ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΜΑΘΗΜΑ: «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ». ΕΡΓΑΣΙΑ 5 η ΜΕ ΘΕΜΑ: «Η εφαρµογή του δικαιώµατος της επικοινωνίας στον οικογενειακό χώρο» Ι ΑΣΚΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:ΥΨΗΛΑΝΤΗ ΜΑΡΙΑ Α.Μ. 349 ΠΜΣ ΑΘΗΝΑ 29-01-2004 1
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ...3 ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ...4 ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ...5 Η ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ...5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...7 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο άρθρο 25 παρ. 1Σ ορίζεται ότι: «Τα δικαιώµατα του ανθρώπου, ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκηση τους. Τα δικαιώµατα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν...» Από την διατύπωση της διάταξης του άρθρου 25 προκύπτει η συνταγµατική καθιέρωση της τριτενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων, η εφαρµογή δηλαδή των συνταγµατικών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο. Τριτενέργεια θεωρείται η ενέργεια προς τους ιδιώτες, η δέσµευση και η υποχρέωση τους να σέβονται τα δικαιώµατα των άλλων, όπως προκύπτει από την συνταγµατική τυποποίηση και οριοθέτηση του συνταγµατικού προτύπου του κοινωνικού ανθρώπου. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα τριτενεργούν, εφαρµόζονται δηλαδή και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ένα τέτοιο παράδειγµα είναι και αυτό που αναλύεται στην παρούσα εργασία, δηλ. η εφαρµογή του δικαιώµατος της επικοινωνίας στον οικογενειακό χώρο. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ Στην παρούσα υπόθεση (υπ αριθ 1263/1979) 1 προβάλλονται τα εξής πραγµατικά περιστατικά: ο Κ.Ζ. τέλεσε γάµο µε την εναγοµένη Μ. την 1.7.1972 µε την οποία απέκτησε και µία κόρη, 1 Νοµικό Βήµα 1979, σελ.1662 επ. 3
την Παρασκευή. Την 28.1.1973 ο Κ.Ζ. απεβίωσε. Από τη γέννηση της µικρής αλλά και µετά το θάνατο του Κ.Ζ. οι ενάγοντες γονείς του Κ.Ζ. είχαν συχνή επικοινωνία µε την εγγονή τους και κόρη του αποβιώσαντος γιου τους. Η τακτική αυτή επικοινωνία µεταξύ παππούδων και εγγονής συνεχίστηκε και µετά την τέλεση νέου γάµου εκ µέρους της εναγοµένης κατά το έτος 1975, µέχρι και τον Μάρτιο του 1978. Από το Μάτριο του 1978 και έπειτα η εναγοµένη δεν επέτρεπε την επικοινωνία των εναγόντων µε την ανήλικη κόρη της και εγγονή τους, µε τη δικαιολογία ότι οι ενάγοντες αποκάλυψαν στη µικρή εγγονή τους ότι ο σύζυγος της µητέρας της δεν ήταν και αληθινός της πατέρας. ΝΟΜΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Ο νοµικός προβληµατισµός που τίθεται εδώ είναι το εάν και κατά πόσο µπορεί η εναγοµένη να απαγορεύσει την επικοινωνία των εναγόντων µε την εγγονή τους και να τους στερήσει αυτό το δικαίωµα αποτρέποντας τους ουσιαστικά από την πλήρη και ακώλυτη άσκηση του δικαιώµατος της επικοινωνίας. Το δικαίωµα της επικοινωνίας τριτενεργεί, όπως και όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Βασική αρχή της ισχύος όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι πως όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται καταρχήν ως προς όλες τις έννοµες σχέσεις και ως προς όλο τους το περιεχόµενο. 2 Εποµένως και το δικαίωµα της επικοινωνίας εφαρµόζεται στις διαπροσωπικές οικογενειακές σχέσεις καταρχήν ως προς όλο του το περιεχόµενο, ενώ υπόκειται σε περιορισµό µόνο για λόγους αιτιώδους συνάφειας. 2 ηµητρόπουλος Αντρέας, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Θ Έκδοση, Αθήνα 2001, σελ 863 επ. 4
ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Το δικαίωµα της επικοινωνίας κατοχυρώνεται στο άρθρο 19 παρ 1 α του Συντάγµατος σύµφωνα µε το οποίο «το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι απόλυτα απαραβίαστο...» Αποτελεί θεµελιώδες δικαίωµα το οποίο αναγνωρίζεται σ όλους τους ανθρώπους. Το Σύνταγµα αναφέρεται ειδικά στο απόρρητο των επιστολών, κατοχυρώνει όµως και την ελεύθερη ανταπόκριση και επικοινωνία µε οποιοδήποτε τρόπο. Το δικαίωµα υπόκειται σε περιορισµούς µόνο για λόγους αιτιώδους συνάφειας, κι έπειτα από µία αξιολογική στάθµιση συµφερόντων. «Νόµος ορίζει τις εγγυήσεις υπό τις οποίες η δικαστική αρχή δεν δεσµεύεται από το απόρρητο για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκληµάτων(άρθρο 19 παρ 1β Σ.)». Η απόλυτη προστασία του δικαιώµατος αναγνωρίζεται όχι µόνο απέναντι στο κράτος αλλά και απέναντι σε κάθε πολίτη, σε κάθε ιδιώτη µέσα στα πλαίσια διαπροσωπικών σχέσεων. Η ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Το δικαίωµα της επικοινωνίας τριτενεργεί, εφαρµόζεται δηλαδή και στις διαπροσωπικές σχέσεις των ιδιωτών. ικαίωµα επικοινωνίας υπάρχει και µεταξύ συγγενών. Εποµένως, στην 5
προκειµένη περίπτωση δεν δικαιούται η µητέρα να αποκλείσει το δικαίωµα επικοινωνίας των παππούδων µε το εγγόνι τους ακόµα κι αν αυτή έχει ξαναπαντρευτεί. Το Σύνταγµα αναγνωρίζοντας το θεσµό της οικογένειας 3 αναγνωρίζει και το δικαίωµα των µελών της οικογένειας να επικοινωνούν µεταξύ τους, δικαίωµα σύµφυτο προς το φυσικό ή νοµικό περιεχόµενο της οικογενειακής σχέσης, ως σχέσης που βασίζεται στον δεσµό αίµατος. Είναι βέβαια δυνατή η θεσµική προσαρµογή του δικαιώµατος στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε συγκεκριµένης συγγενικής σχέσης, προσαρµογή επηρεασµένη από τα συγγενικά στοιχεία, όπως για παράδειγµα ο βαθµός της συγγένειας. Πάντως η θεσµική προσαρµογή αναφέρεται κατά κανόνα στην συχνότητα και στις συνθήκες επικοινωνίας, όχι όµως και στην επικοινωνία αυτή καθεαυτή. Ο αποκλεισµός της επικοινωνίας του ανηλίκου µε τους εξ αίµατος κατ ευθεία γραµµή ανιόντες, προσβάλλει το αµυντικό περιεχόµενο του δικαιώµατος επικοινωνίας και του ανηλίκου και των ανιόντων. Εποµένως η εναγοµένη κακώς στέρησε τη δυνατότητα επικοινωνίας των εναγόντων µε τη µικρή εγγονή τους καθώς αυτό συνιστά ευθεία προσβολή του δικαιώµατος τους. Οι περιπτώσεις που µπορεί να περιορίσουν το δικαίωµα, όχι όµως να το αποκλείσουν, κρίνονται κατά περίπτωση. Οι ενάγοντες είναι άνθρωποι έντιµοι και ηθικοί. Το γεγονός ότι αποκάλυψαν στην εγγονή τους ότι δεύτερος σύζυγος της εναγοµένης δεν είναι και ο αληθινός της πατέρας δεν αποτελεί γεγονός το οποίο αντίκειται στο αληθές συµφέρον του τέκνου. Αντίθετα η εναγοµένη είχε καθήκον αποκάλυψης της αλήθειας στη µικρή της κόρη ως προς την πραγµατική της οικογενειακή κατάσταση. 3 Άρθρο 21 παρ 1 : «Η οικογένεια, ως θεµέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάµος, η µητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του κράτους». 6
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η επικοινωνία είναι δικαίωµα σύµφυτο µε τη συγγένεια και δικαιολογείται από τους δεσµούς αίµατος. Οι συγγενείς έχουν δικαίωµα επικοινωνίας µεταξύ τους, το οποίο είναι απόλυτο και απαραβίαστο. Στην προκειµένη περίπτωση οι ενάγοντες παππούδες έχουν δικαίωµα να διατηρούν σχέσεις επικοινωνίας µε την εγγονή τους παρά το γεγονός ότι ο γιος τους και πατέρας της µικρής έχει αποβιώσει. Ο θάνατος του γιου τους δεν διακόπτει τη συγγένεια µε τη µικρή Παρασκευή, πολύ περισσότερο δε δεν µπορεί να τους στερήσει το δικαίωµα της επικοινωνίας ο νέος γάµος της µητέρας της. Η διαπροσωπική σχέση παππούδων και εγγονής διατηρείται. Σίγουρα ο βαθµός συγγένειας προσδιορίζει το είδος της επικοινωνίας και τη συχνότητα αυτής, δεν µπορεί όµως σε κανένα βαθµό να την αποκλείσει. Μια τέτοια περίπτωση συνιστά προσβολή του δικαιώµατος της επικοινωνίας και των παππούδων και της εγγονής. 7