Δημήτριος Κων. Μπαλαγεώργος Ιστορία της διαμορφώσεως του Τυπικού της Ορθοδόξου Εκκλησίας
Η λατρεία είναι ένα φαινόμενο του ανθρωπίνου βίου που σχετίζεται με τη θρησκεία και συνιστά το κέντρο γύρω από το οποίο στρέφεται κάθε θρήσκευμα. Είναι το μέσο εξωτερικεύσεως της πίστεως της θρησκευτικής κοινότητας. Είναι η προσευχή της λατρευτικής ομάδας και εκδήλωση της εσωτερικής κάθε ατόμου ευσεβείας. Ο Χριστιανισμός, ως Εκκλησία, χρησιμοποίησε εξ αρχής τη λατρεία στη ζωή του, με σκοπό την ενότητα και την αγάπη, τη γνώση και την κοινωνία με το Θεό. Η λατρευτική ζωή της Ορθοδόξου Εκκλησίας διέπεται από κανόνες και οδηγίες που εκτίθενται στο Τυπικό και καθορίζουν αφ' ενός μεν το πλαίσιο των λειτουργικών ακολουθιών και τις συνθήκες τελέσεως των, αφ' ετέρου δε συμβάλλουν στη διασάφηση και επίλυση των αμφισβητουμένων θεμάτων που σχετίζονται με τη λειτουργική πρακτική. Από τους αποστολικούς χρόνους, άρχισε να διαφαίνεται μια ζύμωση στα λατρευτικά ζητήματα της Εκκλησίας, με σκοπό τη διαμόρφωση ενός τύπου λατρείας μέσα στον οποίο θα στεγάζονταν οι νυχθήμερες δημόσιες προσευχές των χριστιανών. Η ιστορία του Τυπικού ξεκινά με τους κανόνες της προσευχής, που πραγματοποιούνταν σε τακτά διαστήματα μέσα στη λατρεία μέχρι τον Γ αιώνα. Η λατρευτική ζωή των χριστιανών στους πρώτους αιώνες, δέχθηκε ιουδαϊκές επιδράσεις που είναι αναμφισβήτητες, διότι ο Χριστιανισμός γεννήθηκε και αναπτύχθηκε σε ιουδαϊκό περιβάλλον. Για το λόγο αυτό, ήταν πολύ φυσικό, στη χριστιανική λειτουργική παράδοση των πρώτων αιώνων να υπάρχει μια οργανική εξάρτηση από την ιουδαϊκή και να διατηρηθούν έθιμα, τύποι και άλλα στοιχεία (οι ώρες της προσευχής, η υμνολογία, η τάξη στη λατρεία, ο καθορισμός των εορτών, η ευχαριστιακή σύναξη, η δομή των πρώτων χριστιανικών μυστηρίων κ.α.) που καθόριζαν τη μορφή, το περιεχόμενο και τη γενική κίνηση της χριστιανικής λατρείας. Όλα αυτά τα προερχόμενα από την ιουδαϊκή θρησκευτική ζωή στοιχεία, η Εκκλησία δεν τα κατήργησε, αλλά δια της χάριτος, της ελευθερίας και το διάφορον γενικώς πνεύμα που ευαγγελιζόταν, τα διαμόρφωσε, τα ανύψωσε βάζοντας τη χριστιανική σφραγίδα και τα ζωοποίησε «εν πνεύματι και αλήθεια» (Ιωάν. 4, 2324). Οι πρώιμες λειτουργικές μορφές διακρίνονταν από λιτότητα και απλότητα και η λατρεία εμφανιζόταν με τη μορφή είτε της ελεύθερης προσευχής, αναγνώσεως και ψαλμωδήσεως είτε της συγκροτημένης, σε κάποιο βαθμό, τελέσεως των ακολουθιών. Από τον Δ' αιώνα έως και το τέλος του Ζ' αιώνα η χριστιανική λατρεία διέγραψε ανοδική πορεία, διερχομένη περίοδο ακμής και δημιουργίας. Σ' αυτό συνέβαλαν τα σημαντικά γεγονότα που συντελέστηκαν σ' όλο το φάσμα της εκκλησιαστικής ζωής, όπως η υπό του Μεγάλου Κωνσταντίνου αναγνώριση του δικαιώματος για ελεύθερη άσκηση της λατρείας, η διατύπωση του ορθοδόξου δόγματος, η ανάπτυξη των θεολογικών γραμμάτων, η οργάνωση και η άνθηση του μοναχισμού, η καλλιέργεια της υμνογραφίας κ.α. Η εκκλησιαστική 2
αυτή ευφορία είχε αντίκτυπο στο χώρο της λατρείας και συνέβαλε στη γέννηση ποικίλων λατρευτικών μορφών, γνωστών ως λειτουργικών τύπων, οι οποίοι διαμορφώθηκαν σε διάφορα εκκλησιαστικά κέντρα της Ανατολής και της Δύσης, βασιζόμενοι στις κατά τόπους λατρευτικές παραδόσεις και συνήθειες. Η γεωγραφική θέση και τα κοινά λατρευτικά χαρακτηριστικά των διαμορφωθέντων λειτουργικών τύπων, συνετέλεσαν στη δημιουργία δύο μεγάλων λειτουργικών οικογενειών, των Ανατολικών και των Δυτικών λειτουργικών τύπων. Οι Ανατολικοί λειτουργικοί τύποι διακρίνονται σε δύο επιμέρους οικογένειες, την Αλεξανδρινή και την Αντιοχειανή, με την δεύτερη να περιλαμβάνει επτά τύπους, με κυριότερο τον Βυζαντινό λειτουργικό τύπο. Στο χώρο που επικρατούσε ο Βυζαντινός λειτουργικός τύπος, κατά την εποχή αυτή, διαμορφώνονται και αναπτύσσονται δυο τυπικές μορφές λατρείας, που έδιναν οδηγίες για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να τελούνται οι διάφορες νυχθήμερες κοινές προσευχές των χριστιανών. Η μία απ' αυτές, η ενοριακή η κοσμική, προήρθε και χρησιμοποιήθηκε από τις εκκλησιαστικές κοινότητες των πόλεων και των χωρίων της βυζαντινής επικρατείας και η άλλη, η μοναχική η μοναστηριακή, δημιουργήθηκε για τα μοναστήρια. Προς το τέλος του Η' αιώνα ολόκληρη η Ορθόδοξη Εκκλησία ενοποιείται λειτουργικά, με την επικράτηση του Βυζαντινού λειτουργικού τύπου σ' όλα τα ορθόδοξα Πατριαρχεία της Ανατολής. Την ίδια εποχή ο Βυζαντινός λειτουργικός τύπος είχε λάβει την οριστική του μορφή, που εξέφραζαν τα δύο προαναφερθέντα Τυπικά, το ενοριακό και το μοναχικό. Η νίκη της Ορθοδοξίας κατά των εικονομάχων (843 μ. Χ.) αποτέλεσε την αρχή του τέλους για το ενοριακό Τυπικό. Ο ανταγωνισμός επιβιώσεως μεταξύ της μοναχικής και της κοσμικής τάξεως, όσον αφορά τις ακολουθίες του νυχθήμερου κύκλου, έληξε με την επικράτηση του μοναχικού Τυπικού. Η ενοριακή πράξη άρχισε βαθμηδόν να εγκαταλείπεται, αντικαθιστάμενη από τον μοναχικό κανόνα, ο οποίος προσεγγίζοντας την λατρευτική ενοριακή πρακτική, δανείστηκε αρκετά στοιχεία απ' αυτή. Η οριστική εγκατάλειψη του κοσμικού Τυπικού γίνεται μετά από μερικούς αιώνες και συμπίπτει με την πτώση της Θεσσαλονίκης στους Τούρκους, το έτος 1430. Μέσα σ' αυτούς τους αιώνες, η τυπική σύνθεση των ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας κωδικοποιήθηκε, λαμβάνοντας την οριστική της μορφή. Η αρτιότητα του Τυπικού συντελέσθηκε αφ' ενός μεν με τη βελτίωση των τυπικών διατάξεων, αφ' ετέρου δε με τη συμπλήρωση και τον εμπλουτισμό του από νέα στοιχεία (νέοι ύμνοι, συναξάρια αγίων κ.α.). Παράλληλα με τις ζυμώσεις αυτές, δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι κατά τον Ι' αιώνα αυξάνονται οι προσπάθειες καταγραφής της λειτουργικής τάξεως σε χειρόγραφα, που καλούνται Τυπικά και Διατάξεις. Με την εφεύρεση της τυπογραφίας, η διάδοση των εντύπων εκδόσεων των λειτουργικών συγγραμμάτων συνέβαλε στον μαρασμό των κατά τόπους λατρευτικών ιδιαιτεροτήτων, επειδή τα πάντα 3
ρυθμίζονταν από τα σχηματοποιημένα πλαίσια των λειτουργικών βιβλίων της Εκκλησίας. Το ισχύον σήμερα Τυπικό άργησε να πάρει τη συγκεκριμένη του μορφή. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως κατέβαλε πολλές προσπάθειες ώστε να πετύχει την αναπλήρωση των ελλειμμάτων και την ενοποίηση των τυπικών διατάξεων των ιερών ακολουθιών. Το τελικό του πλαίσιο έγινε αποδεκτό απ' όλο σχεδόν τον ελληνορθόδοξο κόσμο και έτσι συνέβαλε στην επικράτηση ομοιομορφίας κατά την τέλεση των νυχθημέρων ακολουθιών μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Νυχθήμερες Ακολουθίες και Θεία Λειτουργία Νυχθήμερες Ακολουθίες καλούνται οι δημόσιες προσευχές των πιστών που γίνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια του νυχθημέρου. Σύμφωνα με τον ισχύοντα Βυζαντινό λειτουργικό τύπο, ο νυχθήμερος προσευχητικός κύκλος της Ορθοδόξου Εκκλησίας αποτελείται από επτά αυτοτελείς ακολουθίες, κατά το ψαλμικό «επτάκις της ημέρας ήνεσα σε επί τα κρίματα της δικαιοσύνης σου» (Ψαλμ. ριη ), που είναι ο Εσπερινός, το Απόδειπνο, το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος, και οι τέσσερεις Ώρες. Προκειμένου δε να επιτευχθεί αθροιστικά ο ιερός αριθμός επτά «κατά τον αριθμό των χαρισμάτων του Πνεύματος» (P.G. 155, 549C), ή το Απόδειπνο θεωρείται ιδιωτική Ακολουθία ή η Α' Ώρα συνυπολογίζεται ως μία ακολουθία με τον Όρθρο. Το επταδικό αυτό σύστημα της νυχθήμερης προσευχής είναι δημιούργημα των μοναχικών κοινοτήτων και της ανάγκης των μοναχών για διαρκή επικοινωνία και ακατάπαυστη δοξολογία του Θεού τα σχετικά με την εύτακτη και κατά τάξιν τέλεσή του κανονίζονται από τις διατάξεις και τις οδηγίες του Μοναχικού Τυπικού. Ο άλλος τύπος, ο Ενοριακός, επειδή ήταν προσαρμοσμένος στις βιοτικές συνθήκες των ανθρώπων των πόλεων, είχε μόνον τέσσερεις ακολουθίες, τον Εσπερινό, τον Όρθρο, την Παννυχίδα και την Τριθέκτη. Οι επτά νυχθήμεροι χρόνοι προσευχής που προβλέπει ο μοναχικός τύπος, αποτελούν την πιο επίσημη, μη ευχαριστιακή, κοινή λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Από τις επτά ακολουθίες, οι δύο, ο Εσπερινός και ο Όρθρος είναι οι λειτουργικά και ψαλτικά πλουσιότερες. Συντίθενται από ευχές, αιτήσεις, βιβλικά αναγνώσματα, πλήθος εορταστικών τροπαρίων και διάφορες λειτουργικές κινήσεις. Οι δύο αυτές ακολουθίες είναι κατά βάσιν ψαλτές και το μεγαλύτερο τμήμα του ρεπερτορίου της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ψαλτικής παραγωγής στεγάζεται στις δυο αυτές λαμπρές και γνωστότερες ακολουθίες. Οι υπόλοιπες ακολουθίες έχουν σταθερό σχήμα, που δεν επηρεάζεται πολύ από εορταστικά στοιχεία και ελαχίστους 4
ψαλλόμενους ύμνους, κάποιοι εκ των οποίων σήμερα δεν ψάλλονται πια, αλλά αναγιγνώσκονται. Εκτός από τις νυχθήμερες ακολουθίες, ο Βυζαντινός λειτουργικός τύπος έχει ένα ολόκληρο σύστημα ιερών τελετών, με τις οποίες τελούνται τα μυστήρια και άλλες αγιαστικές πράξεις, με τη Θεία Λειτουργία να αποτελεί το κέντρο της ζωής της Εκκλησίας και την κορυφαία λειτουργική σύναξη του λαού του Θεού. Η ιεροτάτη των τελετών τελετή, το κεντρικότερο και σπουδαιότερο μυστήριο της Εκκλησίας, η Θεία Λειτουργία, δεν ανήκει στον κύκλο των Ακολουθιών του νυχθημέρου, αλλ' επειδή αποτελεί το κέντρο και τη βάση ολοκλήρου της λατρευτικής ζωής της Εκκλησίας και σε τροχιά γύρω απ' αυτή τελούνται και οι υπόλοιπες Ακολουθίες και τα μυστήρια, μπορεί να τελεσθεί σε διαφόρους ημερήσιους σταθμούς. Ο πυρήνας της κυριότερης αυτής λατρευτικής πράξης της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι καθαρά βιβλικός. Συντίθεται από σταθερά κυρίως στοιχεία, όπως αιτήσεις, ευχές, αναγνώσματα, ύμνους (Τρισάγιος ύμνος, αλληλουιάριο, χερουβικό, κοινωνικό) και πολλές κινήσεις των λειτουργικών προσώπων. Για τα ψαλτά τμήματα της Θείας Λειτουργίας, που είναι λίγα όπως θα δούμε και παρακάτω, έχουμε μια πλούσια ψαλτική παράδοση από τους βυζαντινούς ΙΓ' και ΙΔ' αιώνες, ενισχυμένη χάριν καλλιτεχνικής αναζητήσεως και λατρευτικών επιταγών με νέες καλλωπισμένες η συντετμημένες μελοποιήσεις κατά την μεταβυζαντινή περίοδο. Η εξέλιξη της εκκλησιαστικής υμνογραφίας Οι ύμνοι, ως έμμετρες προσευχές προς το Θεό, αποτελούσαν πάντοτε αναπόσπαστο στοιχείο της εκκλησιαστικής λατρείας. Οι δυνατότητες που προσφέρει στους πιστούς ο υμνητικός λόγος, καθιστούν την υμνογραφία το καταλληλότερο μέσο για τη μυσταγώγηση αυτών. Η χριστιανική υμνογραφία αρχίζει από τους αποστολικούς χρόνους με τη σύσταση της πρώτης χριστιανικής κοινότητας. Η προτροπή του Αποστόλου Παύλου προς τους Κολασσαείς να διδάσκουν και να νουθετούν ο ένας τον άλλο «ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς, εν χάριτι άδοντες τω Κυρίω» (Κολ. 3, 16), αποτελεί την αφετηρία μιας πλουσίας και σημαντικής υμνογραφικής παραδόσεως. Την ιερή αυτή ποίηση, που χρησιμοποίησαν στις πρώτες θρησκευτικές εκδηλώσεις τους οι χριστιανοί παρέλαβαν από την εβραϊκή συναγωγή, στην οποία, εκτός της αναγνώσεως περικοπών από την Παλαιά Διαθήκη, ψάλλονταν και οι ωδές που περιέχονται σ' αυτήν, κυρίως δε οι ψαλμοί του Δαβίδ, με συνέπεια το Ψαλτήρι να καταστεί το βασικότερο βιβλίο από το οποίο αντλούσαν τα ψαλλόμενα ποιητικά κείμενα. Στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού, ο κοινότερος τρόπος ψαλμωδήσεως ήταν ο καθ' 5