ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, 105 56 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 2103352364 FAX: 2103237654 www.iaath.gr, E-Mail: ipe.iaath@gmail.com ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 6 Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΕΙΡΗΝΗ», «ΚΑΤΑΛΛΑΓΗ», «ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ» ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΑΞΗ: «Προγράμματα Διά Βίου Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη των Κοινωνικών Δεξιοτήτων των Κληρικών και των Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας» στον άξονα προτεραιότητας 8 του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ «ΕΙΡΗΝΗ», «ΚΑΤΑΛΛΑΓΗ», «ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ» ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι η γνωριμία των επιμορφούμενων με τα βιβλία της Αγίας Γραφής και την προβληματική τους μέσω των εννοιών της «ειρήνης», της καταλλαγής και της «δικαιοσύνης». Παράλληλα ο τρόπος ανάλυσης των εννοιών αυτών αποτελεί ένα μικρό οδηγό, ώστε οι επιμορφούμενοι να μπορούν να ανιχνεύσουν το περιεχόμενο πολλών άλλων εννοιών που συζητιούνται σήμερα στο διάλογο της Θεολογίας με τον σύγχρονο κόσμο. Ταυτόχρονα αποτελεί και μια εισαγωγή στον κόσμο της Αγ. Γραφής που είναι απαραίτητο να γνωρίζουν ώστε το κείμενο της να γίνει περισσότερο εύχρηστο στην ενοριακή διδακτική πράξη. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: αντιληφθούν το περιεχόμενο των εννοιών «ειρήνη», καταλλαγή και «δικαιοσύνη» αναγνωρίζουν τον τρόπο με τον οποίο αναλύονται τα θέματα με τα οποία ασχολούνται τα βιβλία της Αγίας Γραφής προσδιορίζουν τις έννοιες κλειδιά της διδασκαλίας της Αγίας Γραφής. έχουν εξοικειωθεί και να επεξεργάζονται ερμηνευτικά και ιστορικά τα θεολογικά θέματα που θίγουν τα κείμενα της Αγίας Γραφής εφαρμόζουν τις έννοιες αυτές στην διδακτική πράξη. Έννοιες Κλειδιά Αγία Γραφή Παλαιά Διαθήκη Καινή Διαθήκη Ειρήνη Καταλλαγή Δικαιοσύνη 1
Α. ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΟΡΟΥΣ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ, ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ 1. Η έννοια του όρου «Διαθήκη» Μια σύντομη αλλά και περιεκτική προσέγγιση του όρου είναι ότι ο Θεός θέλει να φέρει τους ανθρώπους σε κοινωνία μαζί Του. 1 Δεν εισβάλλει αυθαίρετα στη ζωή των ανθρώπων για να υλοποιήσει τη θέλησή Του. Αντίθετα καλεί τον άνθρωπο να συνομολογήσει μια συμφωνία σύμφωνα με την οποία και τα δυο μέρη έχουν υποχρεώσεις και δικαιώματα 2. Στην Αγία Γραφή η σχέση Θεού και ανθρώπου δεν είναι μονόπλευρη όπως συμβαίνει σε ορισμένες θρησκείες αλλά αμοιβαία. Με τη λέξη διαθήκη η οποία δεν είναι άγνωστη στην εμπειρία των ανθρώπων εκφράζεται αυτή η «συμφωνία». Τη συναντάμε στην αρχαία ελληνική αλλά και στην εβραϊκή γλώσσα. Στην αρχαία ελληνική προέρχεται από το ρήμα διατίθημι(-θεμαι) που σημαίνει, ανάμεσα στις πολλές έννοιες που έχει, διευθετώ κάτι με αμοιβαία συμφωνία αλλά και διαθέτω την περιουσία μου με τους όρους μου 3. Στην εβραϊκἠ γλώσσα η αντίστοιχη λέξη είναι berith και έχει επίσης πολλές σημασίες. Η περισσότερο θεολογική συνδέεται με τον ορισμό κάποιου προσώπου για να επιτελέσει ένα έργο ή την εκλογή του για μια αποστολή. 4 Η έννοια του όρου «Διαθήκη» η οποία κατανοείται από την Εκκλησία μας ως ζωή που πορεύεται κάτω από την κλήση του Θεού, διατρέχει ολόκληρη την Αγία Γραφή. Στο βιβλίο της Γενέσεως ο Θεός δεν υπόσχεται στον Αβραάμ απλά μια καινούργια γη. Τη γη της επαγγελίας. Καλείται από το Θεό για να του αποκαλυφθεί, στη δρυ Μαβρή 5, στο επεισόδιο της φιλοξενίας Του από τον Αβραάμ. Στο βιβλίο της Εξόδου αποκαλύπτει το όνομά Του στο Μωυσή 6 και υπόσχεται την απελευθέρωση του Ισραήλ από την τυραννία των Αιγυπτίων. Αντίστοιχα ενεργεί σε κάθε κρίσιμη περίοδο του λαού του Ισραήλ. Διαβάζοντας την Παλαιά Διαθήκη βλέπουμε το Θεό να εκλέγει τον Ισραήλ χωρίς να το αξίζει 1 Βλ. στο λήμμα «Διαθήκη» το οποίο περιέχεται στο Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (στη συνέχεια ΛΒΘ), εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σελ. 251. 2 Εξ. 34.10-11. 3 Σύμφωνα με τον Σ. Αγουρίδη η έννοια αυτή της λέξης «διαθήκη» είχε ήδη χαθεί στον ελληνιστικό κόσμο (βλ. Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1991 3, σελ. 13. 4 Βλ. Στ. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 18. 5 Γεν 18.1-15. 6 Εξ.3.14. 2
γιατί τον αγαπά και γιατί θέλει να κρατήσει τον όρκο που έδωσε στους πατέρες του 7. Ο Θεός, επομένως, υπόσχεται στην πραγματικότητα μια σχέση με τον άνθρωπο. Για το λόγο αυτό ζητά την αφοσίωση του λαού του Ισραήλ. Η σχέση αυτή μπορεί να αλλάξει τον άνθρωπο. Να δώσει νόημα στη ζωή του ή να προσφέρει νέο περιεχόμενο, να γίνει ένας συνδημιουργός. 2. Τι εννοούμε με τον όρο «Παλαιά Διαθήκη»; α. Με τον όρο «Παλαιά Διαθήκη» ονομάζουμε «τη συμφωνία που συνομολογήθηκε μεταξύ του Θεού Γιαχβέ και του αρχαίου Ισραήλ ως περιούσιου λαού δια μέσου των εκπροσώπων του, προπατόρων, πατριαρχών Η συμφωνία αυτή εκφράζει την επιθυμία του πρώτου (του Θεού) να σώσει, με τη συνδρομή του δευτέρου, ( του Ισραήλ) τον άνθρωπο από την αμαρτία και να τον καταστήσει εκ νέου κοινωνό της ζωής του και μέτοχο της αιώνιας μακαριότητας» 8. β. Με τον ίδιο όρο περιγράφουμε τη συλλογή των 49 βιβλίων 9 τα οποία εμπεριέχουν την ιστορία της θείας οικονομίας, την προετοιμασία της λύτρωσης, τη συνεχή σχέση του Θεού με τον άνθρωπο και τον κόσμο, την επαγγελία για ένα καλύτερο κόσμο» 10 την προτύπωση και την προαναγγελία του Ιησού Χριστού. Η συλλογή των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης αποτελεί το πρώτο μέρος της Αγίας Γραφής το οποίο χρειάστηκε 1000 περίπου χρόνια για να διαμορφωθεί και χωρίζεται σε τρεις μεγάλες ομάδες. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τα Ιστορικά βιβλία 11 τα οποία «περιγράφουν όλα τα αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλικά έργα, ώστε να προκύψει μια ενιαία αφήγηση που αρχίζει με τη δημιουργία του κόσμου και φτάνει μέχρι τους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες. Στόχος της αφήγησης είναι να καταδείξει το πώς με ευθύνη του ανθρώπου εισήλθε το κακό στον κόσμο με αποτέλεσμα να καταστεί αναγκαία η επέμβαση του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία, προκειμένου να ετοιμαστεί η ανθρωπότητα για να αποδεχθεί τη σωτηρία της που θα φέρει ο Ιησούς Χριστός» 12. 7 Δτ. 9.4. 8 Στ. Καλαντζάκη, ό. π., σελ. 19. 9 Ο χριστιανικός κανόνας αποτελείται από 49 βιβλία. 10 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, «Η Παλαιά Διαθήκη ως Αγ. Γραφή της Εκκλησίας», 84 (Σύναξη) 2002, σελ. 10. 11 Στην ομάδα αυτή εντάσσονται η Γένεση, η Έξοδος, το Λευιτικό, το Δευτερονόμιο, οι Αριθμοί, οι Κριτές κ. ά 12 βλ. Μιλτ. Κωνσταντίνου, «Η χρήση και η ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης εν Χριστώ και εις την Εκκλησίαν» στο Ιερουργείν το Ευαγγέλιον, Η Αγ. Γραφή στην Ορθόδοξη Λατρεία, Πρακτικά του Ε Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ι. Μητροπόλεων, εκδ. ΕΜΥΕΕ, Αθήνα, 2003, σελ. 100. 3
Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τα Ποιητικά βιβλία 13, τα οποία έχουν ποιητικό και διδακτικό χαρακτήρα. «Με τα ποιητικά βιβλία, υμνεί ο λαός το Θεό του, απευθύνει προς αυτόν τις εκκλήσεις του, τα παράπονά του, αλλά και τις ευχαριστίες για τις ευεργεσίες που δέχεται και προπάντων εκφράζει τις ελπίδες του για τον ερχομό του Χριστού» 14. Τέλος, η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει τα Προφητικά βιβλία. Το περιεχόμενο των βιβλίων αυτών «κατανοείται από την Εκκλησία κυρίως ως προεξαγγελτικό της παρουσίας του Χριστού και τα διάφορα βιβλία κατατάσσονται με τέτοιο τρόπο ώστε η εικόνα του αναμενόμενου Λυτρωτή να καθίσταται βαθμιαία σαφέστερη 15. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης της Εκκλησίας μας, η Παλαιά Διαθήκη ήταν η Γραφή της καθώς η Καινή Διαθήκη ακόμα δεν είχε ακόμα γραφτεί. 3. Τι εννοούμε με τον όρο «Η Καινή Διαθήκη;» Ο όρος «Καινή Διαθήκη» συνδέθηκε από τον ίδιο τον Κύριό μας κατά τη διάρκεια του Μυστικού Δείπνου με το αίμα Του «..πίετε εξ αυτού πάντες τούτο εστίν το αίμα μου το της καινής διαθήκης το περί πολλών εκχυνόμενον είς άφεσιν αμαρτιών» 16. Η «καινή διαθήκη» που πραγματοποίησε ο Χριστός είναι η ανανέωση της «παλαιάς» την οποία είχε συνάψει ο Θεός με τον ισραηλιτικό λαό στο όρος Σινά, όταν παρέδωσε στον Μωϋσή το νόμο. Και οι δυο Διαθήκες αποτελούν μέρη ενός ενιαίου συνόλου με κοινό θεολογικό ενδιαφέρον. Οι δυο διαθήκες δεν συγχέονται αλλά συνδέονται στο πρόσωπο του Χριστού. Όπως γράφει ο Απ. Παύλος «το να μιλάει για καινούργια διαθήκη (ο Χριστός) σημαίνει πως έχει κάνει παλιά την πρώτη» 17. Έτσι εκπληρώνεται η Παλαιά και εγκαινιάζεται η Καινή. β. Με τον όρο «Καινή Διαθήκη» εννοούμε και «τη συλλογή των 27 ιερών βιβλίων, τα οποία η Εκκλησία επέλεξε, αναγνώρισε και καθιέρωσε ως τη μοναδική θεόπνευστη και αποστολική γραπτή μαρτυρία για τη νέα, πλήρη και τελεσίδικη αποκάλυψη του Θεού στο μοναδικό πρόσωπο και έργο του Ι. Χριστού» 18. Τα 27 βιβλία του κανόνα της Καινής Διαθήκης είναι τα 4 Ευαγγέλια, οι Πράξεις των Αποστόλων, οι 14 Επιστολές του Απ. Παύλου, οι 7 Καθολικές Επιστολές και η Αποκάλυψη του Ιωάννου. 13 Στην ομάδα αυτή κατατάσσονται το βιβλίο του Ιώβ, των Παροιμιών, των Ψαλμών, τα Σοφιολογικά κ.λπ. 14 Μιλτ. Κωνσταντίνου, ό. π., σελ. 101. 15 Ό.α.π. 16 Ματθ. 26.28. 17 Εβρ. 8.13, πρβλ. Ι. Παναγόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, χ. εκδ, Αθήνα 1995, σελ. 15. 18 Ι. Παναγόπουλου, ό. π., σελ. 13. 4
4. Τι εννοούμε με τον όρο Αγία Γραφή; Με τον όρο Αγία Γραφή εννοούμε αρχικά το σύνολο των 76 βιβλίων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Έχουμε ήδη αναφέρει ότι και οι δυο αποτελούν μια συνέχεια, υπομνηματίζουν την ιστορία ενός λαού, «που αν έχει κάποια ιδιαιτερότητα, αυτή συνίσταται την οικουμενική αποστολή και ευθύνη που έχει έναντι των άλλων λαών να κηρύξει το μήνυμα σωτηρίας του ανθρώπου. 19 Η Αγία Γραφή δεν δόθηκε ξαφνικά στους ανθρώπους, αλλά γράφτηκε από θεόπνευστους συγγραφείς οι οποίοι διαφέρουν μεταξύ τους πολύ ως προς την καταγωγή, τη γλώσσα, τον πολιτισμό τις ιστορικές και τις κοινωνικές συνθήκες. Δεν είναι καρπός ενός συγγραφέα ή μιας εποχής. Παρά τις διαφορές όμως των συγγραφέων τους η Αγία Γραφή είναι ο λόγος του Θεού. Ενός Θεού ο οποίος δεν είναι κρυμμένος αλλά αποκαλύπτεται και παρεμβαίνει στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Β. Η ΕΝΝΟΙΑ «ΕΙΡΗΝΗ» στην Π. Διαθήκη 20 Στην Παλαιά Διαθήκη η ειρήνη χρησιμοποιείται για να δηλωθεί κάθε αγαθή κατάσταση που ζει ο άνθρωπος, όπως η ευζωία, η ευλογία, η δόξα, ο πλούτος αλλά και η σωτηρία, η ζωή και η ευτυχία 21. Η λέξη ειρήνη αποδίδεται στην εβραϊκή γλώσσα με τη λέξη shalom. Λέξη την οποία συναντάμε πάνω από 200 φορές στα κείμενα της Π. Διαθήκης και έχει πολλές σημασίες 22. Ειρήνη δεν σημαίνει μόνο η αντίθετη έννοια του πολέμου όπως φαίνεται στον Εκκλησιαστή 23. Ειρήνη για τον ψαλμωδό είναι η ομόνοια, η σχέση 19 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, ό. π., σελ. 7. 20 Η ενότητα αυτή στηρίζεται στο άρθρο του Κ. Θ. Ζάρρα «Ειρήνη την εμήν δίδωμι υμίν (Ιω. 14,27): Χρήσεις, διαστάσεις και αποχρώσεις της ειρήνης κατά την εποχή του Χριστού», συλλ. τόμος της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Προς μια Οικουμενική Διακήρυξη για την Ειρήνη και την Καταλλαγή: Μια Ορθόδοξη Συμβολή, (επιμ.) Ε. Κασσελούρη Χατζηβασιλειάδη, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2010, σελ. 33-52, στο βιβλίο του Π. Βασιλειάδη, Παύλος: Τομές στη Θεολογία του, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 233-239 και στο λήμμα «Ειρήνη» Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, εκδ. Βιβλικό κέντρο «Άρτος Ζωής», Αθήνα, 1980, σελ. 323 κ.εξ. 21 Βλ. λήμμα «Ειρήνη», Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, σελ. 323. 22 Βλ. Κ. Ζάρρα, ό. π., σελ. 35 και Π. Βασιλειάδη, ό. π., σελ. 234. 23 Εκκλ.3.8: «Καιρός που αγαπάει κανείς και καιρός που μισεί. καιρός για πόλεμο και καιρός για ειρήνη» (Τα μεταφρασμένα στη δημοτική γλώσσα βιβλικά κείμενα προέρχονται από τη μετάφραση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας, Αθήνα 1997). 5
αγάπης με τον αδελφό ή με ένα φίλο 24. Ειρήνη σημαίνει την ευτυχία 25, την μακροημέρευση, 26 την υγεία 27 αλλά και την αμοιβαία εμπιστοσύνη 28. Εκτός από τις σημασίες του όρου που αναφέραμε, η ειρήνη συνδέεται με την εσωτερική διάθεση ασφαλείας που νιώθει ο άνθρωπος όταν εμπιστεύεται τον εαυτό στο Θεό 29. Όταν ο συγγραφέας του βιβλίου των Κριτών περιγράφει την κλήση του Γεδεών από το Θεό αναφέρει: «και είπεν αυτώ Κύριος ειρήνη σοι, μη φοβού, ου μη αποθάνης. και ωκοδόμησεν εκεί Γεδεών θυσιαστήριον τω Κυρίω και επεκάλεσεν αυτώ Ειρήνη Κυρίου έως της ημέρας ταύτης» 30. Η ειρήνη είναι δώρο του Θεού ο οποίος το επιβάλλει στους ουρανούς. Επομένως μπορεί να δημιουργήσει και να χαρίσει την ειρήνη στο λαό Του 31. Τη χαρίζει στο λαό όταν αυτός τον υπακούει και τηρεί το νόμο του. 32 Ο άνθρωπος κερδίζει την ειρήνη όταν και ο ίδιος συνεργάζεται για την εφαρμογή του θελήματος του Θεού στον κόσμο. Αυτό γίνεται περισσότερο εμφανές στους προφήτες. Στην εποχή τους ο λαός αποστατεί και η αμαρτία αποτελεί γενικό χαρακτηριστικό. Η ειρήνη την εποχή αυτή δεν είναι καρπός της σχέσης με το Θεό αλλά αποτέλεσμα ευκαιριακών συμμαχιών. Σε αυτή την πραγματικότητα ακούμε τον Ησαΐα να λέει «Θα ρθουνε μέρες που το όρος του ναού θα κυριαρχεί πάνω στα βουνά, ψηλότερο από όλα τ άλλα. Εκεί θα συρρέουν οι λαοί. Εκεί θα τρέχουν έθνη πολλά Γιατί από τη Σιών βγαίνει ο νόμος, από την Ιερουσαλήμ προέρχεται ο λόγος του Κυρίου. Αυτός θα κρίνει ανάμεσα σε πολλούς λαούς το δίκιο θα αποδώσει σε έθνη δυνατά. Τότε τα ξίφη τους θα τα σφυρηλατήσουν σε άροτρα και τις λόγχες τους σε δρεπάνια. Ξίφος δεν θα σηκώνει το ένα έθνος ενάντια στο άλλο και πια δεν θα μαθαίνουν να 24 Ψ. 40. 10: «και γαρ ο άνθρωπος της ειρήνης μου, εφ όν ήλπισα» (Χρησιμοποιούμε το αρχαίο ελληνικό κείμενο επειδή στη δημοτική δεν είναι ορατή σημασία της ειρήνης. 25 Ιώβ. 22. 21: «Λοιπόν σταμάτα σαν εχθρό να βλέπεις το Θεό. Κάνε μαζί του ειρήνη κι έτσι την ευτυχία θα βρείς». 26 Γεν. 15. 1. 15, πρβλ. 25.15 «Ο Κύριος είπε σε όραμα στον Άβραμ.θα πεθάνεις ειρηνικά σε βαθειά γεράματα και θα ταφείς». 27 Ψ. 37.4: «ουκ έστιν ίασις εν τη σαρκί μου από προσώπου της οργής σου, ουκ έστιν ειρήνη εν τοις οστέοις μου από προσώπου των αμαρτιών μου». 28 «και ελάλησεν Κύριος». 29 βλ. Ιώβ 22.21 αλλά και «Πολλήν ειρήνη έχουν «Ακούω αυτό που λέει ο Θεός, ο Κύριος όσοι το νόμο σου αγαπούν Υπόσχεται ειρήνη στο λαό του, και πρόσκομμα δεν συναντούν στους ευσεβείς του, μπροστά τους» Ψ. 119.165. σ αυτούς που την καρδιά τους σ εκείνον στρέφουν» Ψ. 85.9. 30 Κρ. 6. 23-24, χρησιμοποιούμε το κείμενο των Ο γιατί μας βοηθά περισσότερο από την παράθεση της μετάφρασης του κειμένου. 31 «Έχει ο Θεός υπέρτατη και τρομερή εξουσία. ειρήνη επιβάλλει στο ουράνιο του βασίλειο». Ιώβ 25.2 πρβλ. Ησ. 45. 7 (στο κείμενο των Ο ) ΤΣΕΚΑΡΕΤΕ ΤΑ ΧΩΡΙΑ. 32 Λευτ. 26.1-13. 6
πολεμούν» 33. Την ίδια εικόνα περιγράφει και ο προφήτης Μιχαίας: «.Τότε τα ξίφη τους θα τα σφυρηλατήσουν σε άροτρα και τις λόγχες τους σε δρεπάνια. Ξίφος δεν θα σηκώνει το ένα έθνος ενάντια στο άλλο και πια δεν θα μαθαίνουν να πολεμούν. Αλλά θα κάθεται καθένας κάτω από την κληματαριά του και κάτω στη συκιά του, χωρίς κανείς να τον τρομάζει» 34. Οι προφήτες κήρυξαν την εποχή που θα επικρατήσει η αληθινή ειρήνη η οποία δεν είναι το αντίθετο το πολέμου ή αποτέλεσμα προσωρινών συνθηκών αλλά χάρισμα του «άρχοντα της ειρήνης» 35 Θεού, «ατελείωτη, χωρίς όριο» 36.Ο ειρηνοποιός σε αυτό το μεταίχμιο είναι ο Μεσσίας που οι προφήτες έβλεπαν να έρχεται. Β1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΕΙΡΗΝΗΣ» ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ Στον ερχομό του ειρηνοποιού που θα οδηγούσε το λαό Του σε διαρκή ειρήνη αναφέρεται η προφητεία του Ζαχαρία: «Έκανε να ανατείλει για μας ένα φως από ψηλά, για να φωτίσει αυτούς που ζούνε στο σκοτάδι και κάτω από του θανάτου τη σκιά, και να οδηγήσει τα βήματα μας στο δρόμο της ειρήνης», 37 αλλά και ο ύμνος των αγγέλων κατά τη Γέννηση του Χριστού 38. Ο Απ. Μάρκος στο Ευαγγέλιο του όταν ολοκληρώνει τη διήγηση της θεραπείας της αιμορροούσης γυναίκας 39 γράφει ότι ο Ιησούς την αποχαιρετά λέγοντας «ύπαγε εις ειρήνην» 40. Εδώ η ειρήνη συνδέεται άμεσα με την έννοια της θεραπείας. Με τον ίδιο τρόπο αποχαιρετά ο Ιησούς μια αμαρτωλή γυναίκα στο Ευαγγέλιο του Λουκά αφού πρώτα τη συγχώρησε από τις αμαρτίες της 41. Στο χωρίο αυτό η ειρήνη συνδέεται με τη σωτηρία του ανθρώπου. Είναι σαφές ότι ο χαιρετισμός του Ιησού σημαίνει πολύ περισσότερα από όσα ακούγονται. Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη ο Αναστάς Ιησούς εμφανίζεται στους μαθητές Του, τους ευλογεί λέγοντας και πάλι «Ειρήνη υμίν» 42. Ο χαιρετισμός έχει πολύ περισσότερο βάθος από τους συνήθεις. Την πρώτη φορά συνδέεται με την 33 Ησ. 2.1-4. 34 Μιχ. 4.1-4, πρβλ. Ιεζ. 34.24 κ. εξ. 35 Ησ. 9.5 και Ζαχ. 9.9. 36 Ησ. 9.6. 37 Λουκ. 1.79. 38 Λουκ. 2.14: «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επι γης ειρήνη». 39 Μκ. 5.24-34. 40 Μκ. 5.35 πρβλ. Λκ. 8.48. 41 Λκ. 7.36-50. 42 Ιω. 20.21-23. 7
αποκάλυψη της Αναστάσεως Του, η δεύτερη με την ανάθεση της διακονίας της μετάνοιας και ο τρίτος όταν αποκαλύπτεται στο Θωμά. Πολύ σημαντικό για την κατανόηση της έννοιας της ειρήνης στην Καινή Διαθήκη είναι το χωρίο για την ειρήνη των μακαρισμών. «Μακάριοι όσοι φέρνουν την ειρήνη στους ανθρώπους, γιατί αυτοί θα ονομαστούν παιδιά του Θεού» 43. Ο Χριστός κατατάσσει τους ανθρώπους που εργάζονται για την ειρήνη στη θέση των υιών του Θεού. Πραγματικότητα πολύ γνωστή από τα κείμενα της Π. Διαθήκης όπως είδαμε πολύ συνοπτικά. Τον μακαρισμό θα πρέπει να τον συσχετίσουμε και με άλλα σημεία της διδασκαλία του Χριστού που υπάρχουν στο ίδιο κεφάλαιο του Ευαγγελίου του Ματθαίου. Ο ειρηνοποιός δεν βλάπτει το συνάνθρωπό του ακόμα και αν απειλείται ο ίδιος από τους συνανθρώπους του. 44 Ζητά, ο Χριστός, να αγαπά τους εχθρούς του, να ευεργετεί αυτούς που τον μισούν και να προσεύχεται γι αυτούς που τον αδικούν 45. Κατά τον Ιωάννη, αυτός που είναι ενωμένος με το Χριστό έχει την ειρήνη. 46 Επομένως, η ειρήνη είναι καρπός της σχέσης του χριστιανού με το Χριστό αλλά και δώρο που το προσφέρει ο ίδιος στους μαθητές του ώστε να μη δειλιάσουν όταν δουν το Χριστό να θυσιάζεται 47. Για τον Απ. Παύλο ο Χριστός είναι ο ειρηνοποιός «γιατί μέσα σ εκείνον η θεότητα έστερξε ολάκερα να κατοικήσει, κι όλα όσα στη γη κι όσα στον ουρανό μαζί της να συμφιλιώσει δι αυτού που την ειρήνη έφερε με του σταυρού του το αίμα» 48. Στην προς Εφεσίους Επιστολή αναφέρει: «Αυτός πραγματικά είναι για μας η ειρήνη. Αυτός έκανε τους δυο αντιμαχόμενους κόσμους ένα λαό και γκρέμισε με το σταυρικό του θάνατο ότι σαν τοίχος τους χώριζε και προκαλούσε έχθρα μεταξύ τους» 49. Η ειρήνη είναι και κλήση 50. Είναι καρπός του Αγ. Πνεύματος 51. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του Ευαγγελίου που ανακαινίζει τη ζωή μας 52. 43 Ματθ. 5.9. 44 Ματθ 5. 38-42. 45 Ματθ. 5. 43-48. 46 Ιω. 16. 33. 47 Ιω. 14. 27. 48 Κολ. 1. 19-20. 49 Εφ. 2. 14. 50 Κολ. 3. 15: «Η ειρήνη του Θεού, στην οποία έχετε κληθεί όλοι σαν ένα σώμα, ας κατευθύνει τις καρδιές σας». 51 Γαλ. 5. 22. 52 Ρωμ. 8. 6. 8
Γ. Η έννοια της δικαιοσύνης στην Παλαιά Διαθήκη και στην Καινή Διαθήκη Πρόκειται για μια έννοια για την οποία έχουν ανοιχτεί μεγάλες συζητήσεις πότε με αφορμή του έργου των φιλοσόφων 53, πότε με αφορμή αιώνια ερωτήματα που έρχονται συνεχώς στην επικαιρότητα όπως το ζήτημα της θεοδικίας, της σχέσης αγάπης και δικαιοσύνης ή της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ειδικά το τελευταίο στις ημέρες μας είναι εξαιρετικά επίκαιρο. Η δικαιοσύνη στα βιβλικά κείμενα συνδέεται με την ειρήνη: «Η αγάπη και η αλήθεια συναντήθηκαν, φιλήθηκαν η δικαιοσύνη με την ειρήνη» γράφει ο ψαλμωδός 54. Ο Ησαΐας προσθέτει: «Το έργο της δικαιοσύνης θα ναι ειρήνη, και της δικαιοσύνης το αποτέλεσμα θα ναι ησυχία και ασφάλεια παντοτινή» 55. Ενώ ο Απ. Ιάκωβος συμφωνώντας γράφει: «και ο καρπός της δικαιοσύνης σπέρνεται ειρηνικά από όσους επιζητούν την ειρήνη» 56. Συνήθως η λέξη στην Αγ. Γραφή, δεν έχει τη στενή σχέση με την έννοια με την οποία την συναντάμε στην καθημερινότητα μας αν και πολύ συχνά γίνεται κατανοητή ως δικαίωση και απονομή του δικαίου. Δεν είναι επομένως παράξενο να συναντάμε συχνά το Θεό ως κριτή ο οποίος διατηρεί με την κρίση του την ισότητα ανάμεσα στον άδικο και τον αδικημένο. Ενδεικτικά στο Δευτερονόμιο η μη καταβολή του μισθού στον εργαζόμενο καταλογίζεται ως αμαρτία: «Μην εκμεταλλεύεσαι ποτέ τον μισθωτό, το δυστυχισμένο και το φτωχό συμπατριώτη σου ή τον ξένο που ζει σε μια από τις πόλεις της χώρας σου. Να του δίνεις κάθε μέρα το μεροκάματό του, πριν από τη δύση του ηλίου. Γιατί είναι φτωχός και το έχει ανάγκη. Αλλιώς αυτός θα φωνάξει εναντίον σου στον Κύριο, κι αυτό θα σου καταλογιστεί σαν αμαρτία» 57. Στους Προφήτες που κηρύττουν πριν την Βαβυλώνια Αιχμαλωσία συναντάμε αρκετά συχνά την καταδίκη των αδίκων, την καταδίκη της καταπίεσης των πτωχών και αναγγέλλονται συμφορές για εκείνους που ζουν μακριά από το θέλημα του Θεού 58. Στις Παροιμίες και στους Ψαλμούς η δικαιοσύνη σημαίνει πολλές φορές την ολοκληρωτική τήρηση των θείων εντολών. 53 Αναφέρομαι στον Π. Ρικέρ και στα ερωτήματα που θέτει στο βιβλίο του Αγάπη και Δικαιοσύνη, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα, 2009 και στην εισαγωγή στο βιβλίο του Στ. Ζουμπουλάκη. Παρόμοια συζήτηση θέτει και ο Χ. Γιόνας στο μικρό βιβλίο του: Η έννοια του Θεού μετά το Άουσβιτς, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2001. 54 Ψ. 85.11. 55 Ησ. 32.17. 56 Ιακ. 3.18. 57 Δευτ. 24.14-15. 58 Βλ. στα βιβλία των Προφητών Αμώς, Ωσηέ και Μιχαία. 9
Στα κείμενα όμως της μετά την αιχμαλωσία περίοδο η λέξη σημαίνει την επιείκεια 59, την ευλογία 60, τη σοφία 61, τη σωφροσύνη και τη σύνεση 62. Στην Καινή Διαθήκη, αν θυμηθούμε όσα προαναφέραμε σε σχέση με την ειρήνη, το κέντρο βάρους είναι η υπέρβαση της υποκρισίας. Η εμπιστοσύνη στο Θεό έχει μεγαλύτερη σημασία από την στείρα τήρηση των εντολών 63. Η δικαιοσύνη του Θεού είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αγάπη Του και τη φροντίδα για κάθε άνθρωπο ιδιαίτερα για τους αδυνάμους. Αυτή η φροντίδα δηλώνεται με πολύ ένταση από τον Απ. Ιάκωβο «Ακούστε με τώρα και εσείς οι πλούσιοι. Κλάψτε με γοερές κραυγές για τα βάσανά σας, που όπου να ναι έρχονται. Ο πλούτος σας σάπισε, και τα ρούχα σας τα φαγε ο σκόρος. Το χρυσάφι σας και το ασήμι κατασκούριασαν, και η σκουριά τους θα είναι μαρτυρική κατάθεση εναντίον σας και θα καταφάει τις σάρκες σας σαν τη φωτιά. Και ενώ πλησιάζει η κρίση, εσείς μαζεύετε θησαυρούς. Να, ο μισθός των εργατών που θέρισαν τα χωράφια σας και εσείς τους τον στερήσατε κραυγάζει. Και οι κραυγές των θεριστών έφτασαν ως στ αυτιά του παντοδύναμου Κυρίου. Ζήσατε πάνω στη γη με απολαύσεις και σπατάλες. Παχύνατε σαν τα ζώα, που τα πάνε για σφάξιμο. Καταδικάσατε και φονεύσατε τον αθώο. Δε σας πρόβαλε αντίσταση» 64. 59 Παρ. 21.21: «Όποιος τη δικαιοσύνη ακολουθεί και την αγάπη, θα βρει ζωή, δικαιοσύνη και τιμή» 60 Ψ. 36.6: «Κύριε ως τους ουρανούς η αγάπη σου. η αλήθειά σου ως τα σύννεφα. Η δικαιοσύνη σου σαν τα ψηλά βουνά και η δίκαια κρίση σου σαν άβυσσος μεγάλη. ανθρώπους σώζεις Κύριε και ζώα». 61 Σοφ. Σολ 1.1: «Αγαπήστε τη δικαιοσύνη, εσείς οι κυβερνήτες της γης, σκεφθείτε με αγαθά αισθήματα τον Κύριο κι αναζητείστε τον με ειλικρινή καρδιά». 62 Σοφ. Σολ 8.7: «Αν κανείς αγαπάει τη δικαιοσύνη, τότε εμφανίζονται όλες οι υπέρτατες αξίες, αυτή διδάσκει σωφροσύνη και σύνεση, δικαιοσύνη και γενναιότητα. τίποτα πιο χρήσιμο δεν υπάρχει στη ζωή του ανθρώπου». 63 Γαλ. 2.16: «Ξέρουμε όμως πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να σωθεί με την τήρηση των διατάξεων του νόμου. Αυτό γίνεται μόνο με την πίστη στο Χριστό». 64 Ιακ. 5.1-6. 10