ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ: ΥΠΟ ΕΙΓΜΑ ΠΛΗΡΟΥΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ Ι. Βασικές υποθέσεις Η ανάλυση των σχέσεων που συνδέουν τα µακροοικονοµικά µεγέθη διαφοροποιείται ανάλογα µε το χρονικό ορίζοντα που επιλέγεται. Άλλες επιπτώσεις έχει για παράδειγµα µια αύξηση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες σε βραχυχρόνια κλίµακα (θα τονώσει την παραγωγή και την απασχόληση) και άλλες σε µακροχρόνια (θα πιέσει αυξητικά µόνο τις τιµές). Αλλά και τα προβλήµατα στα οποία εστιάζεται η προσοχή αλλάζουν ανάλογα µε το να η οπτική γωνία είναι βραχυπρόθεσµη ή µακροπρόθεσµη: µε χρονικό ορίζοντα ενός εξαµήνου έως δύο το πολύ ετών τα κύρια ζητήµατα που πρέπει να αντιµετωπιστούν αφορούν στη ρύθµιση των διακυµάνσεων της οικονοµίας, τη µείωση της ανεργίας και τη διατήρηση της σταθερότητας των τιµών. Σε χρονική κλίµακα που ξεπερνά αυτό το διάστηµα, δηλαδή πέρα από την τριετία και την πενταετία προέχουν τα ζητήµατα ανάπτυξης της οικονοµίας, οι επιπτώσεις των τεχνολογικών µεταβολών, των αλλαγών στην εκπαίδευση του εργατικού δυναµικού κ.ο.κ.. Υπό την πίεση των συνεπειών της κρίσης που πλήττει την ελληνική οικονοµία, µε αυξηµένη όσο ποτέ την ανεργία, µε βαθειά ύφεση της παραγωγής, καθώς πολλές επιχειρήσεις η µια µε την άλλη διακόπτουν τη λειτουργία τους, οι επενδύσεις είναι στάσιµες και µε ένα πληθωρισµό που καλά κρατεί (µε αύξηση 4,5% του ΤΚ µεταξύ Μαρτίου 2010 και Μαρτίου 2011)), θα είχε κανείς την τάση να προκρίνει τα άµεσα, τα τρέχοντα προβλήµατα και να αφήσει τη συζήτηση για το µέλλον για κάποια άλλη ευκαιρία. Ή ακόµη να ξεκαθαρίσει, µαζί µε τον Keynes, ότι αυτό που µας καίει είναι οι βραχυχρόνιες εξελίξεις γιατί µακροχρόνια «έτσι κι αλλιώς» δεν θάµαστε εδώ αλλά σε κάποιον άλλο κόσµο! Σε πείσµα αυτής της ανάγκης, προκρίνουµε να ασχοληθούµε αρχικά µε τα ζητήµατα της µακροχρόνιας ισορροπίας µιας οικονοµίας γιατί οι βασικές της παράµετροι είναι συµβατές και να αναλυθούν στο πλαίσιο του βασικού υποδείγµατος λειτουργίας της ανταγωνιστικής αγοράς που είναι ήδη γνωστό. Όπως έχει ήδη εξηγηθεί η αγορά είναι ο θεσµός που θεωρείται ότι λύνει µε τον καλλίτερο τρόπο το οικονοµικό πρόβληµα, εφόσον µπορεί ο µηχανισµός των τιµών να λειτουργήσει σε συνθήκες πλήρους και τέλειου ανταγωνισµού: κάθε πλεόνασµα ή έλλειµµα στη ζήτηση (ή την προσφορά, κατ αναλογία) προκαλεί την προσαρµογή της τιµή έτσι ώστε να εξισωθεί η ζητούµενη µε την προσφερόµενη ποσότητα και να διαµορφωθεί η τιµή ισορροπίας. Με αφετηρία αυτή τη θέση θα ορίσουµε ως µακροχρόνιο ορίζοντα τη χρονική περίοδο εκείνη που -1-
επιτρέπει σε όλες τις επιµέρους τιµές και τους µισθούς να προσαρµοστούν σε όποιες αλλαγές επισυµβαίνουν στην πλευρά της ζήτησης ή της προσφοράς. Υποθέτουµε δηλαδή ότι στο µακροχρόνιο ορίζοντα δεν υπάρχουν προβλήµατα «ακαµψίας» ή δυσκολίες στην προσαρµογή προς τα πάνω ή προς τα κάτωοποιασδήποτε τιµής ή µισθού. Το γεγονός αυτό έχει ως επακόλουθο ότι δεν διατηρείται κανένα έλλειµµα ή πλεόνασµα στην αγορά. Ένα πρόβληµα που µπορεί να τεθεί για τη µακροχρόνια ανάλυση είναι επί παραδείγµατι να εξηγηθεί τι κάνει την οικονοµία όταν δεν βρίσκεται σε συνθήκες κρίσης! να δηµιουργεί κάθε χρόνο αρκετές νέες θέσεις απασχόλησης στις οποίες απορροφάται µεγάλο µέρος της στρατιάς των νεοεισερχοµένων στην αγορά εργασίας. Πώς αλήθεια λειτουργούν οι µακροοικονοµικές σχέσεις σε ένα πλαίσιο ανεξάρτητων και αποκεντρωµένων αποφάσεων ώστε να διασφαλίζεται χωρίς κάποιον κεντρικό προγραµµατισµό ότι η αύξηση του εργατικού δυναµικού θα απορροφηθεί -εν µέρει, τουλάχιστον- χάρη στην αύξηση της απασχόλησης; Βρίσκεται µήπως εδώ κάποιο µαγικό χέρι σαν αυτό για το οποίο µιλούσε ο Adam Smith 1 ; Τι περισσότερο από αυτό µπορούµε να πούµε σήµερα, 250 χρόνια αργότερα; Για την ανάλυση αυτού και πολλών άλλων βεβαίως ανάλογων προβληµάτων, προτείνεται ένα υπόδειγµα που στηρίζεται στις εξής βασικές υποθέσεις: 1. Οι αγορές αλληλοσυνδέονται. Οι αλλαγές σε µια αγορά επηρεάζει άλλες. Για παράδειγµα η ζήτηση εργατικών χεριών από τις επιχειρήσεις επηρεάζεται από το ύψος του παραγόµενου προϊόντος. Αυτό σηµαίνει ότι η ισορροπία που διαµορφώνεται στην αγορά προϊόντος επιδρά στην ισορροπία που διαµορφώνεται στην αγορά εργασίας. 2. Γίνεται αρχικά δεκτό ότι η λειτουργία της οικονοµίας µπορεί να προσοµοιωθεί µε ένα σύνολο τριών µακρο-αγορών: της αγοράς εργασίας, της αγοράς προϊόντος και της αγοράς κεφαλαίων. Η οικονοµία αυτή θεωρείται ότι λειτουργεί σε πρώτη προσέγγιση χωρίς κρατική παρέµβαση άρα δεν πληρώνονται φόροι ούτε γίνονται δηµόσιες δαπάνες και χωρίς να αναπτύσσει συναλλαγές µε τον υπόλοιπο κόσµο άρα οι εισαγωγές και εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών θεωρούνται µηδενικές. Στην πορεία αυτό το αρχικό αναλυτικό πλαίσιο της οικονοµίας που είναι «δίχως κράτος και κλειστή προς το εξωτερικό» -και έχει καθαρά σχολική αξία- θα προσαρµοστεί καλλίτερα προς τη σηµερινή πραγµατικότητα, όπου τόσο το σύγχρονο κράτος όσο και οι συναλλαγές µε το εξωτερικό έχουν καίρια σηµασία. 3. Γίνεται δεκτό ότι οι µισθοί, οι τιµές και τα επιτόκια που διαµορφώνονται στις αντίστοιχες µακρο-αγορές (εργασίας, προϊόντος και κεφαλαίων) προσαρµόζονται µε τρόπο που να εξισώνονται η 1 Ιδρυτής της επιστήµης της Πολιτικής Οικονοµίας, στο κλασικό του έργο «Ερευνες για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών» (1776) -2-
ζήτηση και η προσφορά σε κάθε αγορά (γιατί βρισκόµαστε σε µακροχρόνιο ορίζοντα). Προσοχή στο γεγονός ότι κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο σε βραχυχρόνια κλίµακα!!! 4. Κύριες µεταβλητές σε αυτό το αναλυτικό υπόδειγµα είναι η παραγωγή, το ύψος της απασχόλησης, ο µισθός και το επιτόκιο. ΙΙ. Η αγορά εργασίας Στην αγορά εργασίας συναντιούνται η ζήτηση και η προσφορά εργατικών χεριών. Πρόκειται για µια µακρο-αγορά, βασισµένη στην θεωρητική αφαίρεση που επιτρέπει να δεχτούµε ότι η εργατική δύναµη δεν διαφοροποιείται ως προς την εξειδίκευση -τις δεξιότητες, την εκπαίδευση και τις γνώσεις. Η κατάσταση ισορροπίας σε αυτή την αγορά σηµαίνει ότι η οικονοµία βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους απασχόλησης. Πλήρης απασχόληση σηµαίνει εξίσωση της ζήτησης και της προσφοράς εργατικών χεριών. εν λαµβάνονται υπόψη, βεβαίως, -όπως έχει ήδη ειπωθεί- η ανεργία τριβής, η διαρθρωτική ή η εποχική ανεργία. Σε συνθήκες ισορροπίας προσδιορίζεται το ύψος του πραγµατικού µισθού που ενδιαφέρει τον εργαζόµενο (w/p) - η δυνατότητα, δηλαδή, που του δίνεται να αγοράζει µε την αµοιβή του τα αγαθά-υπηρεσίες που χρειάζεται. Πρόκειται για την αγοραστική δύναµη της µέσηςαµοιβής µιας ώρας - αδιαφοροποίητης ως προς την ειδίκευση εργασίας. Με άλλα λόγια πρόκειται για το ονοµαστικό ωροµίσθιο διαιρούµενο µε το δείκτη τιµών. Οι επιχειρήσεις από τη µεριά τους, νοιάζονται για το κόστος της εργασίας. Αυτό το εκτιµούν από τη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στον ονοµαστικό µισθό και στην τιµή πώλησης του προϊόντος: ο πραγµατικός µισθός είναι και για τις επιχειρήσεις η κρίσιµη µεταβλητή. Η κλίση της καµπύλης ζήτησης εργατικών χεριών που εκδηλώνουν οι επιχειρήσεις είναι αρνητική ως προς το πραγµατικό ωροµίσθιο. Κάθε αύξησή του σηµαίνει αύξηση του κόστους της εργασίας και άρα ωθεί τις επιχειρήσεις στο να ζητούν να απασχολήσουν εργαζόµενους για λιγότερες εργατοώρες (λιγότερη απασχόληση). Και αντίστροφα. Η αρνητική κλίση της καµπύλης ζήτησης εργατικής δύναµης θεµελιώνεται αναλυτικά στη βάση της παραδοχής της µικροοικονοµικής ανάλυσης για τη λειτουργία µιας υποδειγµατικής επιχείρησης που επιδιώκει να ελαχιστοποιήσει το κόστος της για να παράξει ένα ορισµένο επίπεδο προϊόντος (ή αντίστοιχα: να µεγιστοποιήσει την παραγωγή της µε βάση ένα καθορισµένο από [πριν επίπεδο κόστους). Η «ισορροπία» της επιχείρησης αυτής, καθόσον αφορά το συνδυασµό των ποσοτήτων που θα επιλέξει να χρησιµοποιήσει από τους δύο παραγωγικούς συντελεστές (κεφάλαιο και εργασία) που έχει στη διάθεσή της εξαρτάται α) από τις αµοιβές των εν λόγω συντελεστών και β) από τις αντίστοιχες οριακές παραγωγικότητες των συντελεστών (και, συνεπώς, απο την υπάρχουσα τεχνολογία). Όπως αποδεικνύεται διαγραµµατικά και αλγεβρικά η -3-
άριστη επιλογή είναι εκείνη στην οποία η οριακή παραγωγικότητα σε αξία (η αξία του οριακού προϊόντος) καθενός συντελεστή εξισώνεται µε την ισχύουσα στην αγορά αµοιβή της µονάδας του εν λόγω συντελεστή. Το οικονοµικό περιεχόµενο αυτής της επιλογής είναι ότι: ενόσο, η απασχόληση για µια επιπλέον εργατοώρα για παράδειγµα- αποδίδει σε αξία µια προσαύξηση τους προϊόντος µεγαλύτερη απο την αµοιβή που πρέπει να της δοθεί, κρίνεται από την επιχείρηση συµφέρουσα: η επιχείρηση θα επιλέγει να απασχολήσει προσωπικό για πρόσθετες εργατοώρες ενόσο µε αυτό τον τρόπο θα επωφελείται από µια θετική πρόσθετη συνεισφορά σε αξία παραγόµενου προϊόντος. Αντίθετα, εάν η αµοιβή µιας πρόσθετης εργατοτοώρας αντικρύζεται µε µικρότερη αξία πρόσθετου προϊόντος, η απασχόληση κρίνεται ασύµφορη: πρέπει να µειωθεί. Και θα µειώνεται ενόσο το επρόσθετο παραγόµενο προϊόν σε αξία είναι µικρότερο από όσο πρέπει να πληρωθεί η εργατοώρα. Το άριστο σηµείο είναι εκείνο στο οποίο η επιχείρηση δεν έχει λόγο ούτε να αυξήσει τις εργατοώρες (γιατί η αξία του οριακού προϊόντος θάταν µικρότερη απο ότι θα πληρώναµε για αυτήν) ούτε να τις µειώσει (γιατί η αξία του οριακού προϊόντος θάταν µεγαλύτερη από ό,τι θα ζητούνταν για αµοιβή της). Από το συµπέρασµα αυτό προκύπτει λογικά ότι εάν τίποτε άλλο δεν αλλάζει, κάθε µείωση της (πραγµατικής) αµοιβής της εργασίας επιτρέπει την αύξηση της απασχόλησης (όπως και το αντίστροφο). Τούτο σηµαίνει ότι η ανταγωνιστική επιχείρηση ενόσω αντιµετωπίζει µια δεδοµένη αµοιβή για το κεφάλαιο και µια δεδοµένη τεχνολογία, θα µπορεί να αυξήσει την απασχόληση είτε γιατί µειώθηκε η αµοιβή της εργατοώρας είτε γιατί αυξήθηκε η τιµή του προϊόντος της (είτε γιατί συµβαίνουν ταυτόχρονα και τα δυό). Αντίθετα, θα µειώνει την απασχόληση εάν στις ανωτέρω συνθήκες βρεθεί αντιµέτωπη µε µια αύξηση της αµοιβής της εργατοώρας ή µια µείωση της τιµής του προϊόντος της (θυµίζουµε ότι η τιµή αυτή θεωρείται ότι δεν ελέγχεται από την επιχείρηση αλλά επιβάλλεται από τον ανταγωνισµό...) Βεβαίως, η ανάλυση αυτή αφορά σε µια υποδειγµατική επιχείρηση που λειτουργεί σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισµού, µε δοσµένη τεχνολογία παραγωγής και δοσµένες από την αγορά τις αµοιβές των δύο παραγωγικών συντελεστών. Στην περίπτωση της µακρο-αγοράς εργασίας τα πράγµατα δεν είναι προφανές ότι λειτουργούν έτσι. Πρέπει να γίνει µια ισχυρή θεωρητική αφαίρεση: στην πράξη είναι σαν να θεωρούµε ότι όλες οι επιχειρήσεις που απασχολούν εργαζόµενους λειτουργούν σαν να είναι οµογενείς παραγωγοί ενός οµοιογενούς προϊόντος µε δοσµένη τιµή (δηλαδή, το γενικό επίπεδο τιµών!). Για να το καταλάβουµε καλλίτερα είναι σαν να θεωρούµε ότι έχουµε να κάνουµε µε µια και µοναδική επιχείρηση... Τότε, πράγµατι, η επιλογή του ύψους της απασχόλησης θα γινόταν µε -4-
βάση τη σύγκριση αξίας οριακού προϊόντος και ονοµαστικού ωροµισθίου (κάτι που είναι µαθηµατικά ταυτόσηµο µε τη σύγκριση οριακού προϊόντος και πραγµατικού ωροµισθίου: οι ώρες απασχόλησης θα αυξάνονται ceteris paribus ενόσω το πραγµατικό ωροµίσθιο θα µειώνεται. Άρα, εάν θεωρήσουµε ότι όλα τα άλλα είναι δεδοµένα, η αύξηση της ζήτησης εργατικών χειρών προϋποθέτει τη µείωση των ονοµαστικών ωροµισθίων όταν το επίπεδο τιµών µένει σταθερό, ή την αύξηση του επιπέδου τιµών εάν το ονοµαστικό ωροµίσθιο είναι σταθερό (ή κάποιο συνδυασµό των ανωτέρω εις τρόπον ώστε να µειώνεται το πραγµατικό ωροµίσθιο 2. Η καµπύλη προσφοράς εργατικών χεριών από την πλευρά των εργαζοµένων θεωρείται ότι είναι κάθετη, η ποσότητα δηλαδή εργατοωρών που προσφέρεται είναι ανεξάρτητη από το πραγµατικό ωροµίσθιο (ανελαστική καµπύλη). Αυτή η παραδοχή συνιστά µια απλοποίηση (µάλλον εύλογη). Σηµαίνει ότι σε περίπτωση αύξησης του πραγµατικού µισθού το συνακόλουθο κίνητρο για περισσότερη εργασία (που προκύπτει από το «αποτέλεσµα υποκατάστασης» 3, µιας και ο ελεύθερος χρόνος κοστίζει πλέον περισσότερο) αντισταθµίζεται πλήρως από το «εισοδηµατικό αποτέλεσµα», το οποίο δηµιουργείται από το γεγονός ότι η καλλίτερη αµοιβή επιτρέπει εφεξής στον εργαζόµενο να «αγοράσει» για τον εαυτό του περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Τι µπορεί να µειώσει (να αυξήσει) το πραγµατικό ωροµίσθιο; - Είτε µία µετατόπιση της καµπύλης προσφοράς προς τα δεξιά (αριστερά) είτε µία µετατόπιση της καµπύλης ζήτησης προς τα κάτω (πάνω) - Το πραγµατικό ωροµίσθιο αλλάζει επίσης επειδή άλλαξε το γενικό επίπεδο τιµών (ΓΕΤ): κάθε αύξηση του ΓΕΤ µε σταθερά τα ονοµαστικά ωροµίσθια συνεπάγεται την πραγµατική τους µείωση (και αντίστροφα) 2 Να επισηµάνουµε εδώ ότι οι υποθέσεις αυτές για τη λειτουργία της «µακρο» αγοράς εργασίας είναι προβληµατικές από πολλές απόψεις: συγκαλύπτουν κάθε ταξικό ανταγωνισµό, ωραιοποιούν τη στρατηγική της κεφαλαιοκρατικής επιχείρησης και, καθιστούν, ούτε λίγο ούτε πολύ υπόλογη τη διεκδίκηση της βελτίωσης της αµοιβής της εργασίας για τη µείωση της απασχόλησης... Βεβαίως όλα αυτά συµβαίνουν σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισµού και ceteris paribus αλλά αυτά τα δυο τείνουν να υποβαθµίζονται εάν δεν εξαλείφονται πλήρως- όταν γίνεται χρήση αυτών των θέσεων µε τη µορφή των πολιτικών συνθηµάτων για να υποστηριχθούν τα συµφέροντα των επιχειρήσεων και του κεφαλαίου σε βάρος των εργαζοµένων (προκειµένου να επιβληθούν οι δήθεν «αυτονόητες» αλήθειες). 3 Για µια πληρέστερη κατανόηση του θέµατος ο αναγνώστης πρέπει να ανατρέξει στην ανάλυση των επιπτώσεων που συνεπάγεται µια αλλαγή των σχετικών τιµών για την ισορροπία του ορθολογικού καταναλωτή, όπως αυτή δίνεται από τη βασική µακροοικονοµική ανάλυση -5-
Αγορά Εργασίας Πραγµατικό ωροµίσθιο Zήτηση εργατ. χεριών (επιχειρήσεις) Προσφορά εργατ. χεριών (εργαζόµενοι) (w/p) 1 (w/ p) 2 Ωρες Απασχόλησης L 1 Υ2 Η µετατόπιση της προσφοράς ή της ζήτησης ε.χ. µπορεί να προκύψει από: - Αύξηση εργατικού δυναµικού λόγω µετανάστευσης, εξαιτίας της µαζικής εισόδου των γυναικών στην απασχόληση κ.ο.κ : τέτοιες εξελίξεις θα προκαλέσουν µετατόπιση της καµπύλης προσφοράς προς τα δεξιά. - Τεχνολογική βελτίωση που συνεπάγεται αύξηση της παραγωγικότητας και άρα µείωση εργατικού κόστους ανά µονάδα προϊόντος: σε αυτή την περίπτωση θα υπάρξει µετατόπιση καµπύλης ζήτησης προς τα άνω (στο βαθµό που θα προκαλέσει αύξηση της ζήτησης για ανειδίκευτους εργαζόµενους η µετακίνηση θα γίνει µάλλον προς τα κάτω) - Μείωση επενδύσεων η συνακόλουθη µείωση του προϊόντος συνεπάγεται µετατόπιση της ζήτησης εργατικών χεριών προς τα κάτω. -6-
Μείωση του πραγµατικού ωροµισθίου λόγω αύξησης του εργατικού δυναµικού πραγµατικό ωροµίσθιο w/p 1 w/p 2 Ωρες Απασχόλησης Copyright 2004 South-Western Μείωση του πραγµατικού ωροµισθίου λόγω µείωσης των επενδύσεων πραγµατικό ωροµίσθιο w/p 1 w/p 2 Η µείωση των επενδύσεων µε δεδοµένη την τεχνολογίασυνεπάγεται µείωση του προϊόντος αλλά και της ζητούµενης ποσότητας εργασίας για κάθε επίπεδο µισθού: µετατόπιση καµπ. ζήτησης προς τα κάτω Ωρες Απασχόλησης Copyright 2004 South-Western -7-
Αύξηση του πραγµατικού ωροµισθίου λόγω τεχνολογικών βελτιώσεων πραγµατικό ωροµίσθιο w/p 2 w/p 1 Οι τεχνολογικές βελτιώσεις µειώνουν το εργατικό κόστος ανά µονάδα προϊόντος λόγω αύξησης της παραγωγικότητας και ανεβάζουν τη ζητούµενη ποσότητα εργασίας για κάθε επίπεδο πραγµατικού µισθού: η καµπ. ζήτησης µετατοπίζεται προς τα πάνω Ωρες Απασχόλησης Copyright 2004 South-Western Οι βασικές ατέλειες που εντοπίζονται στην αγορά εργασίας είναι οι εξής: - Το κόστος της πληροφόρησης για την υπάρχουσα κενή θέση εργασίας ή για την ανεύρεση εργαζοµένων µε τα κατάλληλα προσόντα. - Η αβεβαιότητα για την εξέλιξη του πληθωρισµού κατά τη σύναψη των εργασιακών συµβάσεων. - Κατά τη συµβατική οικονοµική θεωρία µέγιστη ατέλεια της αγοράς εργασίας είναι ο συνδικαλισµός που συνεπάγεται κάθε είδους «ακαµψίες»: είτε πρόκειται για την αναγκαία προσαρµογή του µεγέθους της απασχόλησης είτε για τη µείωση του πραγµατικού ωροµισθίου ΙΙΙ. Η αγορά προϊόντος Με αφετηρία τη µικροοικονοµική ανάλυση της συνάρτησης παραγωγής µε δύο βασικούς συντελεστές την εργασία και το κεφάλαιο- εάν η ποσότητα του κεφαλαίου θεωρηθεί σταθερή, όπως είναι εύλογο να υποτεθεί ότι συµβαίνει βραχυχρόνια, κάθε αύξηση του προϊόντος προϋποθέτει αύξηση της απασχόλησης. Το προϊόν είναι, δηλαδή, βραχυχρόνια συνάρτηση της απασχόλησης. Προεκτείνοντας την παραδοχή αυτή από τη µεµονωµένη επιχείρηση σε µακροοικονοµική κλίµακα, γίνεται δεκτό ότι το συνολικό δυνητικό- προϊόν βραχυχρονίως είναι συνάρτηση της συνολικής απασχόλησης: Y ΠΛΗΡΟΥΣΑΠΑ ΣΧ = f (L) -8-
ιαµορφώνεται έτσι µια βραχυχρόνια καµπύλη προϊόντος, που θερεί δοσµένο το απόθεµα του κεφαλαίου: η αύξηση της απασχόλησης συνεπάγεται αύξηση του προϊόντος αλλά µε φθίνοντα ρυθµό. Από την ισορροπία της αγοράς εργασίας προσδιορίζεται το επίπεδο της πλήρους απασχόλησης L. Xάρη σε αυτό συνάγεται το δυνητικό προϊόν ή επίπεδο παραγωγής πλήρους απασχόλησης. Σύµφωνα µε τις παραδοχές αυτές κάθε αύξηση των επενδύσεων θα οδηγεί σε µετατόπιση της καµπύλης δυνητικού ΑΕΠ προς τα πάνω. Συνάρτηση Παραγωγής (βραχυχρόνια): προϊόν πλήρους απασχόλησης (δυνητικό ΑΕΠ) εκροή Υ Με δεδοµένα: α) την ισορροπία της αγοράς εργασίας και β) τη διαθέσιµη τεχνολογία διαµορφώνονται: α) Το επίπεδο της απασχόλησης και β) Βάσει αυτού το ύψος του συνολικού προϊόντος L Ωρες απασχόλησης Κατά συνέπεια, καίτοι βρισκόµαστε σε µακροχρόνια ισορροπία ορίζουµε θεωρώντας δεδοµένο το απόθεµα του κεφαλαίου µια βραχυχρόνια καµπύλη προϊόντος: οι µακροχρόνιες µεταβολές προσδιορίζονται διαγραµµατικά µε τις κατάλληλες µετατοπίσεις της καµπύλης προϊόντος -απασχόλησης - προς τα άνω σε περίπτωση αύξησης του κεφαλαιακού αποθέµατος (ή προς τα κάτω σε περίπτωση µείωσης). IV. Η αγορά Χρηµατοπιστωτικού Κεφαλαίου Ο ρόλος της αγοράς κεφαλαίων είναι να συγκεντρώνει τις αποταµιεύσεις των νοικοκυριών και να παρέχει δάνεια στις επιχειρήσεις για την υλοποίηση επενδύσεων. Σε µια κλειστή οικονοµία δίχως κρατικό τοµέα η ισορροπία στην αγορά κεφαλαίου συνεπάγεται ότι η αποταµίευση των νοικοκυριών θα εξισωθεί µε την επένδυση που κάνουν οι επιχειρήσεις -9-
Η συνάρτηση αποταµιεύσεων δείχνει ότι καίριο είναι το ύψος του διαθεσίµου εισοδήµατος: οι αποταµιεύσεις είναι απολύτως ανελαστικές ως προς το πραγµατικό επιτόκιο (ονοµαστικό µείον το ρυθµό πληθωρισµού) και άρα κάθετη. Αποταµίευση είναι το µέρος του εισοδήµατος που δεν δαπανάται για κατανάλωση σήµερα. - Το νοικοκυριό αποφασίζει για το ύψος της δαπάνης για κατανάλωση και για την αποταµίευση µε βάση το διαθέσιµο εισόδηµα (ό,τι αποµένει µετά την πληρωµή των φόρων) - Η αποταµίευση σηµαίνει αποχή από σηµερινή καταναλωτική δαπάνη. Σκοπός της είναι συχνά: - Η δηµιουργία ενός χρηµατοδοτικού πόρου διαθέσιµου για µελλοντική κατανάλωση (από προνοητικότητα ή αίσθηµα ανασφάλειας), - Η συσσώρευση ενός αποθέµατος που θα επιτρέψει µιαν υψηλή δαπάνη, ανέφικτη διαφορετικά (αγορά σπιτιού, χρηµατοδότηση σπουδών κ.ο.κ) - Το πραγµατικό επιτόκιο είναι εύλογο να επηρεάσει θετικά την απόφαση για το ύψος της αποταµίευσης αλλά δεν αποτελεί τον βασικό προσδιοριστικό παράγοντα (κάθετη καµπύλη) Eπένδυση είναι η δαπάνη για αγορά νέων µηχανηµάτων, εξοπλισµών και εγκαταστάσεων: κεφαλαιουχικών δηλαδή αγαθών που επιτρέπουν στην επιχείρηση να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα. - Από µακροοικονοµική σκοπιά ΕΝ µπορεί να θεωρηθεί επένδυση η τοποθέτηση χρηµάτων σε χ/π τίτλους και χρεόγραφα (π.χ. αγορά µετοχών ή µεριδίων αµοιβαίων κεφαλαίων) από όποιον και αν γίνεται. - Από τη µεµονωµένη σκοπιά ενός νοικοκυριού µπορεί να θεωρείται «επένδυση» µια τέτοια τοποθέτηση αλλά ΕΝ ΕΊΝΑΙ τίποτε άλλο από τοποθέτηση (placement) αποταµιεύσεων - Η συζήτηση για τους «επενδυτές» που αλωνίζουν στις χρηµαταγορέςκεφαλαιαγορές µε στόχο κερδοσκοπικές τοποθετήσεις πρέπει να διαχωριστεί απολύτως από την µακροοικονοµική έννοια της επένδυσης. - «Θεσµικοί επενδυτές» κατά την καθιερωµένη ορολογία στα χρηµατιστηριακά είναι ασφαλιστικοί οργανισµοί και επιχειρήσεις όπως και άλλοι φορείς µε αναγνωρισµένο ρόλο στο χ/π σύστηµα που καταθέτουν σε τίτλους µέρος των αποθεµατικών ή των κεφαλαίων που διαχειρίζονται Κίνητρο για επενδύσεις αποτελεί η προοπτική του κέρδους. Κατά συνέπεια και οτιδήποτε άλλο µπορεί να οδηγεί τελικώς σε άντληση κέρδους: η προοπτική π.χ. αύξησης των µελλοντικών πωλήσεων, το άνοιγµα νέων αγορών, η δηµιουργία ενός νέου προϊόντος -10-
- Βασικός γνώµονας για να εκτιµηθούν ποσοτικά και να αξιολογηθούν σοβαρά αυτές οι προοπτικές είναι το πραγµατικό επιτόκιο: η επένδυση είναι αντίστροφη συνάρτηση του πραγµατικού επιτοκίου (αρνητική κλίση) - Υπενθύµιση: επιτόκιο είναι το «ενοίκιο» για τη διάθεση µιας χρηµατικής µονάδας επί ένα έτος ή µε άλλα λόγια το κόστος για τη διακράτηση χρήµατος σε ρευστή µορφή. Προσοχή σε επιτόκια που δεν ορίζονται σε δωδεκάµηνη βάση!!! - Απλουστευτικά: Πραγµατικό επιτόκιο = Ονοµαστικό επιτόκιο ρυθµός πληθωρισµού. Η συνάρτηση επενδύσεων εξαρτάται από τις προοπτικές κερδοφορίας των επιχειρήσεων άρα είναι αρνητική συνάρτηση του πραγµατικού επιτοκίου. Με βάση το εισοδηµατικό κύκλωµα µιας κλειστής οικονοµίας µε δύο τοµείς (νοικοκυριά και επιχειρήσεις) και τρεις αγορές (προϊόντος, εργασίας και κεφαλαίων): - H συνολική ζήτηση ισούται µε τις δαπάνες για κατανάλωση από τα νοικοκυριά και τις δαπάνες για επενδύσεις των επιχειρήσεων C+I - Σε ισορροπία πλήρους απασχόλησης οι δαπάνες αυτές είναι ίσες µε το προϊόν σε αξία Υ= C+I - Εξ αυτού προκύπτει ότι Ι = Υ- C, δηλ. η επενδυτική δαπάνη είναι ίση µε την αποταµίευση (το µέρος του εισοδήµατος που δεν διατέθηκε για κατανάλωση). - Συνθήκη ισορροπίας ζήτησης-προσφοράς: η εξίσωση Ι = S Συναρτήσεις Ι και S Ι S Πραγµατικό επιτόκιο r -11-
Ισορροπία µε αύξηση αποταµίευσης S Ι S Πραγµατικό επιτόκιο r r Ισορροπία µε αύξηση επενδύσεων Ι S r Ι Πραγµατικό επιτόκιο r Κάθε αύξηση της αποταµίευσης λόγω αύξησης των εισοδηµάτων, π.χ.- συνεπάγεται µετατόπισης της καµπύλης αποταµιεύσεων προς τα δεξιά -12-
και οδηγεί σε µείωση του πραγµατικού επιτοκίου (ισχύει επίσης το αντίστροφο). Εάν αυξηθεί η ζήτηση για επενδύσεις ανεξάρτητα από το ύψος του ισχύοντος πραγµατικού επιτοκίου, η καµπύλη επενδύσεων µετατοπίζεται προς άνω µε αποτέλεσµα την αύξηση του πραγµατικού επιτοκίου ισορροπίας. V. H αλληλεπίδραση των τριών αγορών Στο πλήρες υπόδειγµα γίνεται δεκτό όπως ήδη αναφέρθηκε ότι και οι τρεις αγορές - εργασίας, προϊόντος, κεφαλαίων - βρίσκονται σε ταυτόχρονη ισορροπία. - Στην αγορά εργασίας ο πραγµατικός µισθός προσαρµόζεται έτσι ώστε να οριστεί το επίπεδο πλήρους απασχόλησης. - Στην αγορά προϊόντος µε βάση το ύψος της απασχόλησης και την εκάστοτε δοσµένη τεχνολογία προσδιροίζεται το ύψος του προϊόντος πλήρους απαχόλησης δυνητικό ΑΕΠ. - Στην αγορά κεφαλαίων το πραγµατικό επιτόκιο προσαρµόζεται έτσι ώστε να διασφαλίσει ότι σε εισόδηµα πλήρους απασχόλησης η αποταµίευση θα ισούται µε την επένδυση. Εξ αυτής προκύπτει ότι η συνολική ζήτηση θα είναι ίση µε τη συνολική προσφορά. Η χρήση του υποδείγµατος επιτρέπει την ανάλυση των επιπτώσεων που έχει στην οικονοµία κάποια σηµαντική αλλαγή: τεχνολογική, εργασιακή κ.λπ. όπως π.χ. η εισαγωγή προσωπικών υπολογιστών: - Μια µετατόπιση της καµπύλης ζήτησης εργασίας θα προκαλέσει αύξηση του πραγµατικού µισθού. - Παράλληλα, θα προκληθεί µετατόπιση προς τα άνω της καµπύλης προϊόντος και αύξηση του δυνητικού προϊόντος. - Τέλος η αύξηση των επενδύσεων (για αγορά υπολογιστών) σε συνδυασµό µε την αύξηση των αποταµιεύσεων λόγω αυξηµένου εισοδήµατος θα ορίσει αλλάζοντας ή όχι, ανάλογα µε τις µετατοπίσεις των δυο καµπυλών- το πραγµατικό επιτόκιο ισορροπία. Εάν το ερώτηµα είναι ποιες επιπτώσεις θα έχει η µαζική ένταξη των γυναικών στο εργατικό δυναµικό: - Μια µετατόπιση της καµπύλης προσφοράς εργατικών χεριών θα προκαλέσει αύξηση της συνολικής απασχόλησης. - Με δεδοµένη τεχνολογία και καµπύλη προϊόντος η αύξηση της απασχόλησης θα προκαλέσει αύξηση του δυνητικού προϊόντος. - Τέλος η αύξηση των αποταµιεύσεων λόγω αυξηµένου εισοδήµατος προκαλεί µετατόπιση προς τα δεξιά της καµπύλης αποταµίευσης γεγονός που µε δεδοµένη την καµπύλη επενδύσεων οδηγεί σε ένα νέο χαµηλότερο πραγµατικό επιτόκιο ισορροπίας. -13-