ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ - ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΣΥΣΚΕΥΩΝ ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1960-2008 ΒΟΥΡΤΣΑΣ ΜΑΚΡΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΕΜ.: 4400 ΠΑΠΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΕΜ.: 4455 ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Αναπληρωτής Καθηγητής Γεώργιος Τσιλιγκιρίδης ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ: Μηχανολόγος Μηχανικός, MSc: Αντώνιος Οικονομόπουλος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ 2012

1. 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 5. Υπεύθυνος: Αναπληρωτής καθ. Γεώργιος Τσιλιγκιρίδης 3. ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ 4. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΣΚΕΥΩΝ ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ 6. Αρμόδιος Παρακολούθησης: Μηχανολόγος Μηχανικός, MSc Αντώνιος Οικονομόπουλος 7. Τίτλος εργασίας: Διερεύνηση των εξελίξεων στο Ελληνικό ενεργειακό σύστημα κατά την περίοδο 1960-2008 8. Ονοματεπώνυμο φοιτητή (-ών): Βούρτσας Μακρής Χρήστος Παπάς Αθανάσιος 10. Θεματική περιοχή: Παραγωγή και χρήση Ενέργειας 14. Περίληψη: 11. Ημερομηνία έναρξης: 02 / 05/ 2011 9. Αριθμός μητρώων: 4400 4455 12. Ημερομηνία παράδοσης: 24/ 06/ 2012 Η παρούσα διπλωματική εργασία επιχειρεί να καταγράψει την ροή ενέργειας στην Ελλάδα από το 1960 έως το 2008, με ταυτόχρονη μελέτη του τρόπου με τον οποίο καλύπτονται οι ενεργειακές ανάγκες. Το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας καλύπτεται από την πρωτογενή παραγωγή ενέργειας στην Ελλάδα, από τις εισαγωγές που κάνει η χώρα, από τις μετατροπές των διάφορων μορφών ενέργειας μέχρι το στάδιο της τελικής κατανάλωσης κ.α. Το δεύτερο μέρος της εργασίας πραγματεύεται τους τρόπους κατανάλωσης της τελικής ενέργειας στους διάφορους τομείς (εμπορικό, οικιακό, βιομηχανία κ.α.). Επίσης παρατίθενται ορισμένοι τεχνικοί δείκτες στην εξέλιξή τους για την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. Σημαντικό μέρος της εργασίας αποτελεί η συλλογή και επεξεργασία των διαθέσιμων πληροφοριών. 13. Αριθμός εργασίας: 2012-06 15. Στοιχεία εργασίας: Αρ. Σελίδων: 83 Αρ. Εικόνων: Αρ. Διαγραμμάτων:64 Αρ. Πινάκων: Αρ. Παραρτημάτων: Αρ. Παραπομπών: 16. Λέξεις κλειδιά: 17. Σχόλια: 18. Συμπληρωματικές παρατηρήσεις: 19. Βαθμός:

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική έγινε στο Εργαστήριο Κατασκευής Συσκευών Διεργασιών του Ενεργειακού Τομέα του Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Ευχαριστούμε θερμά τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Γεώργιο Τσιλιγκιρίδη για τη βοήθεια του τόσο στην επιλογή του θέματος όσο και στην εξέλιξη αυτής της μελέτης. Χάρη στις συνεχείς υποδείξεις του καθώς και στις παρατηρήσεις του ολοκληρώθηκε η διπλωματική αυτή. Επιπλέον, ευχαριστούμε και τον υποψήφιο διδάκτορα κ. Αντώνη Οικονομόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια που προσέφερε στη βελτίωση και ολοκλήρωση αυτής της εργασίας.

ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ - ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ Δ Δείκτης (Λόγος τιμής μεγέθους κατά το έτος προς την τιμή μεγέθους κατά το έτος αναφοράς) αn ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ANB Άνθρακας τύπου Β ΗΛΚ Ηλιακή ενέργεια ANC Λιθάνθρακας ΚΗΡ Κηροζίνη ANS Γαιάνθρακας ΚΩΚ Κώκ AVG Αεροπορικό καύσιμο ΛΓΝ Λιγνίτης DSL Πετρέλαιο ΛΠΑ Λοιπά προϊόντα πετρελαίου JET Καύσιμο αεριωθούμενων ΜΖΤ Μαζούτ LPG Υγραέριο ΝΦΘ Νάφθα NGL Υγρά φυσικού αερίου ΠΚ Πετρελαϊκό κώκ ΑΔΥ Αέριο διυλιστηρίου ΠΡΣ Επαναχρησιμοποιούμενα κλάσματα ΑΚΩ Αέριο κωκ-αεριών ΤΘ Τηλεθέρμανση ΑΠΑ Αστικά απόβλητα ΤΡΦ Τύρφη ΑΠΒ Βιομηχανικά απόβλητα ΦΑ Φυσικό αέριο ΑΡΓ Αργό πετρέλαιο ΦΒ Ενέργεια παραγόμενη από Φ/Β ΑΥΨ Αέριο υψικαμίνων ΦΤΑ Φωταέριο ΒΚΒ Μπρικέττες λιγνίτη ΔΕ Δευτερογενής Ενέργεια ΒΜΣ Στερεή βιομάζα ΤΕ Τελική Ενέργεια ΒΜΥ Υγρή βιομάζα ΤΙΠ Τόνοι Ισοδύναμου Πετρελαίου ΒΝΖ Βενζίνη ΜΕΡΜ Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής ΕΠΚ Πρόσθετα ΕΡΜ Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής ΗΕ Ηλεκτρική ενέργεια BMZ Βιομάζα ΒΜΑ Βιομάζα Αέρια ΟΙΚ Οικιακός τομέας ΒΙΟ Βιομηχανικός τομέας ΜΕΝ Μη ενεργειακές χρήσεις ΜΕΤ Μεταφορές ΑΓΡ Αγροτικός τομέας ΜΠΡ Μη Προσδιορισμένες Χρήσεις ΕΜΠ Εμπορικός Τομέας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11 2. ΔΕΙΚΤΕΣ 17 3. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ 19 4. ΚΑΘΑΡΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ 23 5. ΔΙΕΘΝΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑ 27 6. ΕΓΧΩΡΙΑ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ 29 7. ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ 33 8. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΟΥΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ 37 9. ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ 41 10. ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ 45 11. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΕΛΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ 49 11.1. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 51 11.2. ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ 54 11.3. ΟΙΚΙΑΚΟΣ 65 11.4. ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ 68 11.5. ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ 71 11.6. ΜΗ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΜΕΝΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ 74 12. ΕΞΕΛΙΞΗ ΔΕΙΚΤΩΝ 77 13. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 81 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 83

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ενέργεια είχε πάντοτε πρωταρχική σημασία για την επιβίωση του ανθρώπου. Βέβαια μετά τη βιομηχανική επανάσταση, μπήκε στη ζωή του και σαν οικονομικό αγαθό. Πήρε αυτόματα την πρωταρχική θέση δίπλα στις πρώτες ύλες μιας και είναι απαραίτητη μαζί με την εργατική δύναμη, για κάθε είδους μεταποιητική διαδικασία. Το πρόβλημα ωστόσο της εξασφάλισης ενέργειας στα πρώτα χρόνια της βιομηχανικής εποχής δεν είχε ούτε την οξύτητα ούτε τη μορφή που πήρε τα τελευταία χρόνια. Με την πρόοδο της τεχνολογίας και της βιομηχανίας, η ενέργεια από πρώτη ύλη της βιομηχανίας, μετατράπηκε σε άμεσα καταναλωτικό αγαθό, από τα σπουδαιότερα για τη σημερινή ζωή του ανθρώπου. Η ενέργεια είναι η κύρια ιδιότητα της ύλης που εκδηλώνεται με διάφορες μορφές (κίνηση, θερμότητα, ηλεκτρισμός, φως κλπ.) και γίνεται αντιληπτή (α) όταν μεταφέρεται από ένα φυσικό σύστημα σε ένα άλλο (π.χ. η ενέργεια του ανέμου που κινεί τον ανεμόμυλο) και (β) όταν μετατρέπεται από μία μορφή σε μία άλλη (π.χ. η ηλεκτρική ενέργεια που γίνεται θερμότητα στην ηλεκτρική κουζίνα.). Όταν αναφερόμαστε στην ενέργεια πρέπει να κάνουμε διάκριση μεταξύ των μορφών ενέργειας στις διάφορες βαθμίδες μετατροπής και της χρήσης της. Η διάκριση αυτή είναι απαραίτητη γιατί μεταξύ των διάφορων βαθμίδων μετατροπής και χρήσης της ενέργειας μεσολαβούν απώλειες, είτε μετατροπής είτε μεταφοράς, που σε πολλές περιπτώσεις είναι σημαντικές. Έτσι : ως πρωτογενής ενέργεια χαρακτηρίζεται η ενέργεια που αντλείται κατευθείαν από τη φύση (π.χ. αργό πετρέλαιο) ως δευτερογενής ενέργεια χαρακτηρίζεται, όταν προκύπτει από κάποια διαδικασία μετατροπής πρωτογενούς ενέργειας στη μορφή που είναι αναγκαία για τις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. βενζίνη στο διυλιστήριο) ως τελική ενέργεια ή ενέργεια τελικής χρήσης χαρακτηρίζεται όταν διατίθεται στη μορφή που είναι αναγκαία για τις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες και στη θέση της χρήσης (π.χ. στη δεξαμενή καυσίμου ενός οχήματος) και ως ωφέλιμη ή χρήσιμη ενέργεια χαρακτηρίζεται η ενέργεια που πράγματι συντελεί στην παραγωγή ενός προϊόντος ή προσφέρει κάποια υπηρεσία (π.χ. κίνηση οχήματος) Σήμερα ενδιαφέρει την ανθρωπότητα η διαθεσιμότητα των μορφών ενέργειας, που είναι απαραίτητες για την επιβίωσή και την ανάπτυξή της. Όπως είναι λογικό, το βιοτικό επίπεδο μιας χώρας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την καταναλισκόμενη ενέργεια, ο ρυθμός μεταβολής της οποίας εξαρτάται άμεσα από τον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, αλλά και την φάση ανάπτυξης της χώρας. Άλλοι ρυθμιστικοί παράγοντες είναι το κόστος της ενέργειας, το ΑΕΠ, ο πληθωρισμός, το ισοζύγιο πληρωμών, ακόμα και η ατομική συμπεριφορά των καταναλωτών βρίσκονται σε στενή σχέση. 11

Ο ρυθμός αύξησης της κατανάλωσης ενέργειας δεν υπακούει πάντα στους σταθερούς κανόνες που αναφέρθηκαν παραπάνω αλλά διαμορφώνεται και με βάση απρόβλεπτων γεγονότων όπως ενεργειακές και οικονομικές κρίσεις. Όπως είναι γνωστό από τις πρωτογενείς μορφές ενέργειας ένα ποσοστό χρησιμοποιείται αυτούσιο από τον καταναλωτή, ενώ το υπόλοιπο (το μεγαλύτερο) χρησιμοποιείται για την παραγωγή δευτερογενών μορφών ενέργειας, ανάλογες της υπάρχουσας τεχνολογίας και των συσκευών κατανάλωσης των διάφορων τομέων. Ο κύριος φορέας ανάπτυξης μιας χώρας, η βιομηχανία, χαρακτηρίζεται από τομείς και μεθόδους παραγωγής, οι ενεργειακές τεχνολογίες των οποίων είναι συχνά πολύ εξειδικευμένες και δυσεφάρμοστες εκτός του τομέα αυτού. Ο βιομηχανικός τομέας επίσης περιλαμβάνει τεχνολογίες τόσο για την προσφορά όσο και για τη διανομή ενέργειας όπως είναι οι αεροστρόβιλοι και οι μετασχηματιστές ηλεκτρικής ενέργειας αλλά και πολυάριθμες τεχνολογίες κατανάλωσης ενέργειας, όπως οι κινητήρες και οι διατάξεις μετάδοσης κίνησης, η θέρμανση και η ψύξη. Η κατανάλωση ενέργειας στον εμπορικό και οικιακό τομέα διαχρονικά αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι της συνολικά καταναλισκόμενης ενέργειας. Το μεγαλύτερο μέρος της, χρησιμοποιείται για τη θέρμανση κτιρίων ενώ το υπόλοιπο καταναλώνεται από τις ηλεκτρικές συσκευές ή χρησιμοποιείται για την παροχή ζεστού νερού κ.α Ο τομέας των μεταφορών περιλαμβάνει τις οδικές μεταφορές, τις μεταφορές θάλασσας, τις σιδηροδρομικές και τις μεταφορές αέρος, με το ποσοστό συμμετοχής των πρώτων να βρίσκεται διαχρονικά σε συνεχή αύξηση. Για τις παραπάνω εφαρμογές χρησιμοποιούνται διάφορες πηγές ενέργειας οι οποίες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε 5 κατηγορίες: Στερεά καύσιμα (λιθάνθρακας, γαιάνθρακας, λιγνίτης, τύρφη, κωκ, μπριγκέτες λιγνίτη, πετρελαϊκό κωκ ) Υγρά καύσιμα (αργό πετρέλαιο, βενζίνη, βενζίνη αεροπλάνων, βενζίνη αεριωθούμενων, κηροζίνη, ελαφρύ πετρέλαιο, μαζούτ, νάφθα, πρόσθετα, επαναχρησιμοποιούμενα βαριά κλάσματα) Αέρια καύσιμα (φυσικό αέριο, φωταέριο, NGL-υγρά φυσικού αερίου αέριου, κωκ-αερίων, αέριο υψικαμίνου, αέριο διυλιστηρίου, LPG) Α.Π.Ε. (ηλιακή ενέργεια, στερεή βιομάζα, υγρή και αέρια βιομάζα, αστικά απόβλητα, βιομηχανικά απόβλητα, γεωθερμία, αιολική, ενέργειες της θάλασσας) Πυρηνική ενέργεια Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μείωση των παγκόσμιων αποθεμάτων στα καύσιμα. Επιπλέον, η αλόγιστη χρήση ορυκτών καυσίμων έχει επιφέρει αλματώδη αύξηση των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον. Για τους λόγους αυτούς παρατηρείται μια στροφή εξέτασης και βελτίωσης των τεχνολογιών των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επίσης, όσον αφορά την πυρηνική ενέργεια χρησιμοποιείται σε πολλές εφαρμογές αλλά βρίσκεται ακόμη υπό καθεστώς αμφισβήτησης. 12

Στόχος κάθε χώρας είναι η χάραξη μιας ενεργειακής πολιτικής η οποία θα επιτυγχάνει καλύτερη αξιοποίηση της διατιθέμενης ενέργειας και δη, της εγχώριας. Όπως είναι γνωστό, ένα ενεργειακό σύστημα καθορίζεται από τις συνολικές εισροές ενέργειας που έχει αλλά και από τη μετατροπή τους σε μορφές ενέργειας, άμεσα αξιοποιήσιμες. Ο βαθμός στον οποίο αυτό γίνεται εφικτό καθορίζει και το βαθμό απόδοσης του συστήματος. Οπότε ως βαθμός απόδοσης του ενεργειακού συστήματος ορίζεται το πηλίκο της ωφέλιμης ενέργειας για τελική χρήση στους διάφορους τομείς προς τη συνολική ενέργεια που προσδίδεται στο σύστημα. (σχέση 1) N = ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ / ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ (σχέση 1) Για να υπολογιστεί ο βαθμός απόδοσης του ελληνικού ενεργειακού συστήματος πρέπει πρώτα να καθοριστούν οι τομείς από τους οποίους προέρχεται η συνολικά προσδιδόμενη ενέργεια καθώς επίσης και οι τομείς που καταναλώνεται η ενέργεια αυτή. Με τον υπολογισμό του βαθμού απόδοσης αυτομάτως γίνεται γνωστό το ποσοστό της ενέργειας που χάνεται με τη μορφή απωλειών. Αποτελεί κύριο στόχο και σκοπό η προσπάθεια μείωσης των απωλειών αυτών όσο αυτό είναι δυνατό με αποτέλεσμα να επέλθει καλύτερη αξιοποίηση της ενέργειας που εισέρχεται στο σύστημα. Η καλύτερη αξιοποίηση της ενέργειας και εν τέλει η μεγαλύτερη αποδοτικότητα του ενεργειακού συστήματος αποτελεί κρίσιμο παράγοντα τόσο από οικονομικής σκοπιάς αλλά και όσο αφορά την προστασία του περιβάλλοντος. Για τον καθορισμό του βαθμού απόδοσης του ενεργειακού συστήματος είναι απαραίτητο να είναι γνωστή η δομή του ενεργειακού ισοζυγίου της χώρας το οποίο καθορίζει τις διαφορετικές μορφές ενέργειας καθώς και η ροή της ενέργειας από την παραγωγή στην τελική κατανάλωση. Συγκεκριμένα, το ενεργειακό ισοζύγιο αποτελείται από την πρωτογενή παραγωγή της χώρας, τις καθαρές εισαγωγές, την διεθνή ναυτιλία, την Εγχώρια Ακαθάριστη Διάθεση Ενέργειας, την ενέργεια προς μετατροπή σε δευτερογενή μορφή ενέργειας, την παραγωγή δευτερογενούς ενέργειας, την ηλεκτροπαραγωγή, την ενέργεια που καταναλώνεται στον ενεργειακό τομέα και την τελική κατανάλωση. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ: είναι η παραγωγή πρωτογενούς ενέργειας. Στην Ελλάδα πρωτογενείς μορφές είναι ο λιγνίτης, ακολουθούν το αργό πετρέλαιο, υδροηλεκτρική ενέργεια και οι Α.Π.Ε. ΚΑΘΑΡΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ: ορίζονται σαν το αλγεβρικό άθροισμα των εισαγωγών και των εξαγωγών πρωτογενών ή και δευτερογενών μορφών ενέργειας π.χ. νάφθας έστω και αν αυτές προορίζονται για μη ενεργειακές χρήσεις. ΔΙΕΘΝΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑ: καταναλώσεις καυσίμων ποντοπόρων πλοίων που εφοδιάζονται σε ελληνικά λιμάνια. ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΕΓΧΩΡΙΑ ΔΙΑΘΕΣΗ: Είναι η συνολική ποσότητα ενέργειας που διατίθενται για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της χώρας και η οποία 13

μπορεί να προέρχεται είτε από την πρωτογενή παραγωγή, είτε από αποθέματα που τυχών υπάρχουν από προηγούμενα χρόνια, είτε από εισαγωγές. ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΣΕ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ: Είναι οι συνολικές ποσότητες πρωτογενούς ενέργειας που μετατρέπονται σε δευτερογενή ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ: Είναι η δευτερογενής ενέργεια που προέρχεται από την μετατροπή της πρωτογενούς. ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ: Περιλαμβάνει την συνολικά παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια που προέρχεται από μετατροπή άλλων μορφών, με κυριότερη εξ αυτών για την Ελλάδα, αυτή του λιγνίτη. ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ: Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει την ποσότητα της ενέργειας που καταναλώνεται από τις βιομηχανίες αποκλειστικά του ενεργειακού τομέα για την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών (π.χ. φωτισμός, θέρμανση, λειτουργία μηχανών, κλπ). Βιομηχανίες δηλαδή, όπως οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί ή τα διυλιστήρια, που μετατρέπουν μια μορφή ενέργειας σε άλλες πιο εύχρηστες η πιο εξειδικευμένες. ΤΕΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ: Είναι η ενέργεια που χρησιμοποιείται στους διάφορους τομείς του Ελληνικού ενεργειακού συστήματος και η οποία παράγει χρήσιμο-ωφέλιμο έργο. Σε κάθε τομέα η μετατροπή από μία μορφή ενέργειας σε κάποια άλλη έχει ένα συγκεκριμένο βαθμό απόδοσης, ο οποίος εξαρτάται τόσο από τη χρησιμοποιούμενη μορφή ενέργειας όσο και από την τεχνολογία η οποία χρησιμοποιείται για την μετατροπή. Με τον τρόπο αυτό προκύπτει ένας συνολικός βαθμός απόδοσης ανά τομέα και φυσικά ο συνολικός βαθμός απόδοσης του συστήματος. Οι τομείς στους οποίους καταναλώνεται τελική ενέργεια στη χώρα είναι: 1) Αγροτικός τομέας 2) Εμπορικός 3) Βιομηχανικός 4) Μεταφορές 5) Λοιπές χρήσεις 6) Ηλεκτροπαραγωγή Ένα τυπικό διάγραμμα ενεργειακής ροής φαίνεται στο διάγραμμα 1. 14

Διάγραμμα 1. Διάγραμμα ροής ενέργειας στο Ελληνικό σύστημα για το έτος 1989 [41] Το ενεργειακό σύστημα κάθε χώρας διαφοροποιείται ανάλογα με τις ανάγκες και τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται όπως επίσης και με την πάροδο του χρόνου. Πρέπει επίσης να ειπωθεί ότι σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα ποσοστά εγχώριας πρωτογενούς παραγωγής όπως επίσης και η ανάγκη σε εισαγωγές, που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ενεργειακή ανεξαρτησία της κάθε χώρας. Διαχρονικά οι εισροές ενέργειας στην Ελλάδα βασίζονται σε μεγάλο ποσοστό στο πετρέλαιο. Παρακάτω παρατίθεται ένα διάγραμμα ροής ενέργειας των Η.Π.Α., 1976 (διάγραμμα 3) όπου μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει την ισορροπία στις μορφές ενέργειας που εισέρχονται στο σύστημα αλλά και το μικρό ποσοστό εισαγωγών σε αντίθεση με το αντίστοιχο ελληνικό της ίδια περίπου περιόδου (διάγραμμα 2) 15

Διάγραμμα 2 Διάγραμμα ροής ενέργειας στο Ελληνικό σύστημα για το έτος 1976 [3] Διάγραμμα 3 Διάγραμμα ροής ενέργειας στις ΗΠΑ για το έτος 1970 [3] 16

2. ΔΕΙΚΤΕΣ Οι σημαντικότεροι δείκτες που χρησιμοποιούνται στην ενεργειακή ανάλυση για την εκτίμηση της αποδοτικότητας της χρήσης ενέργειας είναι οι εξής: Μακροοικονομικοί δείκτες: Περιλαμβάνονται δείκτες όπως είναι το ΑΕΠ, το κατά κεφαλήν εισόδημα, οι τιμές των διαφόρων μορφών ενέργειας κτλ. Τεχνικοί δείκτες: Περιλαμβάνονται δείκτες όπως ο τεχνικός βαθμός απόδοσης των διαφόρων μηχανών που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή έργου, οι δείκτες Eff και eff, η ένταση ενέργειας, ο λόγος ενέργειας και άλλοι. Παράλληλα, γίνεται διερεύνηση της εξέλιξης δύο συντελεστών ενεργειακής απόδοσης. Είναι ο eff, που ισούται με το λόγο της Ωφέλιμης Ενέργειας (ΩΕ) συγκεκριμένης τελικής χρήσης προς την αντίστοιχη χρήση Τελικής Ενέργειας (ΤΕ), ενώ ο Eff είναι ίσος με το λόγο ΩΕ που αντιστοιχεί στη συνολική τελική χρήση προς τη συνολική ΕΑΔΕ. eff = ΩΕ / ΤΕ Eff = ΩΕ / ΕΑΔΕ Περιβαλλοντικοί δείκτες: Περιλαμβάνονται δείκτες όπως οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα καθώς και η ένταση του CO 2 η οποία αναφέρεται στην εκπομπή CO 2 ανά μονάδα καταναλισκόμενης ενέργειας. Κοινωνικοί δείκτες: Περιλαμβάνονται δείκτες όπως η εξέλιξη του πληθυσμού, το βιοτικό επίπεδο, η διαφοροποίηση των στρωμάτων του πληθυσμού ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη και ανάλογα με τον τόπο διαμονής του. Οι δείκτες που θα χρησιμοποιήσουμε είναι οι εξής: Δ-ΕΝ: Ορίζεται ο λόγος της χρήσης ενέργειας κατά το θεωρούμενο έτος (ν) προς το έτος αναφοράς (ο). αποτελεί μέτρο εξέλιξης της χρήσης ενέργειας και μπορεί να αναφέρεται σε κάθε στάδιο χρήσης ενέργειας, π.χ. παραγωγή πρωτογενούς ενέργειας, εγχώρια διάθεση ενέργειας, χρήση τελικής ενέργειας κλπ. Δ-ΕΝ=ΕΝ ν /ΕΝ ο *100 Κατά κεφαλήν διάθεση-κατανάλωση ενέργειας: Είναι ο λόγος της κατανάλωσης-διάθεσης ενέργειας προς το συνολικό πληθυσμό. Επίσης τα μεγέθη που χρησιμοποιούνται είναι: Μεγέθη που περιγράφουν την ποσότητα της ενέργειας (ΤΙΠ, KWh κτλ) Μεγέθη που δηλώνουν το ρυθμό με τον οποίο η ενέργεια προσφέρεται, μετατρέπεται, μεταφέρεται ή χρησιμοποιείται (TWyr) 17

3. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ (Π.Π.Ε) Στην εγχώρια παραγωγή πρωτογενούς ενέργειας, καθ όλη τη διάρκεια της περιόδου, δύο είναι οι βασικές πηγές ενέργειας που απαντιούνται: ο λιγνίτης και η βιομάζα. Η υδροηλεκτρική ενέργεια παρουσιάζεται επίσης σε όλο το φάσμα της περιόδου αυτής αλλά κατέχει μικρά ποσοστά της συνολικής Π.Π.Ε. Παρουσιάζονται επίσης, και άλλες πηγές όπως η ηλιακή ενέργεια, το φυσικό αέριο καθώς και το αργό πετρέλαιο σε πολύ μικρά όμως ποσοστά σε σχέση με τα δύο προαναφερθέντα καύσιμα Πιο συγκεκριμένα, η βιομάζα (καυσόξυλα και ξυλοκάρβουνα) κάλυπτε το 1960 το μεγαλύτερο ποσοστό από την εγχώρια πρωτογενή παραγωγή φτάνοντας το 67,9%. Ακολουθούσε ο λιγνίτης με 28,2% και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από υδατοπτώσεις με ποσοστό 3,83%. Η βιομάζα ακολούθησε πτωτική πορεία ως ποσοστό συμμετοχής σε αντίθεση με το λιγνίτη του οποίου το ποσοστό συνεχώς αυξανόταν. Ως ποσοστό συμμετοχής στο ενεργειακό μίγμα ο λιγνίτης εμφανίζει μία διακύμανση στις αρχές της δεκαετίας του 80 που οφείλεται στην εμφάνιση παραγωγής αργού πετρελαίου. Έτσι ενώ το 1981 κάλυπτε το 73% του συνόλου εγχώριας παραγωγής την επόμενη χρονιά έπεσε στο 61,5% ενώ το αργό καλύπτει σχεδόν 17% της πρωτογενούς παραγωγής λόγω της αξιοποίησης του κοιτάσματος πετρελαίου του Πρίνου. Τελικά το 2008 ο λιγνίτης έφτασε στο 85,2%, η βιομάζα στο 8,5% ενώ το αργό ακολούθησε πτωτική πορεία φτάνοντας στο 0,6%. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το σύνολο της εγχώριας ζήτησης σε προϊόντα πετρελαίου να καλύπτεται από τις εισαγωγές μιας και η παραγόμενη ποσότητα τόσο ως ποσοστό όσο και σαν απόλυτο μέγεθος έχει μειωθεί σε σχέση με το 1981 που πρωτοεμφανίστηκε. Η «καθαρή» ηλεκτροπαραγωγή γνώρισε σημαντική άνοδο τη δεκαετία του 60, αλλά στη συνέχεια παρουσίασε μια συνεχή πτωτική πορεία. Ανάκαμψη εμφανίζεται τα έτη από το 1978 μέχρι το 1982 και δείχνει τη δυνατότητα που έχει το υδροδυναμικό της χώρας να συμμετέχει στην κάλυψη των ενεργειακών αναγκών. Τα τελευταία χρόνια συνυπολογίζεται στην καθαρή ηλεκτροπαραγωγή και η αιολική ενέργεια ενώ αναμένεται μετά την εξεταζόμενη περίοδο σημαντικό ρόλο να παίξει και η ηλιακή ενέργεια (χρήση φωτοβολταϊκών συστημάτων) καθώς λόγω των ευνοϊκών επενδυτικών συνθηκών αυξάνεται ραγδαία η εγκατεστημένη ισχύς τους. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι κατά την περίοδο 1960-2008 η εγχώρια παραγωγή ενέργειας αυξήθηκε από 1,044 ΜΤΙΠ σε 10,577 ΜΤΙΠ. Ο Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Μεταβολής (ΜΕΡΜ) είναι για τη χρονική περίοδο που εξετάζεται 5,2%, ενώ οι υψηλότεροι Ετήσιοι Ρυθμοί Μεταβολής (ΕΡΜ) σημειώθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 70 όπου λόγω των πετρελαϊκών κρίσεων υπήρξε στροφή προς τις εγχώριες πηγές ενέργειας. 19

[ΜΤΙΠ] Εικόνα 3.1 12 Παραγωγή Πρωτογενούς Ενέργειας ανά καύσιμο την περίοδο 1960-2008 10 ΒΜΣ 8 6 ΑΡΓ 4 2 ΗΕ ΛΓΝ 0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 3.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της πρωτογενούς παραγωγής ενέργειας Τομέας: Δευτερογενής Παραγωγή Ενέργειας - Περίοδος 1960-2008 ΗΕ ΑΡΓ 80% ΒΜΣ 60% 40% 20% ΛΓΝ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 20

[%/an] Εικόνα 3.3 30% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΠΠΕ Τομέας: Πρωτογενής Παραγωγή Ενέργειας - Περίοδος 1960-2008 20% MΕΡΜ-ΠΠΕ ΕΡΜ-ΠΠΕ 10% 0% -10% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 21

4. ΚΑΘΑΡΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Οι καθαρές εισαγωγές ορίζονται σαν το αλγεβρικό άθροισμα των εισαγωγών και των εξαγωγών, λαμβάνοντας πάντα υπόψη ότι στα ενεργειακά ισοζύγια οι εισαγωγές εμφανίζονται με θετικό πρόσημο ενώ οι εξαγωγές με αρνητικό. Παρατηρώντας τα διαγράμματα εξέλιξης των καθαρών εισαγωγών αλλά και της ποσοστιαίας διάρθρωσης ανά καύσιμο αντιλαμβάνεται κανείς ότι κυριαρχούν τα υγρά καύσιμα με το αργό και το diesel να παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο. Τα ποσοστά όπως αναμενόταν, εμφανίζουν αρκετές αυξομειώσεις. Συγκεκριμένα, το αργό, το 60 καλύπτει ποσοστό 64,2% επί του συνόλου, και ακολουθεί πτωτική πορεία μέχρι που το 73 ανεβαίνει απότομα στο 116%. Αν μη τι άλλο το πολιτικό σκηνικό που συναντάται στον ελλαδικό χώρο εκείνο το διάστημα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την παραπάνω έκβαση. Την ίδια χρονιά το diesel εμφανίζεται με αρνητικό πρόσημο αφού οι εισαγωγές μειώνονται αισθητά ενώ γίνεται να γίνεται εξαγωγή αξιόλογων ποσοτήτων. Εκτός από την εγχώρια πολιτική κατάσταση αιτία γι αυτό αποτελεί και η πετρελαϊκή κρίση που λαμβάνει χώρα εκείνη την περίοδο. Αυτό γίνεται καλύτερα αντιληπτό με την δεύτερη πετρελαϊκή κρίση του 79 όπου επίσης το αργό ανεβαίνει στο 116% ενώ το diesel εμφανίζεται με αρνητικό πρόσημο και πάλι. Από τα τέλη της δεκαετίας του 80 έχουμε αύξηση και στο αργό και στο diesel με κάποιες διακυμάνσεις. Με την πάροδο των ετών θα λέγαμε ότι η πορεία τους μπορεί να θεωρηθεί σε γενικές γραμμές σταθερή, ίσως με μια μικρή αυξητική τάση. Τελικά το 08 το αργό καταλαμβάνει 76,9% ενώ το πετρέλαιο diesel το 2,2 % στο σύνολο των καθαρών εισαγωγών. Επιπλέον, από τις αρχές του 80 και μετά παρουσιάζονται εξαγωγές τόσο σε βενζίνη όσο και σε υγραέριο. Επίσης, η νάφθα στο σύνολο των χρόνων που εξετάζουμε εμφανίζεται σταθερά με αρνητικό πρόσημο, δείγμα ότι και αυτή παραδοσιακά ανήκει στα προϊόντα που εξάγονται από την Ελλάδα. Από τα στερεά καύσιμα κυριαρχεί ο άνθρακας του οποίου το ποσοστό αυξάνεται από τις αρχές του 80 και μετά και βρίσκεται πάντα πάνω από το 5% μέχρι το 96, εξ αιτίας της διεύρυνσης της χρήσης του σαν εναλλακτικό καύσιμο του πετρελαίου, στην τσιμεντοβιομηχανία. Έπειτα ακολουθεί πτωτική πορεία μέχρι και το 2008, που ο άνθρακας καταλαμβάνει μόλις το 1,8%. Άξιο λόγου είναι το γεγονός ότι στην ηλεκτρική ενέργεια ενώ έχουμε μικρά ποσοστά εισαγωγής κυρίως από Βουλγαρία και ΠΓΔΜ, παράλληλα εμφανίζεται να έχουμε και εξαγωγές προς γειτονικές χώρες. Ενδεχομένως για την κάλυψη εποχιακών αναγκών που τυχόν εμφανίζονται. Παρ όλο που οι καθαρές εισαγωγές εμφανίζουν αυξομειώσεις συνολικά αυξήθηκαν από τα 2,751 ΜΤΙΠ το 1960 στα 24,183 ΜΤΙΠ το 2008. Οι ΜΕΡΜ των εισαγωγών εμφανίζονται γενικά με πτωτική τάση. Έτσι τη δεκαετία του 60 και ενώ βρίσκονται στο 9,9%, αρχίζουν να παρουσιάζουν πτώση στο 8,7% τη δεκαετία του 70. Η μεγάλη πτώση όμως σημειώνεται την επόμενη δεκαετία, όπου καταλαμβάνουν το 1,2%. Λόγω των πετρελαϊκών κρίσεων και πάλι υπήρξε στροφή προς τις εγχώριες μορφές ενέργειας όπως είναι σύνηθες σ αυτές τις περιπτώσεις. Τη δεκαετία του 90 ο ΜΕΡΜ είναι στο 3,9%, ενώ τα τελευταία χρόνια βρίσκεται στο 1,5%. 23

[ΜΤΙΠ] Εν κατακλείδι, αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι έλλειψη πολλαπλότητας των εισαγωγών ενέργειας. Το αργό πετρέλαιο είναι αυτό που παραδοσιακά κυριαρχεί σε συντριπτικό βαθμό. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι το φυσικό αέριο εμφανίζεται μόλις το 96. Τα δύο αυτά γεγονότα σε συνδυασμό με τα προβλήματα της πρωτογενούς ενέργειας επιδρούν καθοριστικά σε ολόκληρη την δομή του ενεργειακού συστήματος και όχι μόνο. Οι πολιτικοοικονομικές προεκτάσεις που παίρνουν τις κάνει να είναι άρρηκτα συνδεδεμένες τόσο με τις διεθνείς σχέσεις, όσο και με το βαθμό εξάρτησης που εμφανίζει η χώρα. Τέλος, η επίδραση τους στην ποιότητα του περιβάλλοντος, ένα θέμα που έρχεται όλο και περισσότερο στην επιφάνεια με την έναρξη της νέας χιλιετίας, μόνο αμελητέα δεν μπορεί να θεωρηθεί. Εικόνα 4.1 30,0 Εξέλιξη εισαγωγών ανά καύσιμο Τομέας: Εισαγωγές- Περίοδος 1960-2008 25,0 20,0 DSL 15,0 10,0 ΑΡΓ 5,0 ΑΝΘ 0,0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΦΑ 24

[%/an] Εικόνα 4.2 100% 80% Ποσοστιαία σύνθεση της εξέλιξης των εισαγωγών Τομέας: Εισαγωγές- Περίοδος 1960-2008 ΠΡΣ DSL 60% 40% ΑΡΓ 20% 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΑΝΘ ΦΑ Εικόνα4.3 50% Εξέλιξη των ΕΡΜ και ΜΕΡΜ των καθαρών εισαγωγών Τομέας: Εισαγωγές- Περίοδος 1960-2008 30% ΕΡΜεισ ΜΕΡΜεισ 10% -10% -30% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 25

[ΜΤΙΠ] 5. ΔΙΕΘΝΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑ Στον τομέα αυτό εντάσσονται τα ποσά ενέργειας που δαπανώνται για τον εφοδιασμό των πλοίων που εκτελούν διεθνή δρομολόγια. Η χώρα μας αποτελεί μία από σημαντικότερες δυνάμεις στο χώρο της παγκόσμιας ναυτιλίας και ταυτόχρονα κατέχει μια σπουδαία γεωγραφική θέση αφού συνδέει τρείς ηπείρους. Είναι λοιπόν αναμενόμενο να αποτελεί ένα «θαλάσσιο σταυροδρόμι» για τις διεθνείς μεταφορές. Η ενέργεια αυτή μπορεί ουσιαστικά να είναι είτε μαζούτ είτε ντίζελ, μιας και αυτά είναι τα καύσιμα των πλοίων στη συντριπτική πλειοψηφία τους. Χαρακτηριστικά, το 1960 το μαζούτ καλύπτει ποσοστό 93,7% ενώ το diesel μόλις 6,3%. Από τα μέσα της δεκαετίας του 60 ανεβαίνει το ποσοστό του diesel ενώ ελαττώνεται του μαζούτ. Υπάρχουν αυξομειώσεις κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο, και τελικά το 2008 το μαζούτ καλύπτει το 87,85% επί του συνόλου, ενώ το diesel 11,4%. Τέλος, η συνολική ποσότητα της ενέργειας αλλά και o Μέσος Ετήσιος Ρυθμός με τον οποίο διατέθηκε είναι εμφανώς αυξημένα. Το 1960, για παράδειγμα, το σύνολο της ενέργειας ήταν 0,496 ΜΤΙΠ ενώ το 2008 ανέβηκε στα 3,076 ΜΤΙΠ. Ο ΜΕΡΜ από την άλλη, από το 3,2% το 1960, παρουσίασε αλματώδη αύξηση τη δεκαετία 80 όπου έχει ανέβει στο 13,4%. Την τελευταία όμως δεκαετία ο ΜΕΡΜ παίρνει αρνητική τιμή της τάξης του - 1,7%. Εικόνα 5.1 4,0 Kατανάλωση ΤΕ ανά καύσιμο Τομέας: Διεθνής Ναυτιλία - Περίοδος 1960-2008 3,0 2,0 MZT 1,0 ΛΠΑ 0,0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 DSL 27

[%/an] Εικόνα 5.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της κατανάλωσης ΤΕ Τομέας: Διεθνής Ναυτιλία - Περίοδος 1960-2008 ΛΠΑ 80% 60% ΜΖΤ 40% 20% DSL 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 5.3 60% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΤΕ Τομέας: Διεθνής Ναυτιλία - Περίοδος 1960-2008 40% ΜΕΡΜτε ΕΡΜτε 20% 0% -20% -40% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 28

6. ΕΓΧΩΡΙΑ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Είναι η συνολική ποσότητα ενέργειας που διατίθενται για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της χώρας και η οποία προέρχεται από την πρωτογενή παραγωγή της χώρας, τα αποθέματα που τυχών υπάρχουν από προηγούμενα χρόνια και τις καθαρές εισαγωγές, χωρίς να υπολογίζουμε τα ποσά ενέργειας που δαπανώνται για τη διεθνή ναυτιλία και τις διεθνείς αερομεταφορές. Κατά την περίοδο που εξετάζουμε η εγχώρια ακαθάριστη διάθεση ενέργειας παρουσιάζει σημαντική αύξηση φτάνοντας τα 28,2 ΜΤΙΠ το 2008 από 3,265 ΜΤΙΠ που ήταν το 1960. Η αύξηση αυτή αντιστοιχεί σε ένα ΜΕΡΜ 4,7%. Η εγχώρια διάθεση ενέργειας ανά κάτοικο παρουσιάζει μια αύξηση κατά 6,8 φορές. Οι σημαντικότερες μορφές που καλύπτουν τις ανάγκες είναι ο εγχώριος λιγνίτης και το αργό πετρέλαιο που προέρχεται ως επί το πλείστον από εισαγωγές. Το 1960 τα στερεά καύσιμα κάλυπταν το 12,5% της εγχώριας διάθεσης ενώ τα υγρά καύσιμα το 63,6%. Μέχρι και το 1981 τα υγρά καύσιμα βρισκόταν σε σχετικά πολύ μεγάλα ποσοστά στη διάρθρωση της εγχώριας διάθεσης ενώ παράλληλα και τα στερεά άρχισαν να αυξάνουν σταδιακά τα ποσοστά τους, τα οποία όμως παρέμεναν χαμηλά σε σχέση με αυτά των υγρών. Μετά το 1981 άρχισε η συνεχής μείωση του ποσοστού συμμετοχής των πετρελαιοειδών αλλά συνεχίστηκε η αύξηση του ποσοστού των στερεών καυσίμων φτάνοντας το 30,5% για το 2008, ενώ τα υγρά έπεσαν στο 55,7% από το 70,8% του 1981. Είναι αξιοσημείωτη η συμμετοχή της βιομάζας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 60 αφού συμμετείχε με ένα ποσοστό που έφτανε το 22,21% για το έτος 1960, το οποίο όμως μειώθηκε σημαντικά φτάνοντας πλέον το 3,07% το 2008. Είναι προφανής η μεγάλη και μονόπλευρη στήριξη στο αργό πετρέλαιο και τα προϊόντα του. Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό της εγχώριας ακαθάριστης διάθεσης ενέργειας είναι η έλλειψη πολλαπλότητας στις μορφές ενέργειας με κύρια έλλειψη των ανανεώσιμων πηγών. 29

[ΜΤΙΠ] Εικόνα 6.1 35 Συνολική Εγχώρια Ακαθάριστη Διάθεση Ενέργειας ανα κατηγορία καυσίμου την περίοδο 1960-2008 30 25 20 15 10 ΑΠΕ ΥΓΡ 5 ΣΤΡ 0 ΗΕ 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΑΕΡ Εικόνα 6.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της εγχώριας ακαθάριστης διάθεσης ενέργειας ανά ομάδα καυσίμου την περίοδο 1960-2008 ΑΠΕ 80% 60% ΥΓΡ 40% 20% ΣΤΡ ΑΕΡ ΗΕ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 30

[%/a] Εικόνα 6.3 20% 15% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της ΕΑΔΕ Τομέας: Συνολική ΕΑΔΕ - Περίοδος 1960-2008 ΕΡΜ-ΕΑΔΕ ΜΕΡΜ-ΕΑΔΕ 10% 5% 0% -5% -10% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 31

7. ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ Ένα μεγάλο μέρος της εγχώριας διάθεσης ενέργειας υφίσταται μετατροπές προς την παραγωγή μορφών ενέργειας που θα είναι κατάλληλες για τελική χρήση. Οι μετατροπές γίνονται στις πρωτογενείς μορφές ενέργειας καθώς σπάνια μπορούν να χρησιμοποιηθούν απευθείας ως τελική ενέργεια. Μια από τις λίγες μορφές που μπορεί άμεσα να χρησιμοποιηθεί σαν τελική ενέργεια είναι το φυσικό αέριο, γεγονός που αποτελεί ένα από τους λόγους για τους οποίους προτιμάται όπου κι αν είναι διαθέσιμο. Αυτό λοιπόν που θα μελετηθεί στο παρόν κεφάλαιο είναι οι μορφές, οι ποσότητες και οι αναλογίες με τις οποίες εμφανίζονται διαχρονικά οι πρωτογενείς μορφές ενέργειας που αναμένεται να μετατραπούν σε δευτερογενείς. Πιο συγκεκριμένα, το μεγαλύτερο μέρος από το λιγνίτη πάει προς μετατροπή στους θερμικούς σταθμούς ενώ ένα μικρό ποσοστό στους σταθμούς συσσωμάτωσης μπριγκετών. Μεγάλες ποσότητες επιπλέον από αργό πετρέλαιο μετατρέπονται στα διυλιστήρια σε διάφορα προϊόντα. Το diesel και το μαζούτ αν και αποτελούν δευτερογενείς μορφές ενέργειας αφού προκύπτουν από τη διύλιση του αργού πετρελαίου, χρησιμοποιούνται επίσης στους θερμικούς σταθμούς για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Θα ήταν παράληψη να μην αναφερθεί και το φυσικό αέριο που χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια για τον ίδιο ακριβώς σκοπό. Οι σημαντικότερες από τις παραπάνω μορφές που απαντιούνται σε μεγαλύτερα ποσοστά, είναι από τις πρωτογενείς μορφές το αργό και ο λιγνίτης ενώ από τις δευτερογενείς το μαζούτ. Το αργό κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο κυμαίνεται σε ποσοστά από 72,1% το 1960 μέχρι 52,6% το 2008, καταλαμβάνοντας έτσι όλο και μικρότερο κομμάτι της ενεργειακής πίτας. Ο λιγνίτης σημείωσε αύξηση και από το 15,3% που κάλυπτε στην αρχή της χρονικής περιόδου, έφτασε το 2008 στο 25,3% επί του συνόλου ενώ αντίθετα το μαζούτ μειώθηκε και από το 13,3% που βρισκόταν το 1969 έπεσε στο 4,9% το 2008.Η συνολική ποσότητα που υπέστη μετατροπές αυξήθηκε κατά 15 φορές στην περίοδο που εξετάζουμε, με ένα ΜΕΡΜ στο 6,5% κατά μέσω όρο. 33

[MΤΙΠ] Εικόνα7.1 40 Σύνθεση ενεργειακού μίγματος για την μετατροπή σε Δ.Ε. Περίοδος 1960-2008 35 30 ΠΡΣ 25 20 MZT 15 10 5 ΑΡΓ ΛΓΝ ΦΑ 0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 7.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση του ενεργειακού μίγματος προς μετaτροπή σε Δ.Ε. Περίοδος 1960-2008 MZT ΠΡΣ 80% 60% 40% ΑΡΓ ΦΑ 20% ΛΓΝ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 34

[%/an] Εικόνα 7.3 80% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ενέργειας. Τομέας: Μετατροπή σε ΔΕ - Περίοδος 1960-2008 60% ΜΕΡΜ-ΜΕΤ ΕΡΜ-ΜΕΤ 40% 20% 0% -20% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 35

8. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΟΥΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ H πρωτογενής μορφή ενέργειας δεν μπορεί να αξιοποιηθεί άμεσα, στις περισσότερες των περιπτώσεων (πχ αργό πετρέλαιο). Γι αυτό το λόγο υφίσταται μετατροπή και παίρνει άλλη μορφή, πιο εύχρηστη για τον τελικό καταναλωτή. Αυτή η μορφή είναι αυτό που ουσιαστικά ονομάζεται δευτερογενής ενέργεια. Τέτοιες πρωτογενείς μορφές, στην Ελλάδα, είναι ο λιγνίτης που μετατρέπεται σε ηλεκτρική ενέργεια και δευτερευόντως σε μπριγκέτες στους σταθμούς συσσωμάτωσης παράγοντας με αυτόν τον τρόπο δευτερογενή μορφή ενέργειας. Επίσης, το αργό πετρέλαιο που μετατρέπεται στα διυλιστήρια σε κλάσματα πετρελαίου (αέριο διυλιστηρίων, υγραέριο, βενζίνη, κηροζίνη και καύσιμα αεριωθουμένων, νάφθα, diesel, μαζούτ κ.α.). Και τέλος, ίσως το σημαντικότερο, η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τους θερμοηλεκτρικούς σταθμούς τόσο από λιγνίτη, όσο και από φυσικό αέριο τα τελευταία χρόνια. Η μεγαλύτερη παραγωγή δευτερογενούς ενέργειας, όπως ήταν αναμενόμενο σημειώνεται στην ηλεκτρική ενέργεια λόγω της πληθώρας των εφαρμογών της και της ευκολίας μεταφοράς της. Ακολουθούν τα πετρελαϊκά προϊόντα με πρώτο το μαζούτ, και στη συνέχεια το πετρέλαιο, τη βενζίνη και τα καύσιμα αεριωθουμένων. Η ηλεκτρική ενέργεια σαν ποσοστό επί του συνόλου εμφανίζει να έχει μια συνεχή αύξηση κατά τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε. Αρχικά, το 1960 την εντοπίζουμε στο 8,2%, για να βρεθεί το 2008 στο 18,2% διατηρώντας όλα αυτά τα χρόνια ανοδική τάση. Το μαζούτ αντίθετα ακολούθησε σε γενικές γραμμές πτωτική πορεία, παρά την άνοδο που εμφάνισε στα μέσα της δεκαετίας του 70. Και έτσι ενώ το 60 κάλυπτε ποσοστό 39,88%, το 2008 κατέχει μόλις το 21,1%. Τέλος, το πετρέλαιο εσωτερικής καύσης, το οποίο χαρακτηρίζεται κυρίως από μικρές αυξομειώσεις, το 60 καλύπτει την παραγωγής δευτερογενούς ενέργειας στο ποσοστό του 24%, το 70 είναι στο 29,2%, το 80 έχει πέσει στο 23,1%, ενώ το 90 λίγο ακόμη στο 19%. Τελικά το 2008 βρίσκεται στο 24,6%. Παρόμοια είναι και η πορεία που εμφανίζουν τόσο η βενζίνη όσο και το jet-fuel που χρησιμοποιείται στις μεταφορές αέρος, που εμφανίζονται το 2008 με ποσοστά 16,6 % και 7,2% αντίστοιχα. Αξιοσημείωτο είναι ότι η παραγωγή δευτερογενούς ενέργειας αυξήθηκε 14 φορές κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο. Ο ΜΕΡΜ είναι συνολικά στο 6.9,% για όλη την περίοδο από το 1960 μέχρι και το 2008. Αναλυτικότερα, οι μεγαλύτεροι ΜΕΡΜ σημειώνονται τις δεκαετίες του 60 και του 70 που είναι 13,7% και 13,1% αντίστοιχα. Τις δύο επόμενες δεκαετίες οι ρυθμοί πέφτουν στο 2,3% και στο 3,4%. Τα τελευταία χρόνια δε, σημειώνονται μεγάλες αλλαγές, και εμφανίζεται στο 2,1%. 37

[ΜΤΙΠ] Εικόνα 8.1 Παραγωγή Ενέργειας ανά καύσιμο Τομέας: Παραγωγή Δευτερογενούς Ενέργειας - Περίοδος 1960-2008 30,0 25,0 ΛΠΑ 20,0 15,0 ΝΦΘ ΜΖΤ DSL 10,0 5,0 JET ΒΝΖ 0,0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΗΕ Εικόνα 8.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της παραγωγής ενέργειας Τομέας: Δευτερογενής Παραγωγή Ενέργειας ΝΦΘ ΛΠΑ 80% ΜΖΤ 60% DSL 40% JET 20% ΒΝΖ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΗΕ 38

[%/an] Εικόνα 8.3 80% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΔΠΕ Τομέας: Δευτερογενής Παραγωγή Ενέργειας - Περίοδος 1960-2008 60% ΜΕΡΜ-ΔΠΕ ΕΡΜ-ΔΠΕ 40% 20% 0% -20% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 39

9. ΗΛΕΚΤΡΟΠΑΡΑΓΩΓΗ Μελετώντας το ελληνικό ενεργειακό σύστημα από το 1960 μέχρι και το 2008, παρατηρείται ότι στο ενεργειακό μίγμα που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ο λιγνίτης κατέχει ηγετική θέση όπως αναμενόταν. Κάνεις δε μπορεί να πει όμως ότι μονοπωλεί την ηλεκτροπαραγωγή. Από τα στερεά καύσιμα, απαντιούνται εκτός από τον λιγνίτη, ο άνθρακας και σε μικρές ποσότητες οι μπριγκέτες από λιγνίτη. Από τα υγρά χρησιμοποιήθηκε σε μεγαλύτερες ποσότητες το μαζούτ και σε μικρότερες το diesel. Τα αέρια διυλιστηρίων χρησιμοποιούνταν από τα μέσα της δεκαετίας του 80 μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 90, και το φυσικό αέριο από το 86 μέχρι και σήμερα. Παρόλο που οι ποσότητες με τις οποίες χρησιμοποιήθηκε το φυσικό αέριο αρχικά, ήταν εξαιρετικά μικρές, ο σταθερά αυξανόμενος ρυθμός του από τότε είναι αν μη τι άλλο άξιος αναφοράς. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο λιγνίτης είναι η σημαντικότερη μορφή του ενεργειακού μίγματος της ηλεκτροπαραγωγής, όπως προαναφέρθηκε αυξάνοντας το ποσοστό συμμετοχής του από το 60 μέχρι το 08. Το 1960 κάλυπτε το 43,22% ενώ το 1988 φτάνει το 80,6%, ποσοστό που διατηρείται σχεδόν σταθερό για μια δεκαετία. Ακολουθεί συνεχής μικρή πτώση της ηλεκτροπαραγωγής από λιγνίτη μέχρι το 2008 που φτάνει το 64,5%, κάτι που έχει να κάνει στην αντικατάστασή του από το φυσικό αέριο. Υπήρξε πτώση και προς τα τέλη της δεκαετίας του 60 όπου σημειώθηκε άνοδος του μαζούτ. Το μαζούτ ως ποσοστό συμμετοχής έπεσε βέβαια συνολικά από το 40,4% στο 12,6% κατά την εξεταζόμενη περίοδο, λόγω της μεγάλης αύξησης του λιγνίτη, της αύξησης χρήσης του πετρελαίου, κυρίως στα νησιά, αλλά και του φυσικού αερίου. Παρ όλα αυτά, ως απόλυτο μέγεθος αυξήθηκε 9 φορές περίπου. Από το 1986 όπως προαναφέρθηκε συμμετέχει στην ηλεκτροπαραγωγή και το φυσικό αέριο του οποίου το ποσοστό επί του συνόλου το 2008 φτάνει το 17,9%. Τέλος το ποσοστό εισαγωγών ηλεκτρικής ενέργειας ήταν ανέκαθεν χαμηλό μιας και η ηλεκτροπαραγωγή είναι ένας τομέας στον οποίο πάντα τις τελευταίες δεκαετίες η Ελλάδα εμφανιζόταν αυτάρκης. Μόνο τις χρονιές 83, 84 και 01, 02 λόγω μεγάλης αύξησης της ζήτησης η εισαγωγή ξεπέρασε το 1% της εγχώριας ζήτησης. Η συνολική κατανάλωση ενέργειας για την ηλεκτροπαραγωγή αυξήθηκε 26,7 φορές, με έναν ΜΕΡΜ στο 7,6%. Ο μεγαλύτερος ΜΕΡΜ σημειώθηκε τη δεκαετία του 60 όπου και ήταν 13,9%. Στη συνέχεια τη δεκαετία του 70 έπεσε στο 11,8%, ενώ τη δεκαετία του 80 ήταν μόλις 6,1%. Τη δεκαετία του 90 σημειώθηκε μεγάλη πτώση του ΜΕΡΜ φτάνοντας το 2,8%. Ο μικρότερος ΜΕΡΜ πιθανά θα παρουσιαστεί την τελευταία δεκαετία, μιας και όπως φαίνεται μέχρι το 2008 βρίσκεται στο 2,1%. Οι τομείς που χρησιμοποιείται η ηλεκτρική ενέργεια σημείωσαν αύξηση τα τελευταία χρόνια με αποτέλεσμα να παρουσιάζει ενδιαφέρον και η διερεύνηση για κάθε τομέα ξεχωριστά. Ο σημαντικότερος από άποψης μεγέθους χρήσης είναι ο βιομηχανικός, Επίσης και ο ενεργειακός τομέας καταναλώνει ένα μεγάλο κομμάτι ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτοί όμως που δείχνουν να αυξάνονται σταθερά τα τελευταία χρόνια είναι ο οικιακός και ο εμπορικός. Τέλος, χρήση εμφανίζεται και στον αγροτικό τομέα, σε πολύ μικρότερες ποσότητες σε σχέση με τους προηγούμενους τομείς 41

[ΜΤΙΠ] Εικόνα 9.1 15,0 Kατανάλωση ΤΕ ανά καύσιμο Τομέας:Ηλεκτροπαραγωγή - Περίοδος 1960-2008 10,0 ΦΑ DSL 5,0 ΜΖΤ ΛΓΝ 0,0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΑΝΘ Εικόνα 9.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της κατανάλωσης ΤΕ Τομέας: Ηλεκτροπαραγωγή- Περίοδος 1960-2008 80% ΜΖΤ ΦΑ 60% DSL 40% ΛΓΝ 20% 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΑΝΘ 42

[%/an] Εικόνα 9.3 40% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΤΕ Τομέας:Ηλεκτροπαραγωγή - Περίοδος 1960-2008 30% 20% ΜΕΡΜτε ΕΡΜτε 10% 0% -10% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 43

10. ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει την ποσότητα της ενέργειας που καταναλώνεται από τις βιομηχανίες αποκλειστικά του ενεργειακού τομέα για την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών (π.χ. φωτισμός, θέρμανση, λειτουργία μηχανών, κλπ). Βιομηχανίες δηλαδή, όπως οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί ή τα διυλιστήρια, που μετατρέπουν μια μορφή ενέργειας σε άλλες πιο εύχρηστες η πιο εξειδικευμένες. Οι βασικές μορφές ενέργειας που καταναλώθηκαν στον ενεργειακό τομέα είναι ο ηλεκτρισμός, τα αέρια διυλιστηρίων και το μαζούτ. Δευτερεύουσες μορφές είναι ο λιγνίτης, τα αέρια υψικαμίνων, το κώκ και το diesel τα οποία όμως εμφανίζονται περιστασιακά και σε μικρότερες ποσότητες. Ανάλογη συμπεριφορά εμφανίζουν και το φυσικό αέριο, τα υγρά φυσικού αερίου και αργότερα το LPG και το πετρελαϊκό κωκ που άρχισαν να εμφανίζονται στα ισοζύγια μετά το 1981. Η αύξηση που παρουσίασε η χρήση τελικής ενέργειας για την περίοδο που εξετάζουμε είναι περίπου 16,3 φορές και από τα 0,104 ΜΤΙΠ το 1960 έφτασε τα 1,8 ΜΤΙΠ το 2008. Μέχρι και το 1986 το μεγαλύτερο ποσοστό στη χρήση τελικής ενέργειας καταλάμβανε το μαζούτ. Στη συνέχεια άρχισε σταδιακά να υποκαθίσταται από τα αέρια διυλιστηρίων, τον ηλεκτρισμό αλλά και το πετρελαικό κωκ. Αξιοσημείωτη είναι η αύξηση που εμφανίζει η ηλεκτρική ενέργεια που από το 14,42% το 1960 καταλήγει να βρίσκεται στο 36,5% το 2008. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν και οι ΜΕΡΜ της δαπανώμενης τελικής ενέργειας στον ενεργειακό τομέα. Μελετώντας τους διαχρονικά παρατηρείται ότι, ενώ τις δεκαετίες 60 και 70 ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής βρίσκεται στο 11,2% και 11,7% αντίστοιχα, ξαφνικά υποχωρεί, και τις δεκαετίες που ακολουθούν να συναντάται στο 5% ( 80), 4,2% ( 90) και τελικά στο 2,2% την τελευταία δεκαετία. Παράλληλη πορεία φαίνεται να ακολουθεί και η χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας με τη διαφορά ότι η μεγάλη πτώση αρχίζει να εμφανίζεται μια δεκαετία αργότερα. Τις τρείς πρώτες δεκαετίες τις μελέτης μας ο ΜΕΡΜ είναι στο 12,9%, 12,1% και 9,7 αντίστοιχα. Στη συνέχεια όμως, βλέπουμε ότι την δεκαετία του 90 πέφτει στο 3,3% και καταλήγει στο 3,2% τη τελευταία δεκαετία. Αν το δει κανείς συνολικά πάντως, θα συναντήσει μια αύξηση 7,1% κατά μέσο όρο σε όλο το βάθος της εξεταζόμενης περιόδου στην χρήση της τελικής ενέργειας, και 8,4% στη χρήση της ηλεκτρικής. 45

[ΜΤΙΠ] Εικόνα 10.1.1 2,5 Kατανάλωση ΤΕ ανά καύσιμο Τομέας: Ενεργειακός - Περίοδος 1960-2008 2,0 1,5 ΠΚ ΜΖΤ 1,0 0,5 ΑΕΔ ΗΕ ΑΥΨ 0,0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 10.1.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της κατανάλωσης ΤΕ Τομέας: Ενεργειακός - Περίοδος 1960-2008 ΠΚ 80% ΜΖΤ 60% ΑΕΔ 40% 20% ΗΕ ΑΥΨ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 46

[%/an] Εικόνα 10.1.3 80% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΤΕ Τομέας: Ενεργειακός - Περίοδος 1960-2008 60% 40% ΜΕΡΜτε ΕΡΜτε 20% 0% -20% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 47

11. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΕΛΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Οι κυριότερες μορφές ενέργειας που συνιστούν τη χρήση τελικής ενέργειας είναι το μαζούτ, το diesel, η βενζίνη, η ηλεκτρική ενέργεια καθώς και το καύσιμο jet και η βιομάζα. Οι μεγαλύτερες ποσότητες που καταναλώνονται κυρίως αφορούν το diesel, την ηλεκτρική ενέργεια, τη βενζίνη και το μαζούτ. Όσο αφορά στην κατανομή της τελικής ενέργειας ανά τομέα χρήσης, παρατηρείται πως το μεγαλύτερο ποσοστό απορροφά ο τομέας των μεταφορών φτάνοντας το 35,7% για το έτος 2008 αποτελώντας τον πιο ενεργειοβόρο τομέα στις μέρες μας. Ακολουθεί ο βιομηχανικός τομέας ο οποίος έφτανε το 23,1% για το έτος 2000, αλλά άρχισε να μειώνεται το ποσοστό του τα χρόνια που ακολούθησαν αφήνοντας τη δεύτερη θέση στον οικιακό τομέα ο οποίος αυξανόμενος έφτασε το 2008 το 23,9%. Με πολύ μικρότερα ποσοστά ακολουθούν ο εμπορικός και ο αγροτικός τομέας με ποσοστά 10,4%, και 5,1% αντίστοιχα για το 2008. Τέλος, την κατανάλωση τελικής ενέργειας συμπληρώνει ο τομέας της μη ενεργειακή κατανάλωσης στον οποίο συμπεριλαμβάνονται μορφές ενέργειας που χρησιμοποιούνται κυρίως σαν πρώτες ύλες και όχι σαν καύσιμα που πρόκειται να καταναλωθούν η να μετατραπούν σε άλλες μορφές ενέργειας. Ο ΜΕΡΜ της συνολικής κατανάλωσης τελικής ενέργειας είναι 4,4% για τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε και αντίστοιχα ο ΜΕΡΜ της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας φτάνει το 7,3%. Εικόνα 11.1 25 Εξέλιξη της συνολικής κατανάλωσης ΤΕ Περίοδος 1960-2008 20 15 10 ΜΕΝ ΒΙΟ ΑΓΡ ΕΜΠ 5 ΟΙΚ ΜΕΤ 0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 49

[%/a] Εικόνα 11.2 Ποσοστιαία σύνθεση της συνολικής κατανάλωσης ΤΕ Περίοδος 1960-2008 100% ΜΠΡ ΜΕΝ 80% ΒΙΟ ΕΜΠ 60% ΑΓΡ 40% ΟΙΚ 20% ΜΕΤ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 11.3 20% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΤΕ Τομέας: Συνολική ΚΤΕ - Περίοδος 1960-2008 ΕΡΜτε 10% ΜΕΡΜτε 0% -10% -20% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 50

11.1 ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ Στον συγκεκριμένο τομέα, πέρα από το σύνολο των βιομηχανιών, περιλαμβάνονται επίσης τα ορυχεία, τα λατομεία, αλλά και ο χώρος των κατασκευών. Στον τομέα αυτό παρουσιάζεται και η μεγαλύτερη ποικιλία όσον αφορά τις μορφές ενέργειας. Οι κυριότερες είναι το μαζούτ, ο ηλεκτρισμός, ο άνθρακας και το diesel. Από κει και πέρα, το κωκ, το υγραέριο, η νάφθα, η βιομάζα, το φυσικό αέριο και λοιπά πετρελαϊκά κλάσματα συμπληρώνουν τη λίστα. Ξεκινώντας από την ηλεκτρική ενέργεια, αξίζει να σημειωθεί ότι δε χρησιμοποιείται αποκλειστικά σε μόνο μια εφαρμογή. Κίνηση ηλεκτροκινητήρων, φωτισμός καθώς και θέρμανση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι οι κύριοι τομείς στους οποίους εμφανίζεται. Ο άνθρακας από την άλλη είναι μία από τις μορφές που ενώ παρουσίασε αύξηση την περίοδο 1980-1994 μετά άρχισε η σταδιακή πτώση. Η ανάπτυξη των τσιμεντοβιομηχανιών και κατ επέκταση της οικοδόμησης στον ελληνικό χώρο τη δεκαετία του 80 και του 90 είναι αυτή στην οποία οφείλει ο άνθρακας αυτή την αύξηση που παρατηρείται, μιας και χρησιμοποιείται ως επί το πλείστον από τη βιομηχανία μη μεταλλικών ορυκτών. Ενώ ένα μεγάλο μέρος του άνθρακα εκτοπίστηκε από το ενεργειακό ισοζύγιο, η χρήση ηλεκτρικής ενέργειας άρχισε να καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερο μέγεθος στο ενεργειακό μίγμα. Αυτό που ειπωθεί είναι ότι η αναλογία του ενεργειακού μίγματος παρουσίασε αρκετές αυξομειώσεις την περίοδο που πραγματευόμαστε. Αρχικά το 1960 τα υγρά καύσιμα καταλάμβαναν το μεγαλύτερο ποσοστό με 72,5%, ακολουθούσε η ηλεκτρική ενέργεια με 14,5%, τα στερεά καύσιμα με 12,8% και σε πολύ μικρότερα ποσοστά τα αέρια καύσιμα. Με το πέρασμα των δεκαετιών όμως το ποσοστό των υγρών καυσίμων υποχωρεί σημαντικά φτάνοντας το 2008 το 24,5%. Αντίστροφη πορεία ακολουθούν η ηλεκτρική ενέργεια και τα αέρια καύσιμα όπου φτάνουν το 2008 να καταλαμβάνουν ποσοστά 30,7% και 16,2% αντίστοιχα. Η αύξηση αυτή των αερίων καυσίμων οφείλεται κατά κύριο λόγο στο φυσικό αέριο όπου πρωτοεμφανίστηκε το 1981 στον βιομηχανικό τομέα σε μικρά όμως ποσοστά χρήσης. Η μεγάλη αξιοποίησή του άρχισε το 1997 κυρίως στην χημική και πετροχημική βιομηχανία σε εφαρμογές καύσης. Τέλος τα στερεά καύσιμα που καταλήγουν να κατέχουν ποσοστό 15,1%, κάθε άλλο παρά σταθερή πορεία εμφανίζονται να έχουν. Οι αυξομειώσεις που παρουσιάζουν διαχρονικά είναι αρκετές με μέγιστη τιμή το 30,6% το 1991 και ελάχιστη το 9.1% του 1981. Η συνολική χρήση τελικής ενέργειας στη βιομηχανία για την περίοδο που εξετάζουμε αυξήθηκε από 0,555 ΜΤΙΠ σε 4,331 ΜΤΙΠ, δηλαδή αυξήθηκε πάνω από 7,5 φορές. Μέσω των μέσων ρυθμών μεταβολής στην χρήση τελικής ενέργειας στη βιομηχανία μπορεί ουσιαστικά να γίνει διακριτός ο βαθμός στον οποίο η χώρα εκβιομηχανίστηκε ή όχι. Τη δεκαετία του 1960 οι μέσοι ρυθμοί μεταβολής βρίσκονται στο 15,2%, μετά μειώνονται στο 6,6% αλλά εξακολουθούν να είναι θετικοί, ενώ τη δεκαετία του 1980 γίνονται πρώτη φορά αρνητικοί (-0,3%). Στη συνέχεια ακολουθεί μια άνοδος στο 1,5% και τα τελευταία χρόνια μια αρνητική μεταβολή της τάξης του 0,3%. Παρόμοια εξέλιξη παρουσιάζει και η χρήση ηλεκτρικής ενέργειας στους μέσους ρυθμούς μεταβολής. Και αυτό γιατί ένα μεγάλο τμήμα της χρήσης της τελικής ενέργειας καλύπτεται από την ηλεκτρική. 51

[MΤΙΠ] [MΤΙΠ] Εικόνα 11.1.1 5 Kατανάλωση ΤΕ ανά καύσιμο Τομέας: Βιομηχανία - Περίοδος 1960-2008 4 ΝΦΘ ΛΠΑ 3 2 ΜΑΖ LPG DSL ΗΕ 1 ΦΑ ΑΝΘ 0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 11.1.2 Kατανάλωση ΤΕ ανά καύσιμο Τομέας: Βιομηχανία - Περίοδος 1960-2008 100% ΝΦΘ ΛΠΑ 80% 60% ΜΑΖ LPG DSL 40% 20% ΗΕ ΦΑ 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 ΑΝΘ 52

[%/an] Εικόνα 11.1.3 40% Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΤΕ Τομέας: Βιομηχανία - Περίοδος 1960-2008 30% 20% ΜΕΡΜτε ΕΡΜτε 10% 0% -10% -20% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 53

11.2 ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ Υπάρχουν τέσσερις βασικές υποκατηγορίες από τις οποίες απαρτίζεται ο τομέας των μεταφορών. Αυτές είναι οι οδικές μεταφορές, οι σιδηροδρομικές, οι θαλάσσιες και οι μεταφορές αέρος. Στον κάθε υποτομέα φυσικά έχουμε και διαφορετικές χρήσεις μορφών ενέργειας οι οποίες παρουσιάζουν τον αντίστοιχο βαθμό απόδοσης ανάλογα με την εφαρμογή. Έτσι επιλέχτηκε να μελετηθεί κάθε τομέας αυτόνομα, ώστε να μπορούν να βγούν με ασφάλεια και επιμέρους συμπεράσματα για τον καθένα ξεχωριστά. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στο τέλος δε θα δοθεί και μια συγκεντρωτική εικόνα για τον ευρύτερο χώρο των μεταφορών. 11.2.1 ΟΔΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ Στον υποτομέα των οδικών μεταφορών, τα τρία βασικά καύσιμα που απαντιούνται είναι η βενζίνη, το diesel και το LPG. Βέβαια από το 2001 και μετά αρχίζει να εμφανίζεται και το φυσικό αέριο ως καύσιμο στις οδικές μεταφορές, αλλά η χρήση του περιορίζεται σε κάποια νέα, «πράσινα» λεωφορεία της αστικής συγκοινωνίας της Αθήνας. Μεταξύ των τριών καυσίμων το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνει η βενζίνη της οποίας η χρήση αυξήθηκε κατά 30 φορές περίπου φτάνοντας από τα 0,143 ΜΤΙΠ (29,5%) που ήταν το 1960, στα 4,3 ΜΤΙΠ (65%) για το 2008, υποδεικνύοντας έτσι με τον καλύτερο τρόπο την έντονη αστικοποίηση των τελευταίων δεκαετιών. Αντίθετα το πετρέλαιο diesel, παρά την αύξηση κατά 6,5 φορές πού παρουσίασε σαν απόλυτη τιμή, το ποσοστό του μειώθηκε από 70,5% το 1960 σε 33,6% το 2008. Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι μέχρι το 1970 το πετρέλαιο εμφανίζεται ποσοστιαία πρώτο με διαφορά. Αυτό οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι μέχρι και τότε στις μεταφορές υπαγόταν και ο αγροτικός τομέας, ένας τομέας, οι μεταφορές του οποίου βασιζόταν κυρίως στο πετρέλαιο diesel, και αφετέρου στην απαγόρευση χρήσης καυσίμου diesel σε μια μεγάλη κατηγορία οχημάτων στον αστικό ιστό Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Σ αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε και η χρήση του υγραερίου για την κίνηση των οχημάτων. Ακόμη όμως δεν είναι αξιοσημείωτη η συμβολή του στο ενεργειακό μίγμα (0,2% το 2008), κάτι που αναμένεται να συμβεί τα επόμενα χρόνια καθώς επεκτείνεται το δίκτυο προμήθειας LPG (πρατήρια υγρών καυσίμων) και αυξάνεται ο αριθμός των ιδιωτών που μετατρέπουν τα οχήματά τους σε οχήματα καύσης LPG λόγω των υψηλών τιμών της βενζίνης. Ο ετήσιος ρυθμός μεταβολής, δεν παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις με εξαίρεση την δεκαετία του 70, όπου οι επιπτώσεις της πετρελαϊκής κρίσης δεν άφησαν ανέγγιχτο ούτε αυτόν τον τομέα. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής ΜΕΡΜ για την εξεταζόμενη περίοδο φτάνει συγκεντρωτικά το 5.9%. 54

[ΜΤΙΠ] Εικόνα 11.2.1.1 8,0 Kατανάλωση ΤΕ ανά καύσιμο Τομέας:Οδικές Μεταφορές - Περίοδος 1960-2008 7,0 6,0 5,0 DSL 4,0 3,0 2,0 1,0 ΒΝΖ 0,0 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 Εικόνα 11.2.1.2 100% Ποσοστιαία σύνθεση της κατανάλωσης ΤΕ Τομέας:Οδικές Μεταφορές - Περίοδος 1960-2008 80% DSL 60% 40% ΒΝΖ 20% 0% 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 55

[%/an] Εικόνα 11.2.1.3 Εξέλιξη των ΕΡΜ και των ΜΕΡΜ της χρήσης ΤΕ Τομέας: Οδικές Μεταφορές - Περίοδος 1960-2008 40% 30% 20% ΜΕΡΜτε ΕΡΜτε 10% 0% -10% -20% -30% 1960 1970 1980 1990 2000 2010 56