ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ στις ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Ι ΑΣΚΩΝ: Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΙΟΣ 2006 Της Φοιτήτριας ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΠΑΣΑΓΓΕΛΗ Α.Μ. :1340200200408 ΘΕΜΑ: Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγική παρατήρηση Επιστήµη Συσχέτιση έρευνας και διδασκαλίας µε την επιστήµη Ελευθερία της έρευνας (έννοια-περιεχόµενο) Περιεχόµενο και όρια της ελευθερίας της έρευνας Ελευθερία πρόσβασης στα πορίσµατα προηγούµενων ερευνών και η αρνητική διάσταση της ελευθερίας της έρευνας Ανακοίνωση των αποτελεσµάτων της έρευνας Σύγκρουση κράτους και ερευνητών για τον καθορισµό των ερευνητικών προγραµµάτων Ελευθερία της διδασκαλίας(έννοια-περιεχόµενο) Ελευθερία της διδασκαλίας και ελευθερία της παιδείας Νοµικές διαστάσεις της ελευθερίας της παιδείας Νοµικές διαστάσεις της ελευθερίας της διδασκαλίας ιδασκαλία στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης και πανεπιστηµιακή διδασκαλία Σύστηµα καθορισµού των όρων εξωπανεπιστηµιακής διδασκαλίας αποκλειστικά από το κράτος υνατότητα ερµηνείας του 16 1 προς µία συνταγµατική κατοχύρωση της διδασκαλίας µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης Περιεχόµενο της ελευθερίας της διδασκαλίας του µη πανεπιστηµιακού δασκάλου Φορείς της ελευθερίας έρευνας και διδασκαλίας Περιορισµοί Νοµολογία Ακαδηµαϊκή ελευθερία Ιστορική προσέγγιση Νοµική φύση και περιεχόµενο της ακαδηµαϊκής ελευθερίας Η ακαδηµαϊκή ελευθερία: ατοµικό δικαίωµα και θεσµική εγγύηση Η ευρεία προστασία της ακαδηµαϊκής ελευθερίας, «νοητικής» φύσεως περιορισµοί «Οργανωτικής» φύσεως περιορισµοί Ιδιαιτερότητες πανεπιστηµιακής διδασκαλίας Η νοµική θέση του ακαδηµαϊκού Το άρθρο 16 1 εδάφιο 2 του Συντάγµατος: «Πίστη» και «Υπακοή» στο Σύνταγµα Γερµανική έννοµη τάξη Ελληνική έννοµη τάξη Μία προσπάθεια ταύτισης της ακαδηµαϊκής ελευθερίας µε την κρατούσα ιδεολογία Φορείς της ακαδηµαϊκής ελευθερίας Ν.1268/1982 Νοµολογία Συµπέρασµα

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ελευθερία έρευνας και διδασκαλίας προστατεύεται τόσο αυτοτελώς, όσο και στο πλαίσιο του θεσµού του αυτοδιοικούµενου Πανεπιστηµίου. Οι θεµελιώδεις αυτές ελευθερίες συνδέονται αδιάσπαστα µε την ελευθερία της επιστήµης, σε σηµείο που ορισµένοι από τη θεωρία να υποστηρίζουν ότι τα προστατευτικά τους πεδία ταυτίζονται εν πολλοίς. Κατοχυρώνονται, επίσης, για να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη καλλιέργεια της επιστήµης και η ελευθερία πνευµατικής κίνησης. Κατά συνέπεια, φορείς των είναι στην περίπτωση της ελευθερίας της έρευνας κάθε φυσικό πρόσωπο που ασκεί επιστηµονική έρευνα είτε αυτοδύναµα είτε στο οργανωτικό πλαίσιο ενός ΝΠΙ. Ο ερευνητής είναι ελεύθερος να επιλέγει το αντικείµενο της έρευνάς του, τη µέθοδο και τον τρόπο ανακοίνωσης των πορισµάτων της. Η αρνητική µορφή της ελευθερίας της ανακοίνωσης των πορισµάτων της έρευνας ενδεχοµένως προσκρούει στο δικαίωµα των άλλων ερευνητών να έχουν πρόσβαση στα πορίσµατα προηγούµενων ερευνών. Η ελευθερία της έρευνας βρίσκει τα όριά της όταν ο ερευνητής εµποδίζεται στην πρόσβασή του σε ερευνητικές πηγές που ανήκουν στο κράτος και δεν είναι προσιτές στο κοινό. Επίσης, σε περιπτώσεις που η έρευνα επιδιώκει την πρόσβαση σε αρχεία που αφορούν προσωπικά δεδοµένα του πολίτη και τέλος σε περιπτώσεις που παραβιάζεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και κινδυνεύει το συνταγµατικό αγαθό της ζωής. Η ελευθερία της διδασκαλίας περιλαµβάνει τον ελεύθερο καθορισµό των όρων της διδασκαλίας και βρίσκει εφαρµογή κατά κύριο λόγο στην ανώτατη εκπαίδευση, γιατί η διδασκαλία εκτός ΑΕΙ, σπάνια συνδέεται µε την έρευνα. Οι ερευνητές υπόκεινται στους νόµους, άσχετα αν δεν ορίζεται αυτό ρητά στο Σύνταγµα. Η ακαδηµαϊκή ελευθερία είναι η εν στενή εννοία ελευθερία έρευνας και διδασκαλίας, αυτή που διενεργείται στα πλαίσια του αυτοδιοικούµενου Πανεπιστηµίου. Προστατεύεται όπως και οι προηγούµενες και ως θεσµική εγγύηση. Φορείς της είναι όλοι οι µετέχοντες στην εκπαιδευτική διαδικασία, οι φοιτητές όµως περιορισµένα, γιατί δεν ασκούν ερευνητική δραστηριότητα. Όλοι οι διδάσκοντες στα ΑΕΙ είναι δηµόσιοι λειτουργοί και βάσει του 16 1εδάφιο 2 οφείλουν να υπακούουν στο Σύνταγµα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο άρθρο 16 του ισχύοντος Συντάγµατος προβλέπεται ότι «η τέχνη και η επιστήµη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους». Ακόµα ότι «η ακαδηµαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον υπακοής στο Σύνταγµα». Στην παρούσα ανάπτυξη θα γίνει µία προσπάθεια προσέγγισης της έννοιας της έρευνας και της έννοιας της διδασκαλίας, ενώ θα επιχειρηθεί και µία ανάλυση του περιεχοµένου των ελευθεριών έρευνας και διδασκαλίας και των ορίων τους. Έπειτα, απαραίτητο είναι να εκτεθούν τυχόν περιορισµοί που προκύπτουν και να οριστούν οι φορείς των θεµελιωδών αυτών δικαιωµάτων. Τέλος, αναγκαίο είναι να προσδιοριστούν οι µορφές µε τις οποίες προστατεύονται αυτές οι ελευθερίες από το κράτος, πράγµα το οποίο συνεπάγεται χαρακτηρισµό της νοµικής φύσης των ελευθεριών αυτών.

Εισαγωγική παρατήρηση Η έρευνα είναι συστατικό στοιχείο της επιστήµης, καθώς µε την επιστήµη αναζητείται, αναπτύσσεται και αξιολογείται συστηµατικά η γνώση. Από το άλλο µέρος, καλλιέργεια της επιστήµης και της γνώσης δεν είναι νοητή χωρίς τη διδασκαλία, δηλαδή τη συστηµατική µετάδοση και αξιολόγηση των πορισµάτων της έρευνας. Το άρθρο 16 του Συντάγµατος κατοχυρώνει την ελευθερία της επιστηµονικής έρευνας και διδασκαλίας τόσο στα πλαίσια του Πανεπιστηµίου όσο και εκτός αυτών. 1 Αξίωση που πηγάζει από το συγκεκριµένο δικαίωµα έχει τόσο ο πανεπιστηµιακός καθηγητής όσο και ο ιδιώτης επιστήµονας που δεν ενεργεί στο πλαίσιο ενός ΑΕΙ. Η ελευθερία έρευνας και διδασκαλίας στο πλαίσιο του αυτοδιοικούµενου Πανεπιστηµίου αποτελεί την ακαδηµαϊκή ελευθερία. 2 Επιστήµη Η επιστήµη αποτελεί έννοια γένους σε σχέση µε την έρευνα και τη διδασκαλία, αφού οι τελευταίες, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Μαντζούφας, «βρίσκονται σε σχέση υπαλληλίας µε την επιστήµη, η οποία µε τη σειρά της εξωτερικεύεται σε έρευνα και διδασκαλία». 3 Απαραίτητο είναι, κατά συνέπεια, να διέλθει κανείς και της έννοιας της επιστήµης, εξετάζοντας την έρευνα και τη διδασκαλία. Ωστόσο, ο ίδιος καταλήγει στο συµπέρασµα ότι δεν µπορεί να δοθεί ουσιαστικός ορισµός της έννοιας της επιστήµης, επειδή κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο µε την έννοια του θεµελιώδους δικαιώµατος. Θα περιόριζε το κανονιστικό περιεχόµενο της έννοιας της επιστήµης, περιορίζοντας ταυτόχρονα και την παρεχόµενη έννοµη προστασία από το Σύνταγµα. Ο ουσιαστικός ορισµός, εκτός του ότι δεν απασχολεί το νοµοθέτη, γιατί δεν είναι µέσα στους στόχους του η επίλυση του επιστηµολογικού-οντολογικού προβλήµατος της ουσιαστικής έννοιας της επιστήµης, θα ενείχε µεγάλα περιθώρια αυθαιρεσίας. Έτσι, κρίνεται ορθό να προκρίνονται περισσότεροι επιµέρους ορισµοί, «που να ανταποκρίνονται στις κανονιστικές απαιτήσεις των ειδικότερων δικαιωµάτων που απορρέουν από τη θεµελιώδη ελευθερία της επιστήµης». 4 Αυτοί οι ορισµοί δεν µπορεί παρά να βασίζονται σε τυπικά- περιγραφικά στοιχεία, εξηγεί ο Μαντζούφας. Πράγµατι, κάθε προσπάθεια να ορίσουµε ποιοτικά τη νοµική έννοια της επιστήµης, να προκρίνουµε, µε άλλα λόγια, κάποιες απόψεις ως επιστηµονικές έναντι κάποιων άλλων και να κρίνουµε προστατευτέες τις πρώτες, προσκρούει στο Σύνταγµα, παραβιάζοντας τη συνταγµατικά κατοχυρωµένη αρχή της µη διάκρισης από το κράτος των επιστηµονικών θέσεων, η οποία απορρέει από την αρχή της ισότητας(άρθρο 4 1Σ), αλλά και από το γενικότερο πνεύµα των θεµελιωδών δικαιωµάτων που επιβάλλει την κρατική ουδετερότητα και αποστασιοποίηση απέναντι στις αντιτιθέµενες θέσεις. 5 Μια τέτοια προσπάθεια θα συρρίκνωνε το κανονιστικό περιεχόµενο της ελευθερίας της επιστήµης και θα περιόριζε µε αυθαίρετα κριτήρια το 1 αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά ικαιώµατα τ.α, Αντ.Σάκκουλας, 2005,σελ.749 2 όπ.παρ, σελ.749 3 Μαντζούφας Π., Ακαδηµαϊκή ελευθερία Οργανωτική και διαδικαστική θεώρηση- Το συνταγµατικό πλαίσιο της εξέλιξης των πανεπιστηµιακών, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1997, σελ.176-177 4 όπ.παρ. σελ161 5 όπ.παρ., σελ.159

προστατευτικό πεδίο του άρθρου 16 1Σ. Ο τυπικός ορισµός που δίνεται τελικά για την επιστήµη είναι»κάθε συστηµατική προσπάθεια διατύπωσης αποφάνσεων για την αλήθεια, οι οποίες συνάγονται από άλλες αποφάνσεις και στη συνέχεια κοινοποιούνται δηµόσια». 6 Ο ορισµός αυτός εξετάζεται σε συνδυασµό µε βασικές συνταγµατικές αρχές: την προστασία των µειοψηφιών, προέκταση της δηµοκρατικής αρχής και τον πλουραλιστικό χαρακτήρα της επιστήµης, µε την έννοια ότι το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ίση µεταχείριση όλων των επιστηµονικών απόψεων και το δικαίωµα κάθε επιστήµονα να επιλέγει τους τρόπους οργάνωσης και εκτέλεσης της έρευνάς του, χωρίς έξωθεν χειραγώγηση. 7 Η θεωρία και η νοµολογία των ελληνικών δικαστηρίων δεν προσδιόρισαν ποτέ ειδικά την έννοια της επιστήµης, επικαλούµενες το άρθρο 16 1Σ για να οριοθετήσουν την ακαδηµαϊκή ελευθερία και να αντλήσουν έννοµες συνέπειες. Μία προσπάθεια ορισµού της επιστήµης έγινε από το γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο 8 : «επιστήµη είναι κάθε δραστηριότητα, η οποία σύµφωνα µε το περιεχόµενο και τη µορφή της αποτελεί υπεύθυνη και προδιαγεγραµµένη αναζήτηση που τείνει στην εξακρίβωση της αλήθειας». Βασική παράµετρος αυτού του ορισµού, σύµφωνα µε τον Παπαδηµητρίου είναι το γεγονός ότι η έρευνα, όπως εξάλλου και η διδασκαλία έχει πάντοτε στόχο την ανεύρεση της αλήθειας, «της αλήθειας που δεν έχει ακόµη αλλά ούτε είναι ποτέ δυνατόν να ανευρεθεί πλήρως» 9. Συνδυάζοντας αυτή την παρατήρηση µε τις ανωτέρω εκτεθείσες σκέψεις, συµπεραίνουµε ότι εφόσον κανένα πόρισµα επιστηµονικής έρευνας δεν µπορεί εκ των προτέρων να οριστικοποιηθεί ως αµετάκλητο, πλήρες και εµπεριστατωµένο δεν είναι νοητή και δεν επιτρέπεται οποιαδήποτε λογοκρισία των εκάστοτε επιστηµονικών θεωριών και θέσεων ούτε αξιολόγηση από το κράτος ορισµένων θεωριών ως επιστηµονικών, πιο εµπεριστατωµένων, έναντι άλλων που κατακρίνονται ως µη εµπεριστατωµένες, άρα µη επιστηµονικές και εξαιρετέες από το προστατευτικό πεδίο του 16 1Σ. Το Σύνταγµα προστατεύει µε το µηχανισµό των θεµελιωδών δικαιωµάτων τη δυνατότητα να σκέφτεται κανείς διαφορετικά και να διαφοροποιείται κατά την έκφραση της γνώµης του(άρθρο 5 1Σ). Ο πλουραλιστικός χαρακτήρας αντανακλά και στη ελευθερία της επιστήµης και επιτάσσει την προστασία επιστηµονικών απόψεων που διατυπώνονται και υποστηρίζονται από µειοψηφίες. Βέβαια, στο πλαίσιο των ΑΕΙ συχνά περιθωριοποιούνται καθηγητές που υποστηρίζουν µειοψηφικές θέσεις και υφίστανται δυσµενείς διακρίσεις, οπότε το άρθρο 16 1Σ καλύπτει και αυτούς τόσο µέσω της ελευθερίας της επιστήµης όσο και µέσω της ακαδηµαϊκής ελευθερίας που θα εξεταστεί σε επόµενο κεφάλαιο. Αν το κράτος µέσω πειθαρχικών οργάνων αξιολογούσε τις επιστηµονικές θέσεις, τις µεθόδους και τα πορίσµατα των ερευνών των επιστηµόνων ως ορθά ή εσφαλµένα, το άρθρο 16Σ θα ήταν γράµµα κενό και η ελευθερία της επιστήµης απλή διακήρυξη, χωρίς νόηµα. 10 Άλλο το γεγονός ότι η επαγγελµατική ενασχόληση µε την επιστήµη προϋποθέτει,κατά το νόµο, τις περισσότερες φορές, ορισµένα προσόντα «η απόκτηση των οποίων πρέπει πάντα να είναι ανοιχτή σε όλους όσους έχουν τις κατάλληλες διανοητικές 6 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ. 159 7 όπ.παρ, σελ.162κ.επ. 8 απόφαση BverfG35, 79/113 και 47 N.J.W.1973, παρουσιάστηκε στη χώρα µας στο ΝοΒ21, σελ.311κ.επ. 9 Παπαδηµητρίου Γ., Σύνταγµα και Ελευθερία της Επιστήµης, ΤοΣ 1992, σελ.520 10 όπ.παρ, σελ520

τάσεις και δυνάµεις». 11 Ιδιαιτερότητα εισάγει και η ένταξη της επιστηµονικής έρευνας και διδασκαλίας στα πλαίσια ενός θεσµού, του αυτοδιοικούµενου Πανεπιστηµίου, προστατευόµενου συνταγµατικά. Η έρευνα εκεί διεκδικεί κρατικούς πόρους και υπόκειται σε οργανωτικούς περιορισµούς, όπως θα δούµε παρακάτω. Συσχέτιση έρευνας και διδασκαλίας µε την επιστήµη Από τη διερεύνηση του περιεχοµένου της επιστήµης προκύπτει και η σχέση της µε τις συναφείς έννοιες της έρευνας και διδασκαλίας, έννοιες είδους σε σχέση µε την ευρύτερη έννοια γένους «επιστήµη». Αποτελεί κρατούσα άποψη στη θεωρία ότι το 16 1Σ στο συνταγµατικό πεδίο της επιστήµης παρέχει προστασία ίδια µε αυτή που διασφαλίζουν η έρευνα και η επιστήµη στο άθροισµά τους. 12 Ελευθερία της έρευνας(έννοια-περιεχόµενο) Έρευνα,σύµφωνα µε έναν ορισµό του Μάνεση είναι «οι νοητικές και τεχνικές ενέργειες που αποσκοπούν, µε συστηµατικό και αποδεικτικό τρόπο στην απόκτηση νέων γνώσεων, διεξαγόµενες είτε ατοµικά είτε συλλογικά» 13 Ελευθερία της έρευνας σηµαίνει ότι οτιδήποτε µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο έρευνας, δεν υπάρχει γνωστικό αντικείµενο που απαγορεύεται να εξετάσει ο ερευνητής και είναι ελεύθερος να προσδιορίσει τους στόχους της έρευνάς του. Η αρχή του «πίστευε και µη ερεύνα» δεν συµβιβάζεται µε το 16 1Σ. Αντικείµενο έρευνας µπορούν να αποτελέσουν και όλες οι επιστηµονικές γνώµες και θεωρίες και να γίνουν στη συνέχεια αντικείµενο κριτικής, συνεχίζοντας τους ανωτέρω συλλογισµούς για απαγόρευση διάκρισης εκ µέρους του κράτους µεταξύ των θεωριών σε εµπεριστατωµένες και µη ή κρατούσες και επιστηµονικές και µη. «εν υπάρχουν απαραβίαστα επιστηµονικά δόγµατα. Ακόµη και οι µη υποκείµενες σε αναθεώρηση διατάξεις του Συντάγµατος υπόκεινται σε επιστηµονική έρευνα, χωρίς να παραβιάζεται το άρθρο 16 2Σ.» 14 Η ελευθερία της έρευνας θεµελιώνει ατοµικό δικαίωµα του ερευνητή να αξιώνει από το κράτος αποχή από επεµβάσεις στη διαδικασία του ερευνητικού του έργου. (status negativus). Πρέπει να διακριθεί αυτή η αξίωση του ιδιώτη ερευνητή από την αντίστοιχη ενός ερευνητή σε ένα ΑΕΙ, γιατί ο πρώτος δεν επωφελείται από κρατικές παροχές, συνεπώς δε βαρύνεται από κρατικά καθήκοντα. 15 Επίσης, είναι φανερό ότι η ελευθερία της έρευνας συνδέεται µε το δικαίωµα καθενός να αναπτύσσει την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική και οικονοµική ζωή της χώρας.(άρθρ.5 1Σ). Η διαµόρφωση επιστηµονικής ταυτότητας µέσω της έρευνας σε όποια αντικείµενα και όποιες πηγές κρίνει σκόπιµο ο ερευνητής περιλαµβάνεται χωρίς αµφιβολία στο πεδίο του 5 1Σ. Συνδέεται ακόµα µε την ελευθερία της 11 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ.750 και Παπαδηµητρίου, όπ.παρ σελ 526 12 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ.117 και στην υποσηµείωση 83 13 Μάνεσης, Η συνταγµατική προστασία της ακαδηµαϊκής ελευθερίας, Ο Πολίτης, 1977 και Συνταγµατική Θεωρία και Πράξη, σελ.676 14 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ.752-753 15 όπ.παρ,σελ676-677

γνώµης(άρθρ.14 1Σ), την ελευθερία πνευµατικής κίνησης γενικά. 16 Το κράτος, λοιπόν, όχι µόνο δεν πρέπει να εξαιρεί πεδία από το αντικείµενο της έρευνας ή να την καθιστά δυσχερή ή να την περιορίζει σε συγκεκριµένα πεδία, αλλά έχει καθήκον βάσει του 16 1 υποεδάφιο2(«η ανάπτυξη και προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του κράτους») να ενθαρρύνει την έρευνα και να διευκολύνει την πρόσβαση του ερευνητή στις διάφορες πηγές. Αναπόφευκτο είναι το ερώτηµα σ αυτό το σηµείο αν έχει ο επιστήµονας αξίωση πρόσβασης και σε κρατικά αρχεία που ενδεχοµένως καλύπτονται από απόρρητο, καθώς και σε ιδιωτικά αρχεία. Περιεχόµενο και όρια της ελευθερίας της έρευνας Ο Μαντζούφας εντοπίζει τρεις ευρείες κατηγορίες περιπτώσεων, όπου δοκιµάζονται τα όρια της ελευθερίας της έρευνας. Πρόκειται για: 1. το δικαίωµα πρόσβασης σε κρατικές πηγές και αρχεία και αξιοποίησής τους στην έρευνα 2. τη δυνατότητα διείσδυσης στην ιδιωτική σφαίρα του πολίτη, µέσω της έρευνας και πρόσβασης σε αρχεία κάθε είδους, που επεξεργάζονται ηλεκτρονικά προσωπικές πληροφορίες πολιτών 3. το δικαίωµα διεξαγωγής έρευνας στο πεδίο της γενετικής και γενικά σε πεδία επιστηµών που εγκυµονούν κινδύνους για το αγαθό της ζωής και τη δυνατότητα αυτοδιάθεσης του ατόµου. 17 Ας εξετάσουµε κάθε µια από τις τρεις αυτές περιπτώσεις σε συνδυασµό µε το περιεχόµενο της ελευθερίας έρευνας. 1.Η ελευθερία της έρευνας περιλαµβάνει, κατά δεύτερον, την ελευθερία επιλογής της µεθόδου της έρευνας, εκτός από την ελεύθερη επιλογή γνωστικού αντικειµένου, που εκτέθηκε παραπάνω. ε συνάγεται, ωστόσο, από αυτές τις δύο δυνατότητες ότι κάθε ερευνητής έχει αξίωση πρόσβασης σε κρατικά αρχεία που δεν είναι προσιτά στους πολίτες, για λόγους δηµόσιας ασφάλειας ή υγείας ή προστασίας των συµφερόντων τρίτων, σύµφωνα και µε το αγτόγλου. 18 Τα δηµόσια έγγραφα και η προστασία τους υπόκεινται σε αντικειµενικούς κανόνες, έτσι το κράτος δε θα πρέπει να παρεµποδίζει την πρόσβαση, παρά µόνο σε περιπτώσεις που δεν µπορεί να προστατευτεί διαφορετικά επιτακτικό δηµόσιο συµφέρον και πάντα στο µέτρο που αυτός ο περιορισµός εξυπηρετεί το δηµόσιο συµφέρον, χωρίς να θίγει την αρχή της αναλογικότητας ή να προσβάλλει το δικαίωµα στον πυρήνα του. Αρκετές φορές η επιτυχής έκβαση της έρευνας εξαρτάται από την άδεια πρόσβασης σε κρατικά αρχεία, οπότε οι κρατικές υπηρεσίες οφείλουν τα προσφέρουν τα αρχεία τους στον ερευνητή. Τυχόν άρνηση της δηµόσιας υπηρεσίας θα πρέπει να συνοδεύεται από αιτιολογηµένη απάντηση µε τους συγκεκριµένους λόγους στους οποίους βασίστηκε η άρνηση και να 16 Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, β έκδοση, 2002,σελ.308 17 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ.186 18 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ.753, έτσι και ο Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ184

τυποποιείται νοµικά. 19 Αυτό προκύπτει και από τις αρχές της νοµιµότητας, της χρηστής διοίκησης και της καλής λειτουργίας της διοίκησης. 20 Το δικαίωµα πρόσβασης στα διοικητικά έγγραφα είναι συναφές µε την ελευθερία της έρευνας και το δικαίωµα του πληροφορείσθαι αφενός συνιστά προπαρασκευαστική άσκηση του κατοχυρωµένου από το Σύνταγµα δικαιώµατος δικαστικής προστασίας αφετέρου(άρθρ.20 1Σ). 21 Ο Ν.1599/1986 προβλέπει στο άρθρο 16 3 δύο ευρείες κατηγορίες περιορισµών του δικαιώµατος πρόσβασης στα διοικητικά έγγραφα στις περιπτώσεις α. που παραβλάπτεται το απόρρητο συζητήσεων του υπουργικού συµβουλίου και των άλλων κυβερνητικών οργάνων, το απόρρητο εθνικής άµυνας και εξωτερικής πολιτικής, της δηµόσιας πίστης και του νοµίσµατος, της ασφάλειας του κράτους και της δηµόσιας τάξης, το ιατρικό, εµπορικό, τραπεζικό ή βιοµηχανικό απόρρητο και κάθε άλλο απόρρητο που προβλέπεται από ειδικές διατάξεις ή β. που µπορεί να δυσχεράνει την έρευνα δικαστικών, αστυνοµικών, στρατιωτικών ή διοικητικών αρχών σχετικά µε την τέλεση εγκλήµατος ή διοικητικής παράβασης. Πρόκειται για κατηγορίες επιτρεπτών περιορισµών που θέσπισε ο κοινός νοµοθέτης στο δικαίωµα πρόσβασης στα διοικητικά έγγραφα, το οποίο κατοχυρώνεται ρητά στον ίδιο νόµο 1599/1986.(«κάθε πολίτης, µε τις επιφυλάξεις της 3 έχει δικαίωµα να λαµβάνει γνώση των διοικητικών εγγράφων(είτε µε επιτόπια µελέτη είτε µε χορήγηση αντιγράφου) εκτός από εκείνα που αναφέρονται στην ιδιωτική ή οικογενειακή ζωή τρίτων»).πρέπει να προσθέσουµε ότι το απόρρητο δεν αντιτάσσεται κατά του προσώπου το οποίο αφορά. 2.Όσον αφορά στο δικαίωµα προστασίας προσωπικών πληροφοριών, επεξεργασµένων ηλεκτρονικά, αξίζει να αναφέρουµε ότι είναι έκφανση του δικαιώµατος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Έχει έννοµο συµφέρον ο ασθενής για παράδειγµα να µην κοινοποιηθεί ο ιατρικός φάκελος που διατηρούν για τον ίδιο σε ψυχιατρική κλινική, στην οποία είχε νοσηλευθεί. Είναι δυνατόν στα πλαίσια ιατρικών ή κοινωνικών-εµπειρικών µελετών να προκύψει σύγκρουση µεταξύ της ελευθερίας της έρευνας και του ευλόγου συµφέροντος του κοινού να πληροφορείται από τα πορίσµατά της και του δικαιώµατος προστασίας προσωπικών πληροφοριών. Εδώ ο Μαντζούφας προτείνει στάθµιση συµφερόντων πριν δοθεί οποιαδήποτε προτεραιότητα στο ένα ή το άλλο δικαίωµα. 22 Στο παράδειγµά µας αν χρειαζόταν κάποιος ερευνητής το φάκελο αυτό και δεν µπορούσε να ολοκληρώσει 19 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ184 20 Σπηλιωτόπουλος Ε, Εγχειρίδιο ιοικητικού ικαίου, 11 η έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή,2002, σελ.100-101: «Η αρχή της χρηστής διοίκησης, που επιβάλλει στα όργανα να ασκούν τις αρµοδιότητές τους σύµφωνα µε το αίσθηµα δικαίου που επικρατεί, ώστε κατά την εφαρµογή των σχετικών διατάξεων να αποφεύγονται οι ανεπιεικείς και απλώς δογµατικές ερµηνευτικές εκδοχές και να επιδιώκεται η εφαρµογή του δικαίου προς τις επικρατούσες κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες και απαιτήσεις, καθώς και η αρχή της αναλογικότητας και της προστατευόµενης εµπιστοσύνης του διοικουµένου. Η αρχή της καλής λειτουργίας της διοίκησης, η οποία επιβάλλει την άσκηση της δραστηριότητας των διοικητικών οργάνων σύµφωνα όχι µόνο µε τους κανόνες δικαίου που καθορίζουν τη λειτουργία των υπηρεσιών του δηµοσίου και των άλλων δηµοσίων νοµικών προσώπων, αλλά και κατά τους κανόνες της επιστήµης και της τέχνης και τα δεδοµένα της κοινής πείρας και την αρχή της καλής πίστης που είναι σχετικά µε τη δραστηριότητα αυτή.» «Ενώ οι ιδιώτες µπορούν να ενεργήσουν οτιδήποτε δεν απαγορεύεται, αντίθετα η ιοίκηση οφείλει ή µπορεί να ενεργήσει µόνον ό,τι επιτρέπεται».(για την αρχή της νοµιµότητας το τελευταίο,σελ.92) 21 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ.185 22 οµοίως

διαφορετικά την έρευνά του, αν µεν πρόκειται για δηµόσια κλινική, εφαρµόζονται όσα εκτέθηκαν στον αριθµό 1, υπάρχει δηλαδή το ιατρικό απόρρητο που περιορίζει το δικαίωµα πρόσβασης στο συγκεκριµένο έγγραφο και η δέσµευση είναι απόλυτη για το ΝΠ, έχει υποχρέωση να απορρίψει την πρόσβαση. Για να µην πληγεί, εντούτοις, η ελευθερία της έρευνας και το δικαίωµα πρόσβασης σε έγγραφα της ιοίκησης στον πυρήνα του, θα µπορούσε µε βάση την αρχή της αναλογικότητας να επιτραπεί περιορισµένη γνώση του εγγράφου, µε καλυµµένες τις πληροφορίες που συνδέουν µε το πρόσωπο του ιδιώτη( όνοµα, επώνυµο, διεύθυνση, προσωπικές περιστάσεις) 23. Εάν πρόκειται για ιδιωτική κλινική, εξακολουθεί να δεσµεύεται απόλυτα από το ιατρικό απόρρητο του ασθενούς, ενώ δεν έχει καµία υποχρέωση να επιτρέψει την πρόσβαση στον ερευνητή, αφού δεν είναι έγγραφο που προέρχεται από ΝΠ. 24 3. Στο πεδίο της γενετικής και γενικά των βιοϊατρικών επιστηµών η ελευθερία της έρευνας έρχεται αντιµέτωπη µε τη ζωή ως συνταγµατική αξία, όπως και το δικαίωµα αυτοδιάθεσης και αυτοκαθορισµού. Αρκετές φορές στην ιστορία οι κυβερνήσεις µε το πρόσχηµα της διεξαγωγής επιστηµονικών πειραµάτων εξόντωσαν ολόκληρες οµάδες «ανεπιθύµητου πληθυσµού», όπως πολιτικούς αντιπάλους και µειονότητες. Ακόµα και σήµερα υπάρχουν καταγγελίες για εκµετάλλευση του πληθυσµού του λεγόµενου «Τρίτου Κόσµου», προκειµένου να δοκιµαστεί η «ασφάλεια» και η «αποτελεσµατικότητα» καινούριων παρασκευασµάτων. Το φαινόµενο χαρακτηρίζεται από παγκοσµιότητα και διαχρονικότητα, οπότε δεν έχει µεγάλη πρακτική σηµασία στα πλαίσια της ανάπτυξης για την ελευθερία έρευνας του 16 1Σ. 25 «Από την ελευθερία επιλογής της µεθόδου της έρευνας δεν προκύπτει σε καµία περίπτωση ότι ο επιστήµονας µπορεί να εφαρµόσει µεθόδους που συνεπάγονται τη διενέργεια πράξεων που απαγορεύονται και τιµωρούνται, γιατί προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ή διακινδυνεύουν την ατοµική ή δηµόσια υγεία ή βλάπτουν το περιβάλλον κ.ο.κ.» 26 Η αναγκαστική διεξαγωγή πειραµάτων επί ανθρώπων, συγκεκριµένα, απαγορεύεται κατηγορηµατικά από το δίκαιό µας, άσχετα αν γίνεται για νόµιµο καθεαυτόν σκοπό, γιατί απαγορευµένη είναι κάθε πράξη που προκαλεί σωµατική κάκωση ή βλάβη της υγείας( δεν ταυτίζονται ούτε συνεπάγονται η µία την άλλη κατ ανάγκην) 27 και τέτοιες χαρακτηρίζονται ακόµα και σωµατικές βλάβες που δεν προκαλούν άµεσο πόνο, όπως η παρατεταµένη αποµόνωση του ατόµου, συνεχής παρεµπόδιση του ύπνου του µε ενοχλητικούς θορύβους. Απαγορευµένες και άρα µη καλυπτόµενες από την ελευθερία της έρευνας θεωρούνται αναγκαστικές ή άλλες χωρίς τη συναίνεση του θιγοµένου επεµβάσεις στη σωµατική του ακεραιότητα και λειτουργία και κάθε προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειάς του. Απαγορευµένη είναι 23 Η αρχή της διαφάνειας της διοικητικής δράσης επιτάσσει να έχουν οι διοικούµενοι πρόσβαση σε πληροφορίες που υπάρχουν σε έγγραφα που προέρχονται από τη ιοίκηση, αλλά και έγγραφα που προέρχονται από ΝΠ, ΟΤΑ και δηµόσια νοµικά πρόσωπα είτε διέπονται από το ιδιωτικό είτε από το δηµόσιο δίκαιο, στο ιοικητικό ίκαιο των Γέροντα, Λύτρα, Παυλόπουλου, Σιούτη και Φλογαϊ τη, Σάκκουλας 2004, σελ.254-256 24 αλλιώς αν δεχτούµε άµεση τριτενέργεια της διάταξης 16 1Σ και έναντι των ιδιωτών-εν προκειµένω της κλινικής. 25 Για µία σύντοµη παρουσίαση των πειραµάτων σε ανθρώπους, µε το πρόσχηµα της επιστήµης και το διεθνές νοµικό πλαίσιο για τη χρησιµοποίηση ανθρώπων στην επιστηµονική έρευνα( Κώδικας της Νυρεµβέργης, 1949), βλ. Παράρτηµα 26 αγτόγλου µεταξύ άλλων, όπ.παρ. σελ.753 27 όπ.παρ, σελ.250, Η αναγκαστική διεξαγωγή πειραµάτων επί ανθρώπων εντάσσεται στο εννοιολογικό περιεχόµενο των βασανιστηρίων. Τέτοια µεταχείριση αποδοκιµάζεται και από το ιεθνές ίκαιο στο άρθρ.5εσ Α.

και η βίαιη επενέργεια στον ψυχικό κόσµο του ατόµου µε το πρόσχηµα της διεξαγωγής έρευνας. 28 Η προστασία της ζωής και της σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας κάθε ανθρώπου είναι απόλυτη και πηγάζει από τη γενική συνταγµατική αρχή της προστασίας της ανθρώπινης αξίας που αποτελεί γενική υποχρέωση της Πολιτείας( άρθρο 2 1) και ακρογωνιαίο λίθο του Συντάγµατος. Υπάρχουν περιπτώσεις, εντούτοις, άρσης του αντισυνταγµατικού χαρακτήρα της προσβολής των εννόµων αγαθών της ζωής και σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας. Ο άδικος χαρακτήρας τέτοιας προσβολής δεν αίρεται κατ ανάγκην. Η συναίνεση του θιγοµένου στις περισσότερες περιπτώσεις καταρχήν αίρει τον αντισυνταγµατικό χαρακτήρα της προσβολής, οπότε θα αυτό θα πρέπει να γίνει δεκτό και στην περίπτωση της άσκησης του δικαιώµατος για ελεύθερη επιλογή της µεθόδου της έρευνας, αν δηλαδή έχουµε συναίνεση του θιγοµένου στη σωµατική ακεραιότητα του οποίου επεµβαίνει ο ερευνητής, δεν είναι αντισυνταγµατικός ο χαρακτήρας της προσβολής. Και σ αυτό το σηµείο, όµως, τίθενται ερµηνευτικά αυστηρές προϋποθέσεις για την άρση της αντισυνταγµατικότητας. Απαιτείται η συναίνεση να έχει παρασχεθεί από πριν, να είναι ελεύθερη και συνειδητή και χωρίς αντάλλαγµα για να υποβληθεί ο θιγόµενος σε επικίνδυνα ή οδυνηρά επιστηµονικά πειράµατα. 29 Πάντα τίθεται όριο στην ελευθερία της έρευνας η ανθρώπινη αξία. Εποµένως, η ελευθερία της έρευνας δεν καλύπτει περιπτώσεις όπου «η συναίνεση του θιγοµένου είναι άσχετη µε την εύλογη εξυπηρέτηση του προστατευόµενου από το Σύνταγµα αγαθού της ζωής, της σωµατικής ή ψυχικής υγείας και της σχετικής µ αυτές επιστηµονικής έρευνας». 30 Το άρθρο 2 1Σ διακηρύσσει ότι η Πολιτεία υποχρεούται να σέβεται και να προστατεύει «τον πυρήνα εκείνο της προσωπικότητας του ανθρώπου ως φυσικού υποκειµένου του δικαίου που τον διακρίνει αφενός από τα άλογα όντα αφετέρου από τα αντικείµενα του δικαίου. Ο πυρήνας αυτός της προσωπικότητας του ατόµου είναι απαραβίαστος.». 31 Το άρθρο αυτό καλύπτει προσβολές της προσωπικότητας και της ζωής που δεν προστατεύονται από άλλες ειδικότερες- και συνεπώς κατά προτεραιότητα εφαρµοστέες- διατάξεις των ατοµικών δικαιωµάτων. Καλύπτει, σύµφωνα µε τον αγτόγλου, περιπτώσεις µεταχείρισης σωµατικά ή ψυχικά ασθενών σε ιατρικές κλινικές, «θεραπευτικά» προγράµµατα κ.ο.κ. 32 Η αξία του ανθρώπου µπορεί να θίγεται και σε περιπτώσεις βιοϊατρικών παρεµβάσεων που ρυθµίζονται από ειδική σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης. Συµπερασµατικά η κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου είναι απαραβίαστη και αποτελεί το άκρο όριο οποιουδήποτε περιορισµού ατοµικού δικαιώµατος που επιτρέπει κάθε φορά το Σύνταγµα είτε αυτός αναφέρεται στο περιεχόµενο είτε στους φορείς του δικαιώµατος. 4.Μία τέταρτη περίπτωση όπου δοκιµάζονται τα όρια του περιεχοµένου της ελευθερίας της έρευνας είναι εκείνη κατά την οποία ο ερευνητής επιδιώκει την πρόσβαση σε αντικείµενα ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Αξίωση πρόσβασης µε βάση το 16 1Σ δεν έχει σε χειρόγραφα, ζωγραφικούς πίνακες ιδιωτών κ.α. Ο ιδιώτης είναι ελεύθερος να επιτρέψει την πρόσβαση ή να την απαγορεύσει, αν θέλει. 33 28 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ.251 κ.επ. 29 οπ.παρ, σελ257 κ.επ. 30 όπ.παρ, σελ.258 31 όπ.παρ, τόµος β, σελ. 1325 32 όπ.παρ, σελ.1326 33 όπ.παρ, τόµος α, σελ753

Ελευθερία πρόσβασης στα πορίσµατα προηγούµενων ερευνών και η αρνητική διάσταση της ελευθερίας της έρευνας Συνεχίζοντας, η ελευθερία της έρευνας περιλαµβάνει και την ελευθερία προσβάσεως στα πορίσµατα προηγούµενων ερευνών. 34 Αυτά είναι πολύτιµα και για την προαγωγή της επιστηµονικής σκέψης, χρησιµοποιούµενα ως υποθέσεις προς επαλήθευση ή αναίρεση µετά από νέα έρευνα ή απλά µε την έκθεση και ανάλυσή τους στους νεότερους επιστήµονες. Εδώ, όµως, ισχύουν όσα εκτέθηκαν πιο πάνω, στον αριθµό 1, για τη διάκριση των αρχείων σε κρατικά και ιδιωτικά, ο ερευνητής κατά συνέπεια δεν έχει αξίωση πρόσβασης σε κρατικά στοιχεία εµπιστευτικά ή ιδιωτικά αρχεία που περιέχουν πορίσµατα ερευνών. Από το άλλο µέρος, στο περιεχόµενο της συγκεκριµένης θεµελιώδους ελευθερίας πρέπει να συµπεριληφθεί κατά τον Μαντζούφα και η αρνητική διάστασή της: το δικαίωµα του ερευνητή να τηρήσει απόρρητα τα συµπεράσµατα των ερευνών του, αποφεύγοντας να δηµοσιεύσει τα πορίσµατα και τις πηγές του. 35 Η πρώτη περίπτωση, αν ο ερευνητής αποφύγει να δηµοσιεύσει τα συµπεράσµατα, δεν έχει µεγάλη πρακτική σηµασία, παρά µόνο στην περίπτωση της έρευνας που διενεργείται κατ εντολή ή δυνάµει άλλης συµβατικής σχέσης. 36 Στη δεύτερη, ωστόσο, υπάρχει αµφισβήτηση αν ο επιστήµονας έχει δικαίωµα βάσει της οικείας διάταξης να εκθέσει τα συµπεράσµατα, αποκρύπτοντας τις πηγές που χρησιµοποίησε. Η ελευθερία πρόσβασης στις πηγές είναι βασική παράµετρος της ουδέτερης, επιστηµονικής έρευνας,- εκτός εµπιστευτικών στοιχείων-. Συµπεράσµατα χωρίς τη δυνατότητα επανελέγχου και επαλήθευσης του πειράµατος ή της αποδεικτικής διαδικασίας που ακολούθησε ο ερευνητής δεν έχουν µεγάλη επιστηµονική αξία και αναγνώριση, δεν προάγουν την επιστήµη ως θεσµό και «θίγουν την ελευθερία της έρευνας των επιστηµόνων που θέλουν να αξιολογήσουν το ήδη ερευνηθέν». 37 Ανακοίνωση των αποτελεσµάτων της έρευνας Η ελευθερία της έρευνας περιλαµβάνει και την ελευθερία ανακοινώσεως, δηµοσιεύσεως και γενικά διαδόσεως των επιστηµονικών πορισµάτων. Αυτό µπορεί να γίνει µε πολλούς τρόπους και είναι για τους λόγους που αναφέρθηκαν στην προηγούµενη παράγραφο ζωτικής σηµασίας για την καλλιέργεια της επιστήµης. Ο ερευνητής µπορεί να επιλέξει να δηµοσιοποιήσει τα συµπεράσµατά του µε όποιο τρόπο κρίνει προτιµότερο, κάτι που συνεπάγεται τη συρροή και άλλων επιµέρους συνταγµατικών προστατευτικών διατάξεων. Έτσι, αν διαδοθούν µέσω του τύπου εφαρµογή έχει το 14Σ, αν διαδοθούν µέσω ραδιοτηλεοπτικών µέσων το 15Σ και για την ειδική περίπτωση διάλεξης ή πανεπιστηµιακής διδασκαλίας το ίδιο το 16 1, περιέχει ειδικές διατάξεις και για τη διδασκαλία και για την ακαδηµαϊκή ελευθερία. 34 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ754 35 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ189 36 Προστατεύεται και αυτή η µορφή επιστηµονικής δραστηριότητας κατά 16 1, σύµφωνα µε τον Μαντζούφα, όπ.παρ, σελ.179-180 και τον προβληµατισµό στην υποσηµείωση 93. 37 Βλ. υποσηµείωση 35

Σύγκρουση κράτους και ερευνητών για τον καθορισµό των ερευνητικών προγραµµάτων Η πραγµατοποίηση έρευνας από εξωπανεπιστηµιακά ερευνητικά κέντρα προϋποθέτει οικονοµική ενίσχυση από το κράτος περισσότερο ή και από ιδιωτικούς φορείς. Ειδικά στο πεδίο των θετικών επιστηµών τα κονδύλια που απαιτούνται είναι µεγάλα και το αποτέλεσµα των ερευνών συχνά εξαρτάται από τη συνδροµή συγκεκριµένων οικονοµικών πόρων. Το άρθρο 16 1Σ εγγυάται την ελευθερία της έρευνας και ως θεσµού, δηλαδή ως πλέγµατος διατάξεων που κατοχυρώνουν ένα θεσµό που το Σύνταγµα κρίνει άξιο προστασίας. 38 Η έρευνα, εποµένως, αποτελεί υπόθεση κρατικής µέριµνας και επηρεάζει σηµαντικά την πορεία της οικονοµίας και την ποιότητα της παρεχόµενης ανώτατης παιδείας. Είναι εύλογο, υπό αυτές τις συνθήκες, το κράτος να θέλει να προσδιορίζει τα κυρίαρχα ερευνητικά αντικείµενα και να ρυθµίζει τους οργανωτικούς όρους της έρευνας. Κατ αποτέλεσµα η προσπάθεια του κράτους να ενισχύσει την έρευνα µετατρέπεται συχνά σε προσπάθεια να τη χειραγωγήσει ως προς τις προτεραιότητές της. ηµιουργείται,λοιπόν, µια σύγκρουση µεταξύ του ερευνητή που θέλει να επιλέξει- αδέσµευτος από κρατικές παρεµβάσεις- το αντικείµενο της έρευνάς του και του κράτους που µπορεί να έχει συµφέρον να ερευνηθεί κάποιο άλλο αντικείµενο και φυσικά διαθέτει τα απαραίτητα κονδύλια µόνο για το αντικείµενο έρευνας που θεωρεί ότι έχει προτεραιότητα, ως προς τη χρησιµότητά του, για το κοινωνικό σύνολο. 39 Η σύγκρουση αυτή µπορεί να αρθεί, σύµφωνα µε τον Μαντζούφα, µε τη διαδικαστική-συµµετοχική διάσταση που αποδίδεται στην ελευθερία της έρευνας. Η έρευνα αποτελεί βέβαια υποχρέωση του κράτους, αλλά ο ερευνητής και ταυτόχρονα δηµόσιος λειτουργός από τη συνταγµατικά κατοχυρωµένη ελευθερία της έχει δύο βασικές αξιώσεις: «α) να αξιώνει εκείνο το µέρος των δηµοσίων δαπανών που του αναλογεί και ανταποκρίνεται στις στοιχειώδεις ανάγκες για την πραγµατοποίηση της ατοµικής και συλλογικής έρευνας και β) να αξιώνει συµµετοχή στο σχεδιασµό και στη διοικητική υποδοµή της έρευνας» 40. Αυτός είναι ένας τρόπος να µην υποβαθµιστεί σε ένα απλό εκτελεστικό όργανο της κρατικής εξουσίας, αλλά να αποτελεί και αυτός παράγοντα του προγραµµατισµού της έρευνας και να εξοικειώνεται µε τις κοινωνικές συνέπειές της. Ελευθερία της διδασκαλίας(έννοια-περιεχόµενο) ιδασκαλία, κατά έναν ορισµό του Μάνεση, είναι «η γνωστοποίηση και µεθοδική µετάδοση, µε τεκµηριωµένο και παιδαγωγικό τρόπο, των πορισµάτων της έρευνας είτε προφορικά είτε γραπτά ιδίως για την κατάρτιση νέων επιστηµόνων.» 41 Η ελευθερία της διδασκαλίας κατοχυρώνεται και για το πλαίσιο της ανώτατης εκπαίδευσης και ανεξάρτητα από αυτό(διαλέξεις, ιδιωτικά µαθήµατα). 42 Το περιεχόµενό της συνδέεται κυρίως µε την εκπαιδευτική πράξη και εντάσσεται στο σύνολο των διατάξεων που οριοθετούν το χώρο της εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση είναι 38 Μάνεσης, όπ.παρ, σελ.677 και Μαντζούφας σελ.186 39 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ187 40 οµοίως 41 Μάνεσης, όπ.παρ, σελ.676 42 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ.755

βασική αποστολή του κράτους, σύµφωνα µε το 16 2, διαιρείται δε σε δηµόσια και ιδιωτική, η πρώτη παρέχεται από κρατικά όργανα και ΝΠ και η δεύτερη από ΝΠΙ υπό κρατικό έλεγχο. Ελευθερία της διδασκαλίας είναι πρωτίστως ελευθερία καθορισµού του περιεχοµένου της διδασκαλίας. εν παρέχεται ελεύθερη επιλογή στο διδάσκοντα να καθορίσει τι θα διδάξει, εάν υποστεί δυσµενείς συνέπειες για την επιλογή του αυτή και συλληφθεί, για παράδειγµα, µετά τη διάλεξή του. Ο δάσκαλος είναι ελεύθερος να διδάξει όποια επιστηµονική θεωρία κρίνει σκόπιµο. Έχει,πέρα από τα άλλα, δικαίωµα να καθορίζει τους όρους της διδασκαλίας, όπως το ακροατήριο, τη µέθοδο, τα θέµατα, το χώρο και το χρόνο που θα διδάξει. Περιλαµβάνει ακόµα η ελευθερία της διδασκαλίας εκτός από την ελευθερία του διδάσκειν και την ελευθερία του διδάσκεσθαι. Ο αγτόγλου υποστηρίζει µε βάση αυτό το περιεχόµενο της ελευθερίας της διδασκαλίας και τον άµεσο συσχετισµό της µε την έρευνα στο Σύνταγµα ότι η κατά το άρθρο 16 1 ελευθερία της διδασκαλίας αφορά µόνο την επιστηµονική διδασκαλία πανεπιστηµιακού επιπέδου είτε λαµβάνει χώρα στο Πανεπιστήµιο είτε εκτός αυτού. εν αφορά, σύµφωνα µε τον ίδιο, τη διδασκαλία στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης που δε συνοδεύεται κατ ανάγκην από έρευνα και γίνεται µε τη δεσµευτική καθοδήγηση του αναλυτικού προγράµµατος ως προς το τι και πως θα διδαχθεί. 43 Απαραίτητο είναι πριν αναλυθούν οι τυχόν αποκλίνουσες απόψεις πάνω στο θέµα, να αναφερθούν ορισµένες στοιχειώδεις σκέψεις για τη σχέση της ελευθερίας της διδασκαλίας µε την ελευθερία της παιδείας. Ελευθερία της διδασκαλίας και ελευθερία της παιδείας Η διδασκαλία ανήκει στο πλαίσιο της οργανωµένης παιδείας, µαζί µε ένα πλέγµα διάφορων άλλων δικαιωµάτων, µεταξύ των οποίων κυριαρχούν η ελευθερία της παιδείας και το δικαίωµα στην παιδεία. Το πρώτο σηµαίνει ότι καθένας είναι ελεύθερος να επιλέγει το πού και πώς θέλει να µορφωθεί, από ποιόν θέλει να µορφωθεί και τι κατεύθυνση θα πάρει η εκπαίδευσή του. Με άλλα λόγια και η ελευθερία της παιδείας περιλαµβάνει το δικαίωµα του διδάσκειν και του διδάσκεσθαι, επιτάσσει την ανοιχτή προς το κοινό διαδικασία της διδασκαλίας, υπό τους οργανωτικούς όρους που συνεπάγεται αυτή στα πλαίσια της δηµόσιας και ιδιωτικής εκπαίδευσης. Επιπρόσθετα, από το 16Σ πηγάζει η ελευθερία της παιδείας ως αντικειµενική συνταγµατική αρχή, στην οποία πρέπει να βασιστεί η περαιτέρω διαµόρφωση του εκπαιδευτικού συστήµατος. 44 Κατοχυρώνεται και συνταγµατικό ατοµικό δικαίωµα παιδείας ως «µητρικό δικαίωµα», από το οποίο πηγάζουν µερικότερα δικαιώµατα του χώρου. Από το γενικό περιεχόµενο της ελευθερίας της παιδείας πηγάζει η επιταγή του συντακτικού νοµοθέτη για ελεύθερο και ανοιχτό εκπαιδευτικό σύστηµα. «Ελευθερία παιδείας σηµαίνει ελευθερία γνώσης και ελευθερία µετάδοσης της γνώσης». 45 Μόνο στις ανώτερες εκπαιδευτικές βαθµίδες είναι δυνατόν να καθορίσει κανείς ελεύθερα το περιεχόµενο αυτών που θα διδαχθεί και θα διδάξει, εποµένως αν αυτό είναι το περιεχόµενο της ελευθερίας παιδείας, βρίσκει εφαρµογή µόνο στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. 46 Επίσης, ο ηµητρόπουλος 43 αγτόγλου, όπ.παρ, σελ.755 44 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα- Ειδικό Μέρος, Αθήνα 2005, σελ.98 45 οπ.παρ, σελ98-99 46 και ο ηµητρόπουλος, όπ.παρ, σελ99

µνηµονεύει και την αρνητική ελευθερία εκπαίδευσης στο περιεχόµενο της ελευθερίας της παιδείας, το να επιλέξει δηλαδή ο καθένας αν θα µορφωθεί ή όχι, η οποία βέβαια κάµπτεται από τον έντονο χαρακτήρα της ως υποχρέωσης. 47 Από όλα τα παραπάνω συνάγεται ότι το περιεχόµενο των δύο ελευθεριών συµπίπτει ως ένα σηµείο. Αυτό οφείλεται στο ότι έχουµε να κάνουµε µε δικαιώµατα που εντάσσονται στον ίδιο χώρο, της εκπαίδευσης καταρχήν, της ελευθερίας πνευµατικής κίνησης κατά δεύτερον. Ο ηµητρόπουλος,µάλιστα, υποστηρίζει ότι η «επιστήµη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι από άλλη άποψη ειδικές µορφές παιδείας». 48 Η ελευθερία της παιδείας, συνεπώς και η ελευθερία της διδασκαλίας, δεν ασκούνται απεριόριστα. Η ελευθερία της διδασκαλίας δεν περιλαµβάνει την ελευθερία ίδρυσης ανώτατων σχολών, αυτός είναι ένας ρητός περιορισµός του κανονιστικού της περιεχοµένου, που προβλέπεται στο άρθρο16 5 και 16 8 εδάφιο 2. Εξαίρεση στην αρνητική ελευθερία της εκπαίδευσης εισάγει το 16 3 καθιερώνοντας εννιάχρονη υποχρεωτική φοίτηση. 49 Επίσης, η ελευθερία της διδασκαλίας δεν ασκείται απεριόριστα ούτε στα πλαίσια της ιδιωτικής εκπαίδευσης, αφού η τελευταία οφείλει να τηρεί τις νοµοθετικές προδιαγραφές, επειδή είναι κάτω από την εποπτεία του κράτους. Νοµικές διαστάσεις της ελευθερίας της παιδείας Βασική διάσταση του δικαιώµατος στην παιδεία είναι η αµυντική κατά του κράτους. Οι φορείς του έχουν αξίωση να απέχει να απέχει το τελευταίο από κάθε ενέργεια που το παρακωλύει. Το αµυντικό δικαίωµα παιδείας στρέφεται ακόµα και ενάντια σε κάθε επιθετική ανθρώπινη ενέργεια, λόγω της τριτενέργειάς του, η οποία προκύπτει από την ειδικά προβλεπόµενη προστατευτική του διάσταση. 50 Αποτελεί, επίσης χαρακτηριστικό παράδειγµα κοινωνικού δικαιώµατος. Η αµυντική του διάσταση επιτάσσει ο πολίτης να έχει δικαίωµα να διδάσκει γραπτά ή προφορικά, χωρίς να υφίσταται κανένα είδος κρατικής παρέµβασης ή παρέµβασης από άλλους φορείς. Η κοινωνική του διάσταση επιβάλει όλοι οι Έλληνες να έχουν δικαίωµα δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθµίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια και αυτό ακριβώς αποτελεί βασικό καθήκον του κράτους.(σ16 4: «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωµα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθµίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια»). Ο Έλληνας πολίτης έχει αξίωση από τη δεσµευτική και επιτακτική διατύπωση του άρθρου 16Σ από το κράτος να του παράσχει υπό της κατάλληλες συνθήκες ολοκληρωµένη διδασκαλία. 51 47 όπ.παρ, σελ.99 48 όπ.παρ, σελ107 49 οµοίως 50 όπ.παρ, σελ100 51 Σκουρής Β., ίκαιο της παιδείας, 2 η έκδοση, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1995 και ο Μαντζούφας όπ.παρ, σελ.195

Νοµικές διαστάσεις της ελευθερίας της διδασκαλίας Από τις βασικές νοµικές διαστάσεις της ελευθερίας της παιδείας προκύπτουν και οι νοµικές διαστάσεις της ελευθερίας της διδασκαλίας. Η αµυντική διάσταση παρέχει το δικαίωµα στο δάσκαλο να αξιώνει αποχή του κράτους από παρεµβάσεις στο διδακτικό έργο του, ανεξάρτητα αν αυτό διενεργείται στα πλαίσια της οργανωµένης δηµόσιας εκπαίδευσης ή στον ιδιωτικό χώρο. Αναφέρθηκε στην προηγούµενη παράγραφο ότι η ελευθερία της διδασκαλίας αποτελεί στοιχείο της εκπαίδευσης που παρέχεται δωρεάν από το κράτος. Κατοχυρώνεται επιπρόσθετα και ως θεσµός, προστατεύοντας εκτός από το απαραβίαστο του ιδιωτικού χώρου του δασκάλου και την οργανωµένη και συστηµατική διδακτική διαδικασία στο πλαίσιο της δηµόσιας εκπαίδευσης. Τη θεσµική διάσταση της ελευθερίας της διδασκαλίας αποδέχονται και άλλοι, όπως οι Μάνεσης, Ευρυγένης, Μανιτάκης, µε τον πρώτο να πιστεύει ότι σχετικοποιείται η προστασία της, λόγω της ένταξής της στην εκπαιδευτική διαδικασία του κρατικού µηχανισµού. 52 Από τη θεώρησή της ως θεσµού συνεπάγεται ότι η διδασκαλία δεν προστατεύεται ως απλή δραστηριότητα του δασκάλου, οπουδήποτε και αν διενεργείται, αλλά ως θεσµός που υπηρετεί τους ευρύτερους εκπαιδευτικούς σκοπούς. 53 Συγκρίνοντας µε τον αγτόγλου, που υποστηρίζει ότι η ελευθερία της διδασκαλίας του 16 1Σ αφορά µόνο την επιστηµονική διδασκαλία πανεπιστηµιακού επιπέδου και όχι αυτήν της στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης που δεν συνοδεύονται από έρευνα, γιατί η διδασκαλία έχει άµεση σχέση µε την έρευνα, ο Μαντζούφας σχολιάζει ότι η ελευθερία της διδασκαλίας όντως βρίσκει το ακριβές περιεχόµενό της µόνο στην ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση, αν αυτό σηµαίνει το δικαίωµα να προσδιορίζει ελεύθερα ο διδάσκων το περιεχόµενο και τους όρους διδασκαλίας χωρίς «άνωθεν παρεµβάσεις». Παρατηρεί, όµως ότι αυτή η ερµηνεία αφήνει εκτός του προστατευτικού πεδίου του 16 1Σ τη διδασκαλία των µη πανεπιστηµιακών δασκάλων, χωρίς να δικαιολογεί αυτή τη διάκριση το Σύνταγµα. 54 ιδασκαλία στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης και πανεπιστηµιακή διδασκαλία Χωρίς να επεκταθούµε στις ιδιαιτερότητες της πανεπιστηµιακής διδασκαλίας, αφού ανήκουν σε άλλο κεφάλαιο πρέπει να διευκρινιστεί ότι η διδασκαλία στο χώρο της µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης ασκείται µε διαφορετικούς όρους απ ότι στο χώρο των ΑΕΙ. Αρχικά, το αναλυτικό πρόγραµµα ορίζει επακριβώς τη διδακτέα ύλη, τις ώρες διδασκαλίας κάθε γνωστικού αντικειµένου και τα εγχειρίδια διδασκαλίας. Ο καθηγητής µέσης εκπαίδευσης δε δικαιούται να διδάξει θέµατα εκτός ύλης ούτε να χρησιµοποιήσει εγχειρίδια διαφορετικά από αυτά που έχει εγκρίνει το Υπουργείο Παιδείας. Ακόµα ο τελευταίος υπάγεται σε διάφορο νοµικό καθεστώς από τον καθηγητή των ΑΕΙ. Οι καθηγητές των ΑΕΙ χαρακτηρίζονται δηµόσιοι λειτουργοί από 52 Μάνεσης Αρ, Η ελευθερία της διδασκαλίας στα πανεπιστήµια, ίκαιο- Σύνταγµα- Πολιτική, ίκαιο και Πολιτική 11, σελ120,122 κ.επ. 53 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ.196 54 όπ.παρ, σελ 196-197, ο σχολιασµός της άποψης του αγτόγλου στην υποσηµείωση 140.

το Σύνταγµα ρητά στο άρθρο 16 6: «Οι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων είναι δηµόσιοι λειτουργοί. Το υπόλοιπο διδακτικό προσωπικό τους επιτελεί επίσης δηµόσιο λειτούργηµα, µε τις προϋποθέσεις που νόµος ορίζει». Οι καθηγητές µέσης εκπαίδευσης είναι αντίθετα δηµόσιοι υπάλληλοι και υπόκεινται στην ιεραρχική διαβάθµιση της δηµόσιας υπηρεσίας τους. Συγκεκριµένα είναι «δηµόσιοι υπάλληλοι µε διακεκριµένες υποχρεώσεις, γι αυτό δεν υπάγονται µόνο στον υπαλληλικό κώδικα, αλλά καταρχήν στις ειδικές ρυθµίσεις του εκάστοτε νόµου για την εκπαίδευση.(ν.1566/85)» 55 ιαφορετική είναι και η φύση της παρεχόµενης διδασκαλίας στη στοιχειώδη και µέση εκπαίδευση. Έχει στόχο να µεταδώσει στους µαθητές ένα σύνολο βασικών γνώσεων από ποικίλα γνωστικά αντικείµενα, χωρίς να εµβαθύνουν σ αυτά απαραίτητα, µε σκοπό να δηµιουργήσουν µια πνευµατική υποδοµή που θα τους επιτρέψει, αν επιθυµούν, να συνεχίσουν στις ανώτερες εκπαιδευτικά βαθµίδες. 56 εν εµβαθύνουν σε όσα διδάσκονται σ αυτές τις βαθµίδες της εκπαίδευσης, γιατί κατά τεκµήριο και κατά γενική παραδοχή η ηλικία και η πνευµατική ωριµότητα των µαθητών δεν το επιτρέπει, είναι άλλωστε σε στάδιο που κατανοούν τους βασικούς µηχανισµούς της γνώσης, οπότε ούτε και η προσληπτική ικανότητα των µαθητών το επιτρέπει. Πολύ παραστατικά λέει ο Μάνεσης ότι τα σχολεία είναι «χώροι µάθησης και όχι επιστηµονικής έρευνας, για την οποία άλλωστε δύσκολα θα ήταν πρόσφορη η ηλικία των µαθητών τους» 57 Σύστηµα καθορισµού των όρων εξωπανεπιστηµιακής διδασκαλίας αποκλειστικά από το κράτος Αφήνεται λοιπόν απροστάτευτος ο εκπαιδευτικός της στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης απέναντι στην κρατική εξουσία που θέλοντας να αναπαραγάγει την κρατούσα ιδεολογία, επιβάλει την διδασκαλία της χωρίς παρεκκλίσεις, τυποποιηµένη, χωρίς περιθώρια διαφοροποίησης από τον κάθε διδάσκοντα; ηλαδή σε ποιο βαθµό είναι υποχρεωµένος ο εκπαιδευτικός της στοιχειώδους λιγότερο, της µέσης εκπαίδευσης περισσότερο 58, να µην παρεκκλίνει από αυτά που το αναλυτικό πρόγραµµα ορίζει διδακτέα; Υποχρεούται για παράδειγµα να διδάξει και απόψειςστα πλαίσια της διδακτέας ύλης- που είναι ριζικά αντίθετες προς τις αντιλήψεις του; Έχει δικαίωµα να πει τη δική του άποψη; Η ιστορική πραγµατικότητα έχει να επιδείξει αρκετές περιπτώσεις κατάχρησης της µονοπώλησης της εκπαίδευσης από το κράτος. Ναι µεν η µονοπώληση αυτή εξυπηρετούσε αρκετούς κοινωνικούς σκοπούς, όπως την παίδευση όλων των κοινωνικών τάξεων- και αυτών που δεν είχαν την οικονοµική δυνατότητα- τη διαµόρφωση των πολιτών σύµφωνα µε κάποιες κοινές αρχές, εξυπηρετώντας τη συνοχή και την αλληλεγγύη αλλά έχει και ένα αδιαµφισβήτητο µειονέκτηµα: παύει να υπάρχει ως ένα βαθµό η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης και ολοκληρωτικά παύει να υπάρχει ελευθερία της 55 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ201 στην υποσηµείωση 158, όπου κάνει παραποµπή στον Τάχο, ηµοσιοϋπαλληλικό ίκαιο, 1985, σελ.14-17 και στο Θεµελιώδεις υποχρεώσεις των δηµοσίων υπαλλήλων, 1981, του ιδίου και στην απόφαση ΣτΕ 1550/1984, Ελλ. ικ.25(1984).1466 56 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ202 57 Μάνεσης, όπ.παρ, σελ. 687, σύµφωνος και µε το Στασινόπουλο, Η ελευθερία γνώµης των καθηγητών των ανωτάτων σχολών( η ακαδηµαϊκή ελευθερία), Ε 1957 σελ.340 58 Λόγω της ηλικίας των µαθητών του, είναι λογικό να έχει στη διάθεσή του «ευήκοα ώτα» ο τελευταίος για να εκθέσει τις προσωπικές του αντιλήψεις.

διδασκαλίας. ηµιουργούνται έτσι κρατικές «επίσηµες» επιστηµονικές απόψεις, ιδεολογίες και ιδεολογήµατα, µέχρι και κοσµοθεωρίες. 59 Και στη Γερµανία και στη Ιταλία, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που ήρθαν στην εξουσία µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο κατήργησαν την ελευθερία της διδασκαλίας, µε την άσκηση ενιαίας «εθνικής» πολιτικής και µε τη µονοπώληση της παιδείας από το κράτος. Επί Ναπολέοντα, η καθιέρωση του κρατικού µονοπωλίου της παιδείας έκανε τους Vigny και Musset να γράψουν ότι «οι δάσκαλοί µας µοιάζουν µε λοχαγούς εκπαιδευτές, τα διαλείµµατά µας µε στρατιωτικά γυµνάσια, οι διαγωνισµοί µας µε επιθεωρήσεις». Ο Ναπολέων έλεγε από την πλευρά του ότι «εάν δε διδαχθεί κανείς κατά την παιδική του ηλικία, εάν πρέπει να είναι µοναρχικός ή δηµοκρατικός, καθολικός ή άθεος, το Κράτος δε θα µπορέσει να διαµορφώσει ένα έθνος», θέλοντας έτσι να κατευθύνει µέσω της εκπαίδευσης τις πολιτικές και ηθικές απόψεις των υπηκόων. 60 Στο πλαίσιο αυτής της ανάπτυξης έχει αξία να δούµε κατά πόσον καταλήγουµε στα ίδια αποτελέσµατα- κατάργηση της ελευθερίας της σκέψης και έκφρασης, κατάργηση της ελευθερίας της διδασκαλίας- µε τη µονοπώληση της εκπαιδευτικής πολιτικής από το κράτος, µέσω δεσµευτικών οδηγιών προς τους φορείς της εκπαιδευτικής διαδικασίας και ειδικά στο χώρο της στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης, αν δεν υπάρχει συνταγµατική κατοχύρωση της διδασκαλίας που λαµβάνει χώρα εκεί. 61 υνατότητα ερµηνείας του 16 1 προς µία συνταγµατική κατοχύρωση της διδασκαλίας µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης Οι απαντήσεις που δίνει η θεωρία είναι κάθε φορά διαφορετικές ως προς την κατοχύρωση της ελευθερίας της διδασκαλίας του δασκάλου της στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης. Το θέµα αντιµετωπίστηκε στα παρεµπιπτόντως στα πλαίσια των αναπτύξεων της ακαδηµαϊκής ελευθερίας, η πλειοψηφία της θεωρίας είναι µάλλον αρνητική. Απόλυτος είναι ο αγτόγλου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, λόγω του ότι η διδασκαλία αυτή δεν συνδέεται µε έρευνα, ενώ ο χαρακτηρισµός των καθηγητών ΑΕΙ ως δηµοσίων λειτουργών, αποκτά κεφαλαιώδη σηµασία για τη διαφοροποίησή τους από τους εκπαιδευτικούς εν γένει και την κατοχύρωση µόνο σ αυτούς από το Σύνταγµα της ελευθερίας της διδασκαλίας. Ο Μάνεσης χρησιµοποιεί τη διάκριση µεταξύ πανεπιστηµιακής διδασκαλίας και διδασκαλίας µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης για να τεκµηριώσει ξανά το διαφορετικό status των καθηγητών ΑΕΙ, παρατηρώντας ότι δεν είναι ορθό να είναι «άβουλα όργανα της κρατικής εξουσίας» οι καθηγητές της στοιχειώδους και µέσης εκπαίδευσης, αλλά «τα περιθώρια πρωτοβουλίας που διαθέτουν είναι πολύ µικρά», εξαιτίας της µειωµένης πνευµατικής ωριµότητας των µαθητών τους. 62 («κινδυνεύωσι να παραπλανηθώσι εις τα υπό των διαφόρων θεωριών διαπνεόµενα πνευµατικά πεδία και να εξοκείλωσι εις ολεθρίας πλάνας», σύµφωνα και µε τον Στασινόπουλο 63 ) Υπάρχει,ωστόσο, και µία άποψη στη θεωρία, κατά την οποία έχει ιδιαίτερη σηµασία η ξεχωριστή µνεία στην ελευθερία της διδασκαλίας στο δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 1 του άρθρου 16Σ.( «Η 59 Χουβαρδά Γ, Η ελευθερία της έρευνας, της διδασκαλίας, της τέχνης και της επιστήµης και η συµµετοχή των φοιτητών στη διοίκηση του Πανεπιστηµίου, Αθήνα, 1977, σελ6, όπου γίνεται µια κριτική της µονοπώλησης της Παιδείας από το κράτος 60 οµοίως, σελίδα7 61 γιατί υπάρχει πλέον και η ιδιωτική εκπαίδευση, που είναι και αυτή υπό την εποπτεία του κράτους 62 Μάνεσης, όπ.παρ, σελ.687 63 Στασινόπουλος, όπ.παρ, σελ. 340

ακαδηµαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγµα»). Ο Β.Σκουρής υποστηρίζει ότι αυτό είναι µια επιταγή του συντακτικού νοµοθέτη προς την πολιτεία να µην καταργεί ολοκληρωτικά το δικαίωµα διδασκαλίας µε τη ρυθµιστική της αρµοδιότητα, αναφερόµενος στις άλλες βαθµίδες της εκπαιδεύσεως, µιας και η ελευθερία της διδασκαλίας συνδεόταν παραδοσιακά µε την ακαδηµαϊκή ελευθερία, άρα δεν έχει ανάγκη χωριστής µνείας στο Σύνταγµα. 64 Την ίδια άποψη συµµερίζεται και ο Χρυσόγονος, για τον ίδιο λόγο. Επιπρόσθετα, διαφωνεί µε το επιχείρηµα της ποιοτικής διαφοροποίησης της διδασκαλίας µέσης εκπαίδευσης, που βασίζεται στην πνευµατική ωριµότητα των µαθητών. Οι έφηβοι της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης είναι τη σύγχρονη εποχή αρκετά ώριµοι και έχουν υπό τις σηµερινές συνθήκες την κρίση να ακούν και τον τυχόν αντίλογο σε συγκεκριµένες απόψεις. Εξάλλου, συµπληρώνει ότι οι καθηγητές µέσης εκπαίδευσης είναι και αυτοί επιστήµονες και µε την ιδιότητά τους αυτή πρέπει να έχουν το δικαίωµα να εκφράσουν τις προσωπικές τους επιστηµονικές απόψεις, αν είναι αντίθετες µε ό,τι διδάσκεται, µέσα στα όρια του αναλυτικού προγράµµατος, µε επιστηµονικό τρόπο και χωρίς να εκτρέπονται σε προπαγάνδα υπέρ µιας ορισµένης αντιλήψεως. Έχουν δικαίωµα στην ελευθερία της διδασκαλίας, µε άλλα λόγια, έχοντας και την υποχρέωση να κρατήσουν τις ισορροπίες στο µάθηµά τους. 65 Περιεχόµενο της ελευθερίας της διδασκαλίας του µη πανεπιστηµιακού δασκάλου Σε µια εξισορρόπηση µεταξύ των αντιτιθέµενων απόψεων µοιάζει να στοχεύει ο Μαντζούφας. 66 Ο δάσκαλος, σύµφωνα µε τον τελευταίο, ως δηµόσιος υπάλληλος εντάσσεται στην ιεραρχική διάρθρωση της δηµόσιας υπηρεσίας του και οφείλει κατ αποτέλεσµα να πειθαρχεί σε εντολές των προϊσταµένων και να µην υπερβαίνει τα καθορισµένα από το αναλυτικό πρόγραµµα όρια της διδασκαλίας του. Αυτό σηµαίνει ότι δεν µπορεί να διδάξει µε πρωτοβουλία δική του όποια επιστηµονική άποψη θεωρεί εκείνος ορθότερη, παραβλέποντας το αναλυτικό πρόγραµµα, ούτε να καθορίζει τους όρους της διδασκαλίας. Από το άλλο µέρος, ο δάσκαλος είναι επιστήµονας παιδαγωγός. Από αυτό το διπλό του ρόλο πηγάζει η ανάγκη να του αναγνωριστεί ένας στοιχειώδης ελεύθερος χώρος για να πραγµατώσει το παιδαγωγικό του έργο. ηλαδή να επιλέγει κατά την κρίση του την προσφορότερη παιδαγωγική µέθοδο, ώστε να ικανοποιήσει τους τεθειµένους από τη νοµοθεσία σκοπούς, ως «συνυπεύθυνος λειτουργός του θεσµού εκπαίδευση». Και ως επιστήµονας επιβάλλεται τουλάχιστον να µπορεί να διαµορφώσει ελεύθερα το ύφος, τη µορφή της διδασκαλίας του και τη διδακτική µέθοδο. Υπάρχει ανάγκη εναρµόνισης των ρόλων του δασκάλου- του δηµοσίου υπαλλήλου και παιδαγωγού-. Η ελευθερία διδασκαλίας που αναγνωρίζεται στον καθηγητή- δηµόσιο υπάλληλο περιέχει ακριβώς το δικαίωµά του να ασκεί τα διδακτικά του καθήκοντα ως επιστήµονας, µε βάση το αναλυτικό πρόγραµµα. Αυτό αποτελεί και το δικαίωµα αµυντικού χαρακτήρα που του αναγνωρίζεται, 67 έχει αξίωση από το κράτος να µην παρεµβαίνει αναιρώντας τον επιστηµονικό χαρακτήρα της διδασκαλίας του, εάν 64 Σκουρής, όπ.παρ, σελ.21 65 Χρυσόγονος, όπ.παρ, σελ 310 66 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ.203 κ.επ. 67 Μαντζούφας, όπ.παρ, σελ207