Ο ελληνικός εμθύλιος πόλεμος ζηο διεθνές ζύζηημα: ένας ιδεολογικός πόλεμος με ζηραηηγικό περιεχόμενο; Ανηώνης Κλάψης Η πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηνπ ειιεληθνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ πξνυπνζέηεη ηελ εμέηαζή ηνπ ζην επξχηεξν δηεζλνπνιηηηθφ πιαίζην ηεο επνρήο. Πξάγκαηη, κνινλφηη ν εκθχιηνο ππήξμε θαη αξρήλ κία αλακέηξεζε ηδενινγηθή, πνιηηηθή θαη ζηξαηησηηθή εζσηεξηθνχ ραξαθηήξα, νη δηεζλείο ηνπ πηπρέο ήηαλ ηφζεο θαη ηέηνηαο ζεκαζίαο, ψζηε λα είλαη αδχλαηνλ λα απνκνλσζεί απφ ηα ηεθηαηλφκελα ζε επξχηεξν δηεζλέο επίπεδν. Η ζχγθξνπζε, κε άιια ιφγηα, ππήξμε κελ εκθχιηα, επεξεάζηεθε φκσο απφ ηηο δηεζλείο εμειίμεηο θαηά ηε δηάξθεηα αιιά θαη ακέζσο κεηά ηε ιήμε ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ελψ ηαπηφρξνλα άζθεζε (ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ) ηε δηθή ηεο επηξξνή ζην εμαηξεηηθά ξεπζηφ θαη θαηά ζπλέπεηα αθφκα ππφ δηακφξθσζε δηεζλέο ζχζηεκα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940. Σν βαζηθφ επηρείξεκα πνπ ζα αλαπηπρζεί ζηηο ζειίδεο πνπ αθνινπζνχλ είλαη φηη ν ειιεληθφο εκθχιηνο πφιεκνο ππήξμε κία αλακέηξεζε ηδενινγηθή, ε νπνία φκσο ηξνθνδνηήζεθε απφ ηελ επίδξαζε ζηξαηεγηθψλ παξακέηξσλ. Αιιά θαη αληίζηξνθα: απνηέιεζε κία ζχγθξνπζε βαζηζκέλε ζε ζηξαηεγηθνχο ππνινγηζκνχο (ηφζν απφ ηνπο άκεζα εκπιεθφκελνπο, φζν θαη απφ ηξίηα κέξε πνπ κε ηνλ έλαλ ή ηνλ άιιν ηξφπν ζπκκεηείραλ ζε απηή), νη νπνίνη δηακνξθψλνληαλ ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηελ απνθαζηζηηθή επίδξαζε ζπγθεθξηκέλσλ ηδενινγηθψλ αληηιήςεσλ, πξνθαηαιήςεσλ, θνβηψλ θ.ν.θ. Θα ππνζηεξηρζεί, θαηά ζπλέπεηα, φηη ε ζηελή δηαζχλδεζε ηνπ ηδενινγηθνχ θαη ηνπ ζηξαηεγηθνχ παξάγνληα επέδξαζε θαηαιπηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο ηδηαίηεξεο θχζεο ηνπ ειιεληθνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ, θαζηζηψληαο εθ ησλ πξαγκάησλ ηελ Διιάδα έλα απφ ηα πξψηα πεδία αληηπαξάζεζεο θαη κάιηζηα έλνπιεο ησλ δχν θφζκσλ, αλαηνιηθνχ/θνκκνπληζηηθνχ θαη δπηηθνχ/θαπηηαιηζηηθνχ, νη νπνίνη ήξζαλ αληηκέησπνη ζηε ζπλέρεηα επί δεθαεηίεο ζην πιαίζην ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Σν ππφβαζξν γηα ηελ εθδήισζε ηεο έλνπιεο εκθχιηαο ζχγθξνπζεο ησλ εηψλ 1946-1949 είρε δεκηνπξγεζεί ήδε απφ ηα ρξφληα ηεο θαηνρήο ηεο Διιάδαο απφ ηηο δπλάκεηο ηνπ Άμνλα (1941-1944). Η δξάζε αληηζηαζηαθψλ νξγαλψζεσλ ελαληίνλ ησλ θαηαθηεηψλ, κε ζεκαληηθφηεξε απφ θάζε άπνςε ην ΔΑΜ, ππήξμε αλακθίβνια ε θαζνξηζηηθή παξάκεηξνο ζηε δηακφξθσζε ησλ πνιηηηθψλ ηζνξξνπηψλ ζηελ 1
θαηερφκελε ρψξα. Δθκεηαιιεπφκελν ηελ αδξάλεηα ηεο κεγάιεο πιεηνςεθίαο ηεο πξνπνιεκηθήο αζηηθήο πνιηηηθήο εγεζίαο, ην πνιηηηθά θαζνδεγνχκελν απφ ην ΚΚΔ ΔΑΜ αλαδείρζεθε γξήγνξα ζε εγεκνληθή δχλακε ηνπ ειιεληθνχ αληηζηαζηαθνχ θηλήκαηνο, ελψ ε ζπγθξφηεζε, ιίγν αξγφηεξα, ηνπ ΔΛΑ σο ζηξαηησηηθήο ηνπ πηέξπγαο, ηνπ παξείρε ηε δπλαηφηεηα δηεμαγσγήο νινέλα επξχηεξεο θιίκαθαο έλνπισλ επηρεηξήζεσλ, ηδίσο ζηελ ειιεληθή χπαηζξν. Σν γεγνλφο, εμάιινπ, φηη θακία άιιε αληηζηαζηαθή νξγάλσζε δελ θαηφξζσζε λα απνθηήζεη ην ιατθφ έξεηζκα θαη ηελ επηξξνή ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ ζηνπο ππφδνπινπο Έιιελεο, αλήγαγε εμ αληηθεηκέλνπ ην ΚΚΔ ζε θαζνξηζηηθφ πνιηηηθφ παξάγνληα φρη κφλν φζν ζα δηαξθνχζε ε θαηνρή, αιιά πνιχ πεξηζζφηεξν φηαλ ζα εξρφηαλ ε εκέξα ηεο απειεπζέξσζεο. Σν θξίζηκν εξψηεκα πνπ έπξεπε λα απαληεζεί ήηαλ εάλ ε ΔΑΜηθή εγεζία θηινδνμνχζε λα δηαδξακαηίζεη θαζνξηζηηθφ πνιηηηθφ ξφιν κεηά ηελ απνκάθξπλζε ησλ δπλάκεσλ θαηνρήο, ή εάλ, αληίζεηα, ζθφπεπε λα απνζπξζεί απφ ην πξνζθήλην φηαλ ε ζπγθπξία πνπ είρε επηβάιεη ηελ έλνπιε αληηζηαζηαθή ηνπ δξάζε ζα είρε παξέιζεη. Γηα ηνπο κε εληαγκέλνπο ζην ΔΑΜ/ΔΛΑ Έιιελεο, ε απάληεζε ήηαλ πεξίπνπ απηνλφεηε: ην ΔΑΜ/ΔΛΑ ζα ιεηηνπξγνχζε ακέζσο κεηά ηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ σο ην φρεκα ηνπ ΚΚΔ γηα ηε βίαηε εθφζνλ νη πεξηζηάζεηο ην απαηηνχζαλ θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο θαη ηελ επηβνιή ελφο ζνβηεηηθνχ ηχπνπ θαζεζηψηνο ζηελ Διιάδα. Σελ άπνςε απηή, εμάιινπ, ζπκκεξηδφηαλ θαη ε βξεηαληθή θπβέξλεζε, ε νπνία επηδίσθε κε θάζε ηξφπν λα δηαηεξήζεη ηελ απειεπζεξσκέλε Διιάδα εληφο ηεο βξεηαληθήο ζθαίξαο επηξξνήο. Δάλ, επνκέλσο, γηα ηνπο Έιιελεο ην δήηεκα πνπ εηίζεην ήηαλ θπξίσο ηδενινγηθφ, γηα ηνπο Βξεηαλνχο ηζχλνληεο ήηαλ πξσηίζησο ζέκα δηαζθάιηζεο ησλ ζηξαηεγηθψλ ηνπο ζπκθεξφλησλ ζηε γεσπνιηηηθά θξίζηκε πεξηνρή ησλ Βαιθαλίσλ θαη ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ. Γηα ηε βξεηαληθή θπβέξλεζε, ηπρφλ ππέξκεηξε γηγάλησζε ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ, ζε βαζκφ πνπ ζα θαζηζηνχζε ηελ εγεκνλία ηνπ κε αλαζηξέςηκε, δελ ζήκαηλε απιψο ηνλ θίλδπλν δηνιίζζεζεο ηεο Διιάδαο ζηνλ θνκκνπληζκφ πξννπηηθή πνπ έηζη θη αιιηψο δελ γηλφηαλ δεθηή κε ζπκπάζεηα ζην Λνλδίλν. Δλείρε, πνιχ πεξηζζφηεξν, ηνλ θίλδπλν κεηαηξνπήο ηεο κεηαπνιεκηθήο Διιάδαο ζε πνιηηηθφ δνξπθφξν ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ε νπνία, απνθηψληαο έλα ζηξαηεγηθφ πξνγεθχξσκα ζηα ζεξκά κεζνγεηαθά χδαηα, ζα θαηάθεξλε έηζη απνθαζηζηηθφ πιήγκα ζηε δεζπφδνπζα βξεηαληθή ζέζε ζηελ επξχηεξε πεξηνρή. Απηφο, εμάιινπ, ππήξμε θαη ν ιφγνο πνπ νη Βξεηαλνί πξνηίκεζαλ ηειηθά λα ζπζηάζνπλ ηα ζηξαηησηηθά πιενλεθηήκαηα πνπ πξνέθππηαλ απφ ηε δξάζε ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ ζην βσκφ ηεο απνθπγήο ηνπ, απεπθηαίνπ 2
γηα ηνπο ίδηνπο, ελδερνκέλνπ επηβνιήο ελφο θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο ζηελ Διιάδα ακέζσο κεηά ηελ απειεπζέξσζε 1. Οη θφβνη ησλ Βξεηαλψλ θαη ησλ Διιήλσλ πνπ αληηκεηψπηδαλ κε επηθπιαθηηθφηεηα ηε δξάζε ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ νμχλνληαλ αθφκα πεξηζζφηεξν απφ ην γεγνλφο φηη ην ΔΑΜ/ΔΛΑ θαηέθεπγε νξηζκέλεο θνξέο ζηελ ηαθηηθή ηεο ηξνκνθξάηεζεο ή αθφκα θαη ηεο εμφλησζεο κειψλ άιισλ ειιεληθψλ αληηζηαζηαθψλ νξγαλψζεσλ (φπσο π.ρ. ηνπ ΔΓΔ, ηεο ΔΚΚΑ θαη ηεο ΠΑΟ). Η πιήξεο δηάξξεμε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ θαη ησλ ππφινηπσλ αληηζηαζηαθψλ νξγαλψζεσλ έκειιε ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1943 λα ιάβεη ηε κνξθή έλνπιεο κεηαμχ ηνπο αλακέηξεζεο: ε πξψηε θάζε ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ ήηαλ πηα γεγνλφο. Δπηβεβαηψλνληαο ηελ απνθαζηζηηθή ζεκαζία ησλ ζηξαηεγηθψλ πξνηεξαηνηήησλ, νη νπνίεο ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ζπλπθαίλνληαλ κε ηελ ηδενινγηθή απέρζεηα έλαληη ηνπ θνκκνπληζκνχ, ε βξεηαληθή πιεπξά επέιεμε λα εληζρχζεη ηνλ ΔΓΔ ζηε ζχγθξνπζε κε ην ΔΑΜ/ΔΛΑ, απνζθνπψληαο πξνθαλψο ζηε δεκηνπξγία ελφο φζν ην δπλαηφλ απνηειεζκαηηθφηεξνπ αλαρψκαηνο απέλαληη ζηε δηαθαηλφκελε θνκκνπληζηηθή πιεκκπξίδα. Η ζχλαςε αλαθσρήο ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1944, βάζεη ηεο νπνίαο νη αληηκαρφκελνη δεζκεχνληαλ λα δηαθφςνπλ ηηο αςηκαρίεο, απνθφξηηζε κφλα πξνζσξηλά ηελ έληαζε, θαζψο πξηλ ηελ εθπλνή ηνπ έηνπο ε θαηάζηαζε ζα δηνιίζζαηλε θαη πάιη πξνο ηε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηηο θίια πξνζθείκελεο πξνο ην ΚΚΔ δπλάκεηο θαη ζε εθείλεο πνπ αληηζηξαηεχνληαλ ην ΔΑΜ/ΔΛΑ. ην κεηαμχ, ε επλντθή γηα ηνπο πκκάρνπο ηξνπή ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ είρε ζέζεη θαη πάιη δπλακηθά επί ηάπεηνο ηα ζηξαηεγηθά δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαλ κε ην κειινληηθφ θαζεζηψο ηεο Διιάδαο. Σν θαινθαίξη ηνπ 1944, φηαλ πιένλ ε ηχρε ησλ Γεξκαλψλ ζηελ Διιάδα, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηα Βαιθάληα, είρε πιένλ θξηζεί θαη ε απνρψξεζή ηνπο ήηαλ απιψο ζέκα ρξφλνπ, νη Βξεηαλνί ηζχλνληεο ήηαλ ινγηθφ λα ελδηαθέξνληαη πξσηίζησο γηα ηε κεηαπνιεκηθή ηζνξξνπία ησλ δπλάκεσλ, ε νπνία ζα απέβαηλε πξνο φθεινο ηεο Βξεηαλίαο κφλν ζην βαζκφ πνπ ζα κπνξνχζε λα ειεγρζεί ε λνκή ηεο εμνπζίαο ζηελ απειεπζεξσκέλε Διιάδα. Δίλαη, άιισζηε, ελδεηθηηθφ ηνπ βξεηαληθνχ ελδηαθέξνληνο φηη ήδε απφ ηα ηέιε Μαΐνπ ηνπ 1944 ην Λνλδίλν είρε ζπεχζεη λα θαηαιήμεη ζε κία πξνθαηαξθηηθή ζπκθσλία κε ηε Μφζρα γηα ηηο ζθαίξεο επηξξνήο ζηα Βαιθάληα, βάζεη ηεο νπνίαο, ζε αληάιιαγκα ηεο 1 πλνιηθφηεξα γηα ηε βξεηαληθή πνιηηηθή έλαληη ηεο Διιάδαο θαηά ηελ πεξίνδν ηεο θαηνρήο βι. Prokopis Papastratis, British policy towards Greece during the Second World War, 1941-1944 (Cambridge: Cambridge University Press, 1984). 3
αλαγλψξηζεο ηεο ζνβηεηηθήο εγεκνλίαο ζηε Ρνπκαλία, εμαζθαιηδφηαλ ε βξεηαληθή πξσηνθαζεδξία ζηε κεηαπνιεκηθή Διιάδα 2 : «Οη Ρψζνη», ηφληδε ζηηο 11 Ινπλίνπ 1944 ν Βξεηαλφο πξσζππνπξγφο Οπίλζηνλ Σζψξηζηι απεπζπλφκελνο πξνο ηνλ πξφεδξν ησλ ΗΠΑ Φξάλθιηλ Ρνχδβειη, «είλαη έηνηκνη λα καο επηηξέςνπλ λα ιάβνπκε ην πξνβάδηζκα ζηηο ειιεληθέο ππνζέζεηο, θάηη πνπ ζεκαίλεη φηη ην ΔΑΜ [ ] κπνξεί λα ειεγρζεί απφ ηηο εζληθέο δπλάκεηο ηεο Διιάδαο» 3. Η πξνθαηαξθηηθή βξεηαλνζνβηεηηθή ζπκθσλία επηβεβαηψζεθε ηηο παξακνλέο ηεο απειεπζέξσζεο ηεο Αζήλαο κέζσ ηεο ζπλνκνιφγεζεο ηεο επίζεο δηκεξνχο πκθσλίαο ηεο Μφζραο (πην γλσζηήο σο πκθσλίαο ησλ Πνζνζηψλ) θαη κάιηζηα έπεηηα απφ ζπλελλφεζε ζην πςειφηεξν δπλαηφ επίπεδν κεηαμχ ησλ Οπίλζηνλ Σζψξηζηι θαη Ισζήθ ηάιηλ. Η αλαγλψξηζε απφ ηελ πιεπξά ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ηεο βξεηαληθήο πξσηνθαζεδξίαο ζηε ξχζκηζε ησλ ειιεληθψλ πνιηηηθψλ πξαγκάησλ, ζε αληάιιαγκα αληίζηνηρσλ «παξαρσξήζεσλ» ηνπ Λνλδίλνπ πξνο φθεινο ηεο Μφζραο ζε άιιεο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο, πξνδηέγξαθε ηε ζηάζε ηεο ζνβηεηηθήο εγεζίαο ζε κία ελδερφκελε αλακέηξεζε ζηελ, απειεπζεξσκέλε πιένλ, Διιάδα. Η ελ ιφγσ πκθσλία, εμάιινπ, ππήξμε κία επηπιένλ απηή απφδεημε ηεο βαξχλνπζαο ζεκαζίαο πνπ απέδηδαλ ηα δχν ζπκβαιιφκελα κέξε ζηελ εμππεξέηεζε ησλ καθξνπξφζεζκσλ ζηξαηεγηθψλ ηνπο ζπκθεξφλησλ: νη Βξεηαλνί ελδηαθέξνληαλ πξσηίζησο γηα ηελ έληαμε ηεο Διιάδαο ζηε δηθή ηνπο ζθαίξα πξνθεηκέλνπ λα εδξαηψζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην, ελψ νη νβηεηηθνί απέδηδαλ κεγαιχηεξε ζεκαζία ζηνλ έιεγρν ησλ θξαηψλ ηεο βαιθαληθήο ελδνρψξαο κε ζηφρν ηελ θαηνρχξσζε ηεο ζνβηεηηθήο αζθάιεηαο 4. Όηαλ ζηηο αξρέο Γεθεκβξίνπ ηνπ 1944 ε ακνηβαία θαρππνςία αλάκεζα αθελφο ζηελ θπβέξλεζε ηνπ Γεσξγίνπ Παπαλδξένπ θαη ζηηο αζηηθέο πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ ηε ζηήξηδαλ, θαη αθεηέξνπ ζηελ εγεζία θαη ζηα κέιε ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ, ζα θιηκαθσλφηαλ κέρξη ηνπ ζεκείνπ ηεο έλνπιεο αλακέηξεζεο, νη ζηξαηεγηθέο πξνηεξαηφηεηεο ηνπ Λνλδίλνπ θαη ηεο Μφζραο, φπσο απηέο είραλ απνηππσζεί ζηε πκθσλία ησλ Πνζνζηψλ, ζα απνδεηθλχνληαλ ε ζεκαληηθφηεξε παξάκεηξνο γηα ηνλ θαζνξηζκφ ηνπ απνηειέζκαηνο ηεο ζχγθξνπζεο. Οη Βξεηαλνί επέιεμαλ λα εληζρχζνπλ κε θάζε δηαζέζηκν κέζν ηηο ειιεληθέο θπβεξλεηηθέο δπλάκεηο πνπ 2 Βι. Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers, 1944, vol. V (Washington: United States Government Printing Office, 1965), ζζ. 112-113. 3 ην ίδην, ζ. 118. 4 Γηα ηε πκθσλία ησλ Πνζνζηψλ βι. κεηαμχ άιισλ Panos Tsakaloyiannis, The Moscow Puzzle, Journal of Contemporary History, 21(1) (1986), ζζ. 37-55. 4
κάρνληαλ ζηελ Αζήλα ελαληίνλ ηνπ ΔΑΜ/ΔΛΑ, ελψ αληίζεηα νη νβηεηηθνί απέθπγαλ ηελ παξακηθξή εκπινθή, φρη κφλν ζηξαηησηηθή, αιιά θαη πνιηηηθή, αθήλνληαο ηελ εγεζία ηνπ ΚΚΔ λα ζεθψζεη κφλε ηεο ην βάξνο ηνπ έλνπινπ αγψλα.: εάλ ην ΔΑΜ επηθξαηνχζε, ηφηε ε νβηεηηθή Έλσζε ζα απνθηνχζε απνθαζηζηηθή επηξξνή ζε κία ρψξα ηδηαίηεξεο ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ ίδηα, θαζψο ζα ηεο επέηξεπε λα απνθηήζεη ηελ πνιππφζεηε πξφζβαζε ζηα ζεξκά χδαηα ηεο Μεζνγείνπ εάλ, απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην ΔΑΜ απνηχγραλε ιφγσ ηεο ελίζρπζεο ησλ θπβεξλεηηθψλ δπλάκεσλ απφ ηε Μεγάιε Βξεηαλία, ηφηε ε βξεηαληθή παξέκβαζε ζα κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί σο επηρείξεκα πξνθεηκέλνπ λα δηθαηνινγεζνχλ αλάινγεο ζνβηεηηθέο ελέξγεηεο ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Η ςπρξή ζηάζκηζε ησλ γεσπνιηηηθψλ ζπκθεξφλησλ είρε επηθξαηήζεη ηεο φπνηαο ηδενινγηθήο ζπλάθεηαο, πξνδηαγξάθνληαο ζε κεγάιν βαζκφ ην ηειηθφ απνηέιεζκα: ην ΔΑΜ εηηήζεθε ζηε κάρε ηεο Αζήλαο θαη αλαγθάζηεθε λα ππνγξάςεη ηε πκθσλία ηεο Βάξθηδαο, απνδερφκελν ηνλ αθνπιηζκφ ηνπ. Οη κήλεο πνπ αθνινχζεζαλ ηε ζπλνκνιφγεζε ηεο πκθσλίαο ηεο Βάξθηδαο δελ ππήξμαλ ε απαξρή κίαο πεξηφδνπ εζληθήο ζπκθηιίσζεο, αιιά αληίζεηα απιψο ην δηάιεηκκα κέρξη ηελ επαλέλαξμε ηεο εκθχιηαο ζχγθξνπζεο 5. Οη δχν αληηκαρφκελεο παξαηάμεηο είραλ πιένλ απνθξπζηαιισζεί ηδενινγηθά: απφ ηε κηα πιεπξά νη πξνζθείκελνη ζην ΔΑΜ θαη θαη επέθηαζε ζην ΚΚΔ, θαη απφ ηελ άιιε φινη φζνη αληηηίζελην ζηελ πξννπηηθή εγθαζίδξπζεο ελφο θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο ζηελ Διιάδα. Μέζα ζε ζπλζήθεο πνιηηηθήο πφισζεο, δηαρσξηζηηθέο γξακκέο ηνπ παξειζφληνο αλαηξέπνληαλ ζην βσκφ ηεο αληηκεηψπηζεο ηνπ θνηλνχ ερζξνχ: έηζη, π.ρ., βεληδειηθνί θαη αληηβεληδειηθνί ζπλέπξαηηαλ ελαληίνλ ηεο απεηιήο αλαηξνπήο ηνπ αζηηθνχ θαζεζηψηνο πνπ αληηπξνζψπεπε ην ΔΑΜ, αθήλνληαο θαηά κέξνπο ην αβπζζαιέν κίζνο ηεο κεζνπνιεκηθήο πεξηφδνπ 6 αληίζηνηρα, ην ππέξ ηεο κνλαξρίαο απνηέιεζκα ηνπ δεκνςεθίζκαηνο ηεο 1 εο επηεκβξίνπ 1946 επηβεβαίσλε ηελ ηάζε ζπζπείξσζεο ηνπ αζηηθνχ θφζκνπ γχξσ απφ νπνηνλδήπνηε παξάγνληα εηθαδφηαλ φηη κπνξνχζε λα αλαραηηίζεη ηνλ θνκκνπληζηηθφ θίλδπλν. Σελ ίδηα ζηηγκή, ε ηδενινγηθή δηάζηαζε ηεο αληηπαξάζεζεο κνηξαία πξνζδηφξηδε εθ ησλ πξνηέξσλ θαη ηελ αλαδήηεζε δηεζλψλ εξεηζκάησλ ζην δξφκν γηα ηελ ηειηθή επηθξάηεζε: ε εγεζία ηνπ 5 Γηα ηελ πεξίνδν απηή κε εηδηθή αλαθνξά ζην ξφιν ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο ζηηο πνιηηηθέο εμειίμεηο ζηελ Διιάδα βι. αλαιπηηθφηεξα Heinz Richter, Η επέμβαζε ηων Άγγλων ζηεν Ελλάδα: από ηε Βάρκιδα ζηον εμθύλιο πόλεμο, Φεβροσάριος 1945 Αύγοσζηος 1946 (Αζήλα: Δζηία, 1997). 6 Γηα ηηο πνιηηηθέο δηεξγαζίεο ηεο πεξηφδνπ ηνπ Μεζνπνιέκνπ βι. αλαιπηηθφηεξα George Th. Mavrogordatos, Stillborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece (1922-1936) (Berkeley / Los Angeles / London: University of California Press, 1983). 5
ΚΚΔ ήηαλ αζθαιψο αλακελφκελν λα ζηξαθεί γηα ππνζηήξημε πξνο ηελ πιεπξά ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο (έζησ θη αλ ε νβηεηηθή Έλσζε εμαθνινπζνχζε λα εκθαλίδεηαη επηθπιαθηηθή), ελψ αληίζεηα ε θπβεξλεηηθή πιεπξά δελ κπνξνχζε παξά λα ζηξαθεί πξνο ηελ θαηεχζπλζε ησλ κεγάισλ δπηηθψλ δπλάκεσλ αξρηθά ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο θαη αξγφηεξα ησλ ΗΠΑ. Η δηνιίζζεζε ηεο Διιάδαο πξνο ηνλ αλνηρηφ εκθχιην πφιεκν έιαβε ραξαθηήξα ακεηάθιεην φηαλ ην ΚΚΔ αλαθνίλσζε ηελ απφθαζή ηνπ λα απφζρεη απφ ηηο βνπιεπηηθέο εθινγέο ηεο 31 εο Μαξηίνπ 1946. Η ζπλέρηζε θαη ε πεξαηηέξσ ζπζηεκαηνπνίεζε ησλ δηψμεσλ εηο βάξνο ησλ Διιήλσλ θνκκνπληζηψλ επηβάξπλαλ αθφκα πεξηζζφηεξν ην ήδε εμαηξεηηθά ηεηακέλν θιίκα, σζψληαο ηειηθά ηελ θαηάζηαζε ζηα άθξα. Ήδε, ε ηδενινγηθή θφξηηζε έκνηαδε λα απνθιείεη πιένλ ηελ πηζαλφηεηα νπνηνπδήπνηε ζπκβηβαζκνχ κεηαμχ ησλ δχν πιεπξψλ. Σνλ Οθηψβξην ηνπ 1946 νη θνκκνπληζηέο αλαθνίλσζαλ ην ζρεκαηηζκφ ηνπ Γεκνθξαηηθνχ ηξαηνχ Διιάδαο (ΓΔ), γεγνλφο πνπ νπζηαζηηθά επηζεκνπνίεζε ηελ έλαξμε ηνπ εκθπιίνπ. Η γελίθεπζε, εμάιινπ, ησλ ζπγθξνχζεσλ αλάκεζα ζηηο θπβεξλεηηθέο δπλάκεηο θαη ζε εθείλεο ΓΔ πνιχ γξήγνξα αλέδεημε ηε δηεζλή δηάζηαζε ηνπ ειιεληθνχ εκθπιίνπ, θαζψο ε δξάζε ησλ καρεηψλ ηνπ ΓΔ εληζρπφηαλ απφ ηα φκνξα πξνο ηελ Διιάδα θνκκνπληζηηθά θξάηε ησλ Βαιθαλίσλ, γεγνλφο πνπ πξνθάιεζε ηελ αληίδξαζε ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο, ε νπνία ηνλ Γεθέκβξην ηνπ 1946 πξνζέθπγε ζην πκβνχιην Αζθαιείαο ηνπ ΟΗΔ, επηθαινχκελε ηελ απεηιή πνπ ζπληζηνχζε ε ζπλέρηζε απηήο ηεο θαηάζηαζεο γηα ηελ ειιεληθή αζθάιεηα θαη εδαθηθή αθεξαηφηεηα. Η απφθαζε ηνπ πκβνπιίνπ Αζθαιείαο λα ζπζηήζεη εηδηθή Δπηηξνπή γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζπκβάλησλ ζηα βφξεηα ειιεληθά ζχλνξα απνθάιππηε γηα αθφκα κία θνξά ηελ απξνζπκία ηεο Μφζραο, ε νπνία δελ πξνέβαιε βέην ελαληίνλ ηεο απφθαζεο, λα ππνζηεξίμεη κε νπνηνδήπνηε ηξφπν ηηο δπλάκεηο ηνπ ΓΔ. Η απνζηνιή ηεο Δπηηξνπήο, σζηφζν, κνινλφηη απνηεινχζε κία δηπισκαηηθή επηηπρία ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο, θάζε άιιν παξά αξθνχζε πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζεη ηελ επηθξάηεζε ηεο αζηηθήο εηο βάξνο ηεο θνκκνπληζηηθήο παξάηαμεο. Η ίδηα, εμάιινπ, ε ζπλέρηζε ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ, θαηά θχξην ιφγν ζηνπο δχζβαηνπο νξεηλνχο φγθνπο ηεο Διιάδαο, ζα απνθάιππηε πνιχ ζχληνκα φρη κφλν ηελ αδπλακία ηεο θπβέξλεζεο λα αληηκεησπίζεη κφλε ηεο ηελ θνκκνπληζηηθή πξφθιεζε, αιιά θαη εθείλε ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο λα ζεθψζεη ην βάξνο ηεο ελίζρπζεο ησλ θπβεξλεηηθψλ δπλάκεσλ ζε κία νινέλα θιηκαθνχκελε, απφ ζηξαηησηηθή άπνςε, αλακέηξεζε. 6
ηα ηέιε Φεβξνπαξίνπ ηνπ 1947 ε βξεηαληθή θπβέξλεζε ελεκέξσζε επίζεκα ηηο ΗΠΑ φηη αδπλαηνχζε λα ζπλερίζεη ηελ απνζηνιή βνήζεηαο πξνο ηελ Διιάδα κεηά ηελ 31 ε Μαξηίνπ ηνπ ίδηνπ έηνπο, σζψληαο νπζηαζηηθά ηελ Οπάζηλγθηνλ λα αλαιάβεη εθείλε ην ξφιν ηεο πξνζηάηηδαο ηεο Αζήλαο. Πξάγκαηη, ζηηο 12 Μαξηίνπ 1947 ν Ακεξηθαλφο Πξφεδξνο Υάξξπ Σξνχκαλ αλαθνίλσζε ζην Κνγθξέζν ησλ ΗΠΑ ηελ απφθαζε ηεο θπβέξλεζήο ηνπ λα παξάζρεη 300 εθαηνκκχξηα δνιάξηα σο νηθνλνκηθή θαη ζηξαηησηηθή ελίζρπζε πξνο ηελ Διιάδα γηα δηάζηεκα ελφο έηνπο. Σν ηδενινγηθφ ππφβαζξν ηνπ Γφγκαηνο Σξνχκαλ ήηαλ απφιπηα ζαθέο θαη πεξηγξάθεθε αλαιπηηθά απφ ηνλ ίδην ηνλ εκπλεπζηή ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ελ ιφγσ ζπλεδξίαζεο ηνπ Κνγθξέζνπ: ζρεδφλ φια ηα έζλε ηνπ θφζκνπ είραλ νπζηαζηηθά λα επηιέμνπλ αλάκεζα ζε δχν ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο δσήο, ηεο ειεπζεξίαο κέζσ ηεο επηθξάηεζεο ηεο βνχιεζεο ηεο πιεηνςεθίαο θαη ηεο θαηαπίεζεο ιφγσ ηεο βίαηεο θαηίζρπζεο ηεο κεηνςεθίαο ζε απηφ ην πιαίζην, ε πνιηηηθή ησλ ΗΠΑ δελ κπνξνχζε λα είλαη άιιε απφ ηελ ελίζρπζε φισλ ησλ ειεχζεξσλ ιαψλ πνπ αγσλίδνληαλ ελάληηα ζηελ πξνζπάζεηα ππνηαγήο ηνπο απφ έλνπιεο κεηνςεθίεο ή απφ εμσηεξηθέο πηέζεηο 7. Η δηαηχπσζε ηνπ Γφγκαηνο Σξνχκαλ, ην νπνίν ζεκαηνδφηεζε ηε κεηαηφπηζε ηεο Διιάδαο απφ ηε βξεηαληθή ζηελ ακεξηθαληθή ζθαίξα επηξξνήο, απνηχπσλε αλάγιπθα ηελ αιιειεπίδξαζε ζηξαηεγηθήο θαη ηδενινγίαο. ηηο ζπλζήθεο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, ν θφβνο ηεο θνκκνπληζηηθήο επέθηαζεο σζνχζε ηηο ΗΠΑ λα απνηξέςνπλ κε θάζε κέζν ηελ εμαζθάιηζε ζηξαηεγηθψλ πιενλεθηεκάησλ απφ ηνλ αληίπαιν: θαηά ζπλέπεηα, ε ελίζρπζε ησλ ειιεληθψλ θπβεξλεηηθψλ δπλάκεσλ ήηαλ απαξαίηεηε πξνθεηκέλνπ λα θαηηζρχζνπλ ησλ θνκκνπληζηψλ ζηνλ εκθχιην πφιεκν θαη λα εμαζθαιηζζεί θαη απηφλ ηνλ ηξφπν ε επηβίσζε ελφο θηινδπηηθνχ θαζεζηψηνο ζηελ Διιάδα. Σαπηφρξνλα, ε απφθαζε ηεο Οπάζηλγθηνλ λα εκπιαθεί ζηελ ειιεληθή εκθχιηα αλακέηξεζε πξνζδηνξηδφηαλ θαη απφ ηελ απέρζεηα ησλ Ακεξηθάλσλ πξνο ηνλ θνκκνπληζκφ θαη ηε ζπλαθφινπζε πξνηίκεζή ηνπο πξνο θαζεζηψηα πνπ έηεηλαλ λα ελζηεξλίδνληαη ηηο βαζηθέο αμίεο ησλ θηιειεχζεξσλ δεκνθξαηηψλ. ε απηφ ην πιαίζην, ε ζηξαηεγηθή θαη ε ηδενινγηθή πηπρή ηνπ Γφγκαηνο Σξνχκαλ ιεηηνπξγνχζαλ σο έλα είδνο αλαηξνθνδνηνχκελνπ ζπζηήκαηνο: νη ζηξαηεγηθέο αλεζπρίεο ησλ ΗΠΑ επέηεηλαλ ηνλ ηδενινγηθφ θφβν έλαληη ηνπ θνκκνπληζκνχ, ελψ απφ ηελ άιιε πιεπξά ε απφιπηε αληίζεζε ησλ Ακεξηθάλσλ ηζπλφλησλ απέλαληη ζηελ θνκκνπληζηηθή ηδενινγία ελίζρπε ηηο ζηξαηεγηθέο ηνπο αλεζπρίεο θ.ν.θ. 7 Γηα ην Γφγκα Σξνχκαλ βι. κεηαμχ άιισλ Howard Jones, A new kind of war : America s global strategy and the Truman Doctrine in Greece (New York: Oxford University Press, 1989). 7
ε θάζε πεξίπησζε, ε ελεξγή αλάκημε ησλ ΗΠΑ ζηνλ ειιεληθφ εκθχιην πφιεκν ππήξμε θαζνξηζηηθή γηα ηελ ηειηθή ηνπ έθβαζε. Η νινέλα απμαλφκελε ξνή ακεξηθαληθήο νηθνλνκηθήο θαη ζηξαηησηηθήο βνήζεηαο πξνο ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε ζπλέηεηλε απνθαζηζηηθά ζηε ζηαδηαθή επηθξάηεζή ηεο ζηνλ αγψλα ελαληίνλ ηνπ ΓΔ. ηελ πην θξίζηκε, εμάιινπ, ζηηγκή ηεο εκθχιηαο ζχγθξνπζεο, κία άιιε δηεζλήο εμέιημε έκειιε λα θαηαθέξεη έλα ζπληξηπηηθφ πιήγκα εηο βάξνο ησλ Διιήλσλ θνκκνπληζηψλ: ε ξήμε Σίην ηάιηλ, ε νπνία ην θαινθαίξη ηνπ 1948 νδήγεζε ζηελ απνπνκπή ηεο Γηνπγθνζιαβίαο απφ ηελ Κνκηλθφξκ, είρε σο απνηέιεζκα ηε δηαθνπή ηεο δσηηθήο ζεκαζίαο γηνπγθνζιαβηθήο βνήζεηαο πξνο ηνλ ΓΔ θαη ην θαινθαίξη ηνπ επφκελνπ έηνπο ην θιείζηκν ησλ γηνπγθνζιαβηθψλ ζπλφξσλ γηα ηνπο Έιιελεο αληάξηεο. Τπφ ην βάξνο ηεο αλσηεξφηεηαο ησλ θπβεξλεηηθψλ δπλάκεσλ θαη ηεο ηαπηφρξνλεο απνζηέξεζεο ηνπ ΓΔ απφ ηε γηνπγθνζιαβηθή ππνζηήξημε, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δπλαηφηεηαο ζχκπηπμεο θαη αλαζχληαμεο ζην αζθαιέο γηνπγθνζιαβηθφ έδαθνο, ε ηχρε ησλ Διιήλσλ θνκκνπληζηψλ ζηα βνπλά ηεο βφξεηαο Διιάδαο ήηαλ πηα πξνδηαγξακκέλε: ζην ηέινο Απγνχζηνπ ηνπ 1949 ηα ηειεπηαία ππνιείκκαηα ηνπ ΓΔ εηηήζεθαλ ζην Γξάκκν θαη ζην Βίηζη, αλαγθαδφκελα λα ππνρσξήζνπλ ζηελ Αιβαλία. ηελ πξψηε έλνπιε αληηπαξάζεζε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, νη δπλάκεηο πνπ πξφζθεηλην ηδενινγηθά ζηνλ δπηηθφ θφζκνπ είραλ επηθξαηήζεη αληίζηνηρσλ θνκκνπληζηηθψλ. Απνηειψληαο επηκέξνπο πεξηζηαηηθφ ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, ν ειιεληθφο εκθχιηνο πφιεκνο επεξεάζηεθε αιιά θαη επεξέαζε ηηο εμαηξεηηθά ξεπζηέο θαη επκεηάβιεηεο δηεζλείο ηζνξξνπίεο ηεο επνρήο. ε κία εμαηξεηηθά πνισκέλε απφ ηδενινγηθή άπνςε φπσο ν Φπρξφο Πφιεκνο, θάζε επηηπρία ηνπ ελφο ζπλαζπηζκνχ ζρεδφλ κνηξαία θαηαγξαθφηαλ σο απνηπρία ηνπ αληίπαινπ θαη αληίζηξνθα. ε απηφ ην παηρλίδη κεδεληθνχ αζξνίζκαηνο, ν ειιεληθφο εκθχιηνο πφιεκνο ζπλέβαιε ζηε δηακφξθσζε γεσπνιηηηθψλ ηζνξξνπηψλ ζηελ επξχηεξε πεξηνρή, νη νπνίεο ζα παξέκελαλ ζε ηζρχ κέρξη ηελ θαηάξξεπζε ησλ θαζεζηψησλ ηνπ ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε. Η Διιάδα απνηέιεζε πξνπχξγην ηεο Γχζεο ζηα Βαιθάληα θαη ηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην, δηαηεξψληαο ηδηαίηεξα ζηελνχο δεζκνχο κε ηηο ΗΠΑ, αλ θαη αξγφηεξα ε αλζεθηηθφηεηα απηήο ηεο εηδηθήο ζρέζε δνθηκάζηεθε γηα δηάθνξνπο ιφγνπο ζθιεξά. Ληγφηεξν απφ ηξία ρξφληα κεηά ηε ιήμε ηνπ εκθπιίνπ, ε έληαμε ηεο Διιάδαο ζην ΝΑΣΟ επηβεβαίσζε κε ηξφπν θαηεγνξεκαηηθφ ηνλ δηεζλή πξνζαλαηνιηζκφ ηεο, δίλνληαο ηαπηφρξνλα ιχζε ζην ηδηαίηεξα πηεζηηθφ 8
πξφβιεκα αζθάιεηαο πνπ αληηκεηψπηδε ε Αζήλα ιφγσ ηεο πίεζεο πνπ εμαθνινπζεηηθά ηεο αζθνχζαλ νη βφξεηνη γείηνλέο ηεο. 9