θηλαστικά αλλά και μικροπούλια. Εξαίρεση αποτελούν οι γύπες που προτιμούν νεκρά ζώα. Τα αρπακτικά βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας, συμβάλλουν στην επίτευξη της οικολογικής ισορροπίας ενώ η παρουσία τους υποδηλώνει δείκτη υγείας για το οικοσύστημα. Ταυτόχρονα όμως αποτελούν και μία από τις πλέον απειλούμενες ομάδες πουλιών. Το Πάρκο «Α. Τρίτσης» επισκέπτεται η Γερακίνα (Buteo buteo), το Ξεφτέρι (Αccipiter nisus) ενώ έχουν παρατηρηθεί και άλλα είδη όπως ο Πετρίτης (Falco peregrinus), το Βραχοκιρκίνεζο (Falco tinnunculus), κ.α. Στην ομάδα αυτή ανήκουν και τα νυκτόβια αρπακτικά Γλαύκες. Φημισμένα για την εξαιρετική ακοή και όρασή τους, συναντώνται κυρίως σε βουνά και δάση. Στους επισκέπτες του Πάρκου έχει καταγραφεί η Κουκουβάγια (Αthene noctua), η Τυτώ (Tyto alba) και ο Γκιώνης (Otus scops). Στρουθιόμορφα Η τάξη αυτή συγκεντρώνει περισσότερα από 5.000 είδη πουλιών μεταξύ αυτών και τα ωδικά πουλιά, γνωστά για την ικανότητα τους στο τραγούδι. Είναι κυρίως μικρού ή μεσαίου μεγέθους και τα πόδια τους είναι προσαρμοσμένα για να πιάνονται σε κλαδιά. Είναι κατά κύριο λόγο εντομοφάγα ή σποροφάγα. Συναντώνται σε πλήθος βιοτόπων όπως ανοιχτούς αγρούς (σουσουράδες, κορυδαλλοί), θαμνώνες (τσιροβάκοι) και δάση (φυλλοσκόποι, μυγοχάφτες) αλλά και σε βραχώδεις περιοχές (καλιακούδες), υγροτόπους (χελιδόνια) ή σε πόλεις κοντά στον άνθρωπο (σπουργίτης, καρακάξα). 3

Στην τάξη αυτή ανήκουν τα κορακοειδή (κίσσα, κουρούνα, καρακάξα, κ.α), τα χελιδόνια, οι σουσουράδες, τα σπουργίτια, οι τσίχλες (κοκκινολαίμης, κότσυφας, αηδόνι, τσίχλα), οι κορυδαλλοί, τα ψαρόνια, οι παπαδίτσες, οι μυγοχάφτες, οι σπίζες, κ.ά. Στο Πάρκο «Α. Τρίτσης» συχνά θα παρατηρήσει κανείς την Καρακάξα (Pica pica), το Λευκοχελίδονο (Delichon urbicum), τον Κοκκινολαίμη (Erithacus rubecula), τη Λευκοσουσουράδα (Μotacilla alba), τον Κότσυφα (Turdus merula) και άλλα πολλά. Ανάγκες των Πουλιών Τα πουλιά για να επιβιώσουν έχουν απόλυτη ανάγκη από κατάλληλες τοποθεσίες για να φτιάξουν τη φωλιά τους, επαρκή τροφή, νερό και προστασία από κάθε μορφής όχληση: Τα πουλιά προστατεύουν τις φωλιές τους είτε κρύβοντας τις π.χ. μέσα σε φυλλώματα ή μέσα σε τρύπες, είτε τοποθετώντας τις σε απρόσιτα μέρη όπως οι κορυφές των δέντρων ή οι απότομοι γκρεμοί και τα νησιά. Η ποσότητα της τροφής εξαρτάται από διάφορους παράγοντες περιλαμβανομένου και του καιρού. Αν ο καιρός είναι υγρός, τα έντομα μπορεί να είναι σπάνια ή, αν είναι κρύος, τα μικρά θηλαστικά γίνονται δυσεύρετα. Το νερό επίσης είναι σημαντικό όχι μόνο για να πίνουν, αλλά και για να πλένονται και να καθαρίζουν τα φτερά τους με το ράμφος τους. Εάν ενοχληθούν τα πουλιά στη φωλιά τους μπορεί να εγκαταλείψουν τα αυγά ή και τα μικρά τους. Το χειμώνα πρέπει να μην ενοχλούνται ώστε να ξεκουραστούν και να τραφούν για να αποκτήσουν αρκετές δυνάμεις για να γεννήσουν την άνοιξη. H προστασία των άγριων πουλιών Τα πουλιά αποτελούν άριστους περιβαλλοντικούς δείκτες μιας περιοχής. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι παρατηρώντας κανείς και καταγράφοντας τα είδη αλλά και τους πληθυσμούς των ειδών σε μία περιοχή μπορεί να έχει μια καλή εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης της περιοχής. Αυτό συμβαίνει γιατί αφενός παρεμβάλλονται σε καίρια, και βρίσκονται σε ανώτερα, σημεία της τροφικής αλυσίδας, αφετέρου γιατί μπορεί κανείς εύκολα να τα παρατηρήσει και τα καταγράψει. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι υπάρχουν είδη πουλιών που τρώνε πολλά τρωκτικά και έντομα που καταστρέφουν τις καλλιέργειες. Οι γύπες, τα κοράκια και άλλα πουλιά που τρώνε νεκρά ζώα καθαρίζουν τα βουνά από εστίες μόλυνσης ενώ τα σποροφάγα είδη συμβάλλουν στην εξάπλωση των φυτών μέσω της μεταφοράς των σπόρων. Τέλος, η ομορφιά των πουλιών και το τραγούδι τους προσφέρει μια αισθητική απόλαυση σε πάρα πολλούς ανθρώπους αλλά ταυτόχρονα αποτελούν και πηγή έμπνευσης για τον άνθρωπο. Προσαρμογές Όπως όλα τα ζώα έτσι και τα πουλιά, προσαρμόζονται κατάλληλα ώστε να εκμεταλλεύονται με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο τις ευκαιρίες που τους παρέχει το περιβάλλον τους. Η προσαρμογή όλων των ζωντανών οργανισμών σε διαφορετικά περιβάλλοντα αποτελεί άλλωστε βασικό μηχανισμό της φύσης. Χαρακτηριστικά δείγματα προσαρμογής των πτηνών αποτελούν τα χαρακτηριστικά τους όπως το ράμφος, τα πόδια, αλλά και οι φτερούγες τους. Η φυσική επιλογή στα αρπακτικά τα έχει κάνει άριστους κυνηγούς. Τα νύχια τους είναι γαμψά για να συλλαμβάνουν τη λεία τους, το ράμφος τους είναι δυνατό και γαμψό για να μπορούν να τεμαχίζουν την τροφή τους, ενώ η όρασή τους είναι ικανότατη για να εντοπίζει τα θηράματά τους από ψηλά. 4

Οι αφρόπαπιες έχουν τέτοιο ράμφος ώστε να τις βοηθά να φιλτράρουν την τροφή τους καθώς βυθίζουν το κεφάλι τους στο νερό, ενώ οι μεμβράνες στα πόδια, τις βοηθάνε στην κολύμβηση. Ο Αρτέμης (Calonectris diomedea), πελαγικό θαλασσοπούλι, με το αεροδυναμικό του σχήμα και τις μακριές φτερούγες του (1.2 μέτρα) μπορεί και διασχίζει 500 χλμ προς ανεύρεση τροφής αλλά τα πόδια του τοποθετημένα πολύ πίσω στον κορμό του τον καθιστούν πολύ αδέξιο και ευάλωτο στη στεριά. Δεν είναι τυχαίο που μπορεί να περάσει 7 χρόνια μέχρι και την ωρίμανσή του χωρίς να βγει στη στεριά. Μετανάστευση Η μετανάστευση είναι μία από τις σημαντικότερες προσαρμογές πολλών ειδών πουλιών, καθώς περιγράφει την προσπάθειά τους να εκμεταλλευτούν τις διαφορετικές κλιματικές συνθήκες ώστε να εξασφαλίσουν τροφή αλλά και να εντοπίσουν τον κατάλληλο βιότοπο αναπαραγωγής. Οι μεταναστευτικές διαδρομές μπορεί να διαφέρουν ανά είδος πουλιού και αφορούν μετακινήσεις των πτηνών μεταξύ περιοχών αναπαραγωγής και περιοχών διαχείμασης. Σε γενικές γραμμές, στο μεταναστευτικό τους ταξίδι πολλά από τα αποδημητικά πουλιά εκμεταλλεύονται θερμά ρεύματα αέρα και συνήθως ακολουθούν συγκεκριμένες διαδρομές. Προσανατολίζονται με βάση τον ήλιο κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα αστέρια κατά τη διάρκεια της νύκτας αλλά και με συγκεκριμένα σημάδια (κορυφές, ποτάμια, ακτές) ενώ φαίνεται να έχουν αντίληψη και του μαγνητικού πεδίου της Γης. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η Ελλάδα είναι ζωτικό σημείο συγκέντρωσης και στάθμευσης πολλών μεταναστευτικών πουλιών. Τα μεταναστευτικά ρεύματα των αποδημητικών πουλιών συμβαίνουν σε δύο περιόδους: Το ανοιξιάτικο πέρασμα (ανοιξιάτική μετανάστευση) μπορεί να κρατήσει μέχρι και τέσσερις μήνες από αρχές Φλεβάρη όπου φεύγουν τα πουλιά που έχουν διαχειμάσει στην περιοχή και κινούνται πλέον προς το βορρά ενώ μέσα στον ίδιο μήνα αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτοι μετανάστες από την Αφρική (κυρίως παρυδάτια). Από τις αρχές Μαρτίου έχουν πλέον καταφθάσει αρκετά είδη πουλιών. Κατά την ανοιξιάτικη μεταναστευτική περίοδο, τα πουλιά που έρχονται από το νότο έχουν να αντιμετωπίσουν δύο βασικά οικολογικά φράγματα, την έρημο της Σαχάρας αλλά και τη θάλασσα της Μεσογείου. Το φθινοπωρινό πέρασμα (Φθινοπωρινή Μετανάστευση) αναφέρεται σε μία μεγαλύτερη της ανοιξιάτικης μετανάστευσης περίοδο περίπου 6 μηνών (τέλη Ιουνίου έως Δεκέμβριο) καθώς κάποια αποδημητικά (κυρίως παρυδάτια) επιστρέφουν από τον Ιούνιο ενώ κάποια άλλα είδη (υδρόβια ή αρπακτικά) αποχωρούν τον Δεκέμβριο. Η διαδικασία της μετανάστευσης είναι ιδιαίτερα επίπονη για τα πουλιά τα οποία προετοιμάζονται καιρό πριν αποθηκεύοντας λίπος για ενέργεια. Πολλά από αυτά θα χρειαστεί να περάσουν πάνω από ερήμους ή/και ωκεανούς χωρίς να μπορούν κα κάνουν στάση για εύρεση τροφής ή για ξεκούραση. Κάποια είδη πετούν αδιάκοπα για δύο συνεχόμενες μέρες. Πολλά παρυδάτια για παράδειγμα μπορούν να διανύουν αποστάσεις έως και 4000 χλμ χωρίς διακοπή. Οι δυσκολίες πέρα από τη σωματική κόπωση είναι πολλές. Το δύσκολο ταξίδι της μετανάστευσης Σε κάθε μεταναστευτική περίοδο ένας σημαντικός αριθμός πουλιών χάνεται είτε από φυσικά αίτια όπως η κόπωση, οι αντίξοες καιρικές συνθήκες ή ο αποπροσανατολισμός, είτε λόγω ανθρωπογενούς παρέμβασης. Δυστυχώς, οι περιπτώσεις ανθρώπινης παρέμβασης με αρνητικό αντίκτυπο στα μεταναστευτικά πουλιά είναι πολλές και ποικίλες. Ένας από τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν τα πουλιά είναι το παράνομο και ανεξέλεγκτο κυνήγι. Αναφέρεται η περίπτωση της λαθροθηρίας κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής περιόδου, όταν για παράδειγμα στήνεται καρτέρι από λαθροθήρες στα σημεία στάθμευσης των επιδημητικών πουλιών όπου τη δεδομένη χρονική στιγμή αποτελούν εύκολο στόχο καθώς είναι ευάλωτα και εξαντλημένα από το μακρύ τους ταξίδι. Άλλοι κίνδυνοι 5

ανθρωπογενούς προέλευσης που αντιμετωπίζουν τα επιδημητικά πουλιά είναι η μεταβολή ή/και απώλεια των ενδιαιτημάτων τους και των σταθμών ξεκούρασης, η έλλειψη τροφής αλλά και η οποιαδήποτε όχληση στις πηγές τροφοληψίας τους. Επίσης, πολλά είδη πουλιών αναμένεται να επηρεαστούν αρνητικά από την κλιματική αλλαγή καθώς επηρεάζει τις μεταναστευτικές διαδρομές που ακολουθούν τα επιδημητικά πουλιά. Παρά τις δυσκολίες, η μετανάστευση προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα στα μεταναστευτικά πουλιά μέσω της εξασφάλισης καλύτερων κλιματικών συνθηκών και κατ επέκταση εξασφάλιση της διαβίωσης, της αναπαραγωγής και της αφθονίας τροφής. Αποκτούν δε μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα σε σχέση με τα μη μεταναστευτικά πουλιά. Απειλούμενα Είδη και Απειλές Η Οδηγία 79/409/ΕΟΚ «Περί της διατηρήσεως των άγριων πτηνών», προβλέπει ειδικά μέτρα προστασίας για 130 από τα είδη πτηνών που απαντώνται στην Ελλάδα (για την εξασφάλιση της επιβίωσης και αναπαραγωγής τους). Από το σύνολο των ειδών πτηνών που απαντώνται στην Ελλάδα, τα 100 ανήκουν σε κάποια από τις κατηγορίες κινδύνου (ενν. εκτός της κατηγορίας Εκτός Κινδύνου) του Κόκκινου Βιβλίου των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας 1. Με βάση την αξιολόγηση κατά Tucker & Heath, τα είδη πτηνών κατατάσσονται σε 4 κατηγορίες ανάλογα με το εάν βρίσκονται υπό δυσμενές καθεστώς προστασίας αλλά και με την ανάγκη τους για προστασία σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Σύμφωνα με αυτήν την αξιολόγηση, από τα είδη που απαντώνται στην Ελλάδα, παγκοσμίως απειλούμενα θεωρούνται η Βαλτόπαπια (Aythia nyroca), ο Βασιλαετός (Aquila heliaca), το Κιρκινέζι (Falco naumanni) και ο Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii). Σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο θεωρούνται επίσης απειλούμενα ο Γυπαετός (Gypaetus barbatus), η Λεπτομύτα (Numenius tenuirostris), το Κεφαλούδι (Oxyura leucocephala), ο Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), η Λαγγόνα (Phalacrocorax pygmeus), ο Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus) και η Νανόχηνα (Anser erythropus). Σε γενικές γραμμές, μπορεί να ειπωθεί ότι το 25% 30% των πουλιών της Ελλάδας απειλείται. Οι απειλές που αντιμετωπίζει κάθε είδος ή κάθε ομάδα πουλιών διαφέρουν ως προς το είδος ή την προέλευση. Οι πλέον απειλούμενες ομάδες με βάση το Κόκκινο Βιβλίο είναι τα πουλιά των υγροτόπων (υδρόβια και παρυδάτια) και τα αρπακτικά. Ως βασικές απειλές περιγράφονται οι: Καταστροφή και απώλεια ενδιαιτημάτων (εντατικοποίηση της γεωργίας, ανάπτυξη μονοκαλλιεργειών, συστηματική καταστροφή φυτοφραχτών, αποξηράνσεις υγροτόπων, αλλαγές χρήσεων γης, πυρκαγιές, κοπή φυσικών δασών) Φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα (υπερβολική χρήση φυτοφαρμάκων και παρασιτοκτόνων) Κυνήγι Σύλληψη πουλιών με δίχτυα και ξόβεργες Ανθρώπινη Όχληση Δηλητηριάσεις Εμπόριο Προστασία Πουλιών Αν και τα περισσότερα πουλιά αποφεύγουν τον άνθρωπο, υπάρχουν κάποια που έχουν προσαρμοστεί να ζουν κοντά στις πόλεις ή στα χωριά. Το χειμώνα για παράδειγμα, το Κιρκινέζι και ο Πελαργός ή την Άνοιξη τα χελιδόνια, δεν αποτελούν ασυνήθιστη εικόνα για τις πόλεις καθώς μπορούν εύκολα να φωλιάζουν στα κτίρια. Υπάρχουν και άλλοι επισκέπτες που βρίσκουν καταφύγιο στα λιγοστά Πάρκα των πόλεων όπως ο Κοκκινολαίμης, η Σουσουράδα ή οι παπαδίτσες. 1 Οι κατηγορίες κινδύνου που χρησιμοποιήθηκαν για την ταξινόμηση των απειλούμενων ειδών στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδος βασίζονται στις αντίστοιχες της Κόκκινης Λίστας της IUCN και είναι: Κινδυνεύοντα, Τρωτά, Σπάνια, Απροσδιόριστα, Εκλιπόντα και Ανεπαρκώς Γνωστά. Υπάρχει και μία ακόμα κατηγορία, αυτή των Εκτός Κινδύνου που περιλαμβάνει αυτά τα οποία άνηκαν σε μία από τις προηγούμενες κατηγορίες αλλά πλέον θεωρούνται ασφαλή. 6

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι μέσω των οποίων μπορεί κάποιος να βοηθήσει τα πουλιά που ζουν κοντά στον άνθρωπο. Από την κατασκευή ξύλινων τεχνητών φωλιών για πουλιά ή/και χελιδονοφωλιές ακόμα και η φύτευση πυκνών θάμνων που παρέχουν ιδανική κρυψώνα για να φωλιάζουν κάποια είδη πουλιών. Επίσης, για όσους έχουν αυλές, η φύτευση συγκεκριμένων θάμνων όπως ο πυράκανθος θα φέρει κοντά πολλά σποροφάγα πουλιά καθώς ο καρπός τους αποτελεί πολύ καλή τροφή τις δύσκολες μέρες του χειμώνα. Η κατασκευή επίσης ταϊστρών αλλά και μπανιέρας (!) αποτελεί μια πολύ καλή βοήθεια για αρκετά είδη πουλιών. Οι παραπάνω ενέργειες συμβάλουν άμεσα στη βοήθεια των πουλιών που ζουν στις πόλεις ενώ ταυτόχρονα ο άνθρωπος μαθαίνει για αυτά μέσα από την παρατήρηση. Σημαντική είναι επίσης και η ενημέρωση των παιδιών αλλά και των πολιτών γενικότερα για το παράνομο εμπόριο ειδών πουλιών και ότι ακόμα και εάν παρθεί απόφαση για την αγορά ενός πουλιού από κατάστημα εμπορίας ειδών ζώων, θα πρέπει να ελεγχθεί εάν τηρείται η νόμιμη διαδικασία και ότι υπάρχουν τα απαραίτητα έγγραφα πώλησης του είδους. Άλλος τρόπος προστασίας των πουλιών αλλά και των βιοτόπων τους είναι η υποστήριξη της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας και του έργου που παρέχει για την προστασία των άγριων πουλιών στην Ελλάδα. Αυτό μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους όπως η συμμετοχή στις εκδηλώσεις ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης που οργανώνονται, η συμμετοχή στα εθελοντικά προγράμματα και στις δράσεις προστασίας που υλοποιούνται, η ενημέρωση της Ορνιθολογικής και η καταγγελία παράνομων ενεργειών (όπως η παράνομη πώληση ειδών πουλιών, η λαθροθηρία, κτλ) ή/και μέσω της εγγραφής ως υποστηρικτής της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας. Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά (ΣΠΠΕ) IBA Οι Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά ΣΠΠΕ (IBA Important Bird Areas) είναι περιοχές ζωτικής σημασίας για παγκοσμίως απειλούμενα είδη, ενδημικά είδη ή είδη πουλιών των οποίων η επιβίωση εξαρτάται άμεσα από τους συγκεκριμένους βιότοπους. Ταυτόχρονα αποτελούν ένα διεθνές δίκτυο περιοχών ιδιαίτερα σημαντικών για την προστασία και διατήρηση της ορνιθοπανίδας, στο οποίο συμμετέχουν πάνω από 50 χώρες. Μέσα από το δίκτυο των υπευθύνων παρακολούθησης των ΣΠΠΕ επιχειρείται η παρακολούθηση της κατάστασης των πουλιών που ζουν σε αυτές, η καταγραφή των απειλών τους αλλά και η προώθηση δράσεων προστασίας και διαχείρισης των περιοχών αυτών. Στην Ελλάδα έχουν καθοριστεί 196 ΣΠΠΕ και ως συνέχεια του προγράμματος θεσπίστηκε και δραστηριοποιείται από το 2003 το δίκτυο υπευθύνων παρακολούθησης των ΣΠΠΕ (IBA Caretakers). Το Πρόγραμμα των ΣΠΠΕ της Ορνιθολογικής είναι μέρος του ευρύτερου προγράμματος του BirdLife International (Important Bird Areas/ IBAs), για την καταγραφή και προστασία των περιοχών που είναι ζωτικές για την διατήρηση των πουλιών σε παγκόσμιο επίπεδο. Από τις 196 αυτές περιοχές, οι 186 πληρούν τα κριτήρια της Οδηγίας «για τα Άγρια πουλιά» και αναμένεται να χαρακτηριστούν ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας (έχουν ήδη χαρακτηριστεί ως ΖΕΠ πάνω από 150 περιοχές) οι οποίες με τη σειρά τους συγκαταλέγονται στο Δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών Natura 2000. Προστατευόμενες Περιοχές Οι προστατευόμενες περιοχές Natura 2000 (ή ΦΥΣΗ 2000) περιγράφουν ένα δίκτυο περιοχών προστασίας το οποίο καθορίζεται από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «για τη προστασία των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας». Το δίκτυο αυτό αποτελείται από Ζώνες Ειδικής Προστασίας (όπως προβλέπονται από την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ για τα άγρια πουλιά) και από Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (όπως προβλέπονται από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους). Σκοπός του δικτύου είναι η προστασία και διατήρηση των πιο πολύτιμων και απειλούμενων ειδών αλλά και ενδιαιτημάτων της Ευρώπης. Σύμφωνα με την Οδηγία αυτή, τα κράτη μέλη οφείλουν να 7

λάβουν μέτρα για την προστασία τους και ειδικότερα να καταρτίσουν διαχειριστικά σχέδια για τις περιοχές αυτές. Στην Ελλάδα έχουν καθοριστεί συνολικά 186 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ SPA) και 270 Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (SCI) που στη συνέχεια ανακηρύσσονται Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ SAC). Το δίκτυο Natura 2000 δε συνιστά ένα δίκτυο περιοχών απόλυτης προστασίας. Στις περιοχές αυτές υπάρχει η δυνατότητα χρηματοδότησης παραγωγικών δραστηριοτήτων φιλικών στο περιβάλλον (π.χ. οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, συμβατές δραστηριότητες της γεωργίας, κτηνοτροφίας και αλιείας). Πρόσβαση στο Πάρκο Για τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, προσεγγίζετε την Είσοδο Γ του Πάρκου «Α. Τρίτσης» όπου βρίσκεται το Κέντρο Ενημέρωσης και Προσανατολισμού της Ορνιθολογικής. Στο Κέντρο Ενημέρωσης και Προσανατολισμού μπορείτε να έρθετε: Από Αττική οδό: Κόμβος 7 "Λεωφ. Δημοκρατίας" για την είσοδο Γ του Πάρκου (Κέντρο Προσανατολισμού και Ενημέρωσης) Από Εθνική οδό: Κόμβος για Αγίους Αναργύρους, Ίλιον ("Τρεις Γέφυρες) για τις εισόδους Β, Α και Γ. Γενικά στο Πάρκο «Α. Τρίτσης» μπορείτε να έρθετε: Από Αττική οδό: Κόμβος 6 "Λεωφόρος Φυλής" για την είσοδο Β του Πάρκου (Περίπτερο Ενημέρωσης) Κόμβος 7 "Λεωφόρος Δημοκρατίας" για τις εισόδους Α και Γ του Πάρκου (Κέντρο Προσανατολισμού και Ενημέρωσης) Από Εθνική οδό: Κόμβος για Αγ. Αναργύρους, Ίλιον ("Τρεις Γέφυρες) για τις εισόδους Β, Α και Γ. Με λεωφορείο: Από Αθήνα προς Πάρκο: Είσοδος Γ (στάση 1η Πολυκατοικιών) o Α10 (Πλ. Βάθη Αχαρναί) o B10 (Πλ. Βάθη Αχαρναί) o 714 (Πλ. Βάθη Πάρνηθα) o 735 (Σταθμός Πατήσια Ζεφύρι Αχαρναί) Από Πάρκο προς Αθήνα: Είσοδος Β (στάση 6η Χασιάς) o Α12 (Μάρνη Άνω Λιόσια Φυλή) o B12 (Μάρνη Άνω Λιόσια) o 704 (Σταθμός Μετρό Αττική Καματερό) Βιβλιογραφία Συνοπτικός Οδηγός: Επιπτώσεις Έργων και Δραστηριοτήτων στα Πτηνά και τους Βιοτόπους τους, Διαχείριση Βιοτόπων Ορνιθοπανίδας, (1999), Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, ISBN: 960 85597 9 0 Mullamey, K., Svensson, L., Zetterstrom, D., Grant, P. (2007), Τα Πουλιά της Ελλάδας, της Κύπρου και της Ευρώπης, Οδηγός Αναγνώρισης, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, ISBN: 978 96086631 8 3 www.ornithologiki.gr 8

http://www.ornithologiki.gr/life/pylos evrotas/env/bird_shm3.htm http://www.fdparnonas.gr/el/fauna 9