ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ 1η Μελέτη «Εξελίξεις και Τάσεις της Αγοράς» Εισαγωγή: Η 1η Μελέτη «Εξελίξεις και Τάσεις της Αγοράς» εκπονήθηκε από το Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων τον Ιούλιο του 2014. Ανάδοχος του έργου είναι η Κοινοπραξία των εταιριών ICAP Group AE και ICAP Advisory AE. Το βασικό συμπέρασμα: Η Ελλάδα διανύει τον 6ο χρόνο της βαθύτερης οικονομικής κρίσης στην ιστορία της με σωρευτική μείωση του ΑΕΠ που ξεπερνάει το 25%. Το κοινωνικό κόστος της οικονομικής κρίσης είναι εξαιρετικά υψηλό, με την ανεργία να έχει φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Παράλληλα, στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα πραγματοποιήθηκαν μεγάλες μειώσεις μισθών και συντάξεων, συρρικνώνοντας το εισόδημα για τις περισσότερες ομάδες πληθυσμού. Η συμπίεση της εγχώριας ζήτησης και του κόστους εργασίας έχουν οδηγήσει σε αρνητικό πληθωρισμό, γεγονός που ωφελεί τις κοινωνικές τάξεις με σταθερά εισοδήματα αλλά δυσχεραίνει την αποπληρωμή δανειακών υποχρεώσεων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Η Αθήνα έχει πληγεί από την οικονομική κρίση με τους περισσότερους δείκτες για την Αττική να έχουν ακολουθήσει ανάλογη πορεία με αυτή της χώρας. Το κατά κεφαλήν εισόδημα στην Αττική είχε ξεπεράσει κατά 16% αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2009 και σήμερα είναι ελαφρά χαμηλότερο. Αξιοσημείωτη είναι η πτώση στην αγορά ακινήτων, με τον κλάδο της οικοδομής να έχει πληγεί βαθειά. Στα θετικά της Αττικής για τις μελλοντικές της δυνατότητες είναι το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού συγκριτικά τόσο με την Ελλάδα όσο και με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο, υπάρχουν σημάδια ότι η οικονομία σταθεροποιείται και μέσα στο 2014 θα ξεκινήσει η ανάκαμψη. Οι βασικές μακροοικονομικές ανισορροπίες της ελληνικής οικονομίας όπως το δημοσιονομικό έλλειμμα, το χάσμα ανταγωνιστικότητας και το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών έχουν σε μεγάλο βαθμό διορθωθεί. Ειδικότερα, τα κύρια ευρήματα της μελέτης για τις τελευταίες μακροοικονομικές εξελίξεις είναι τα ακόλουθα: (i) Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Η Ελλάδα βρίσκεται στην πλέον μακροχρόνια και βαθειά ύφεση της ιστορίας της, η οποία έχει διαρκέσει 6 έτη. Η συνολική μείωση στο ΑΕΠ από το α τρίμηνο του 2007 έως το α τρίμηνο του 2014 ανέρχεται σε 25,2%. Ωστόσο, η ύφεση είναι αισθητά πιο ήπια τα τελευταία τρίμηνα, με προοπτική ο ρυθμός μεταβολής του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) να γίνει θετικός το αμέσως επόμενο διάστημα, Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 1
σηματοδοτώντας την έναρξη της ανάκαμψης. Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα αποτελείται από δύο διακριτές φάσεις. Στην πρώτη φάση το 2008-2009, η Ελλάδα ακολουθεί τη διεθνή χρηματοοικονομική κρίση, με την ύφεση στη χώρα να είναι συγκρίσιμη με αυτή της ευρωζώνης συνολικά. Στη δεύτερη φάση από τις αρχές του 2010 και μετά, ενώ η διεθνής οικονομία ανακάμπτει (με εξαίρεση την ευρωζώνη η οποία μετά από μία σύντομη ανάκαμψη θα εισέλθει σε νέα ύφεση το 2011-2013), η κρίση στην Ελλάδα βαθαίνει απότομα καθώς η αδυναμία αναχρηματοδότησης των δημόσιων ελλειμμάτων οδηγεί σε μέτρα λιτότητας που περιορίζουν δραστικά την εγχώρια ζήτηση. (ii) Ιδιωτική κατανάλωση Η τελική κατανάλωση, που αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του ΑΕΠ έχει σημειώσει πτώση 24,4% από το α τρίμηνο του 2007 έως το α τρίμηνο του 2014, με το ρυθμό να έχει ανέλθει σε οριακά θετικό πρόσημο το τελευταίο τρίμηνο. Οι τάσεις ανάκαμψης στην κατανάλωση φαίνονται και στο ρυθμό μεταβολής του λιανικού εμπορίου, ο οποίος μετά από μακρόχρονη περίοδο μείωσης τους τελευταίους μήνες έχει ανέλθει σε θετικά επίπεδα. (iii) Επενδύσεις / Βιομηχανική παραγωγή Αντίθετα, οι ακαθάριστες επενδύσεις συνεχίζουν να μειώνονται, με τη συνολική πτώση από το α τρίμηνο του 2007 να ανέρχεται στο -67,3%. Η έλλειψη ρευστότητας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα δυσχεραίνει τα επενδυτικά σχέδια των επιχειρήσεων. Η βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε από το υψηλότερο σημείο της το Μάιο 2007 έως το ελάχιστο σημείο της το Φεβρουάριο 2013 κατά 33%. Έκτοτε έχει σταθεροποιηθεί σε χαμηλά επίπεδα. Εξετάζοντας τον όγκο βιομηχανικής παραγωγής ανάλογα με το επίπεδο τεχνολογίας, διαφαίνεται ότι οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας εμφάνισαν μεγαλύτερη αντοχή στην οικονομική κρίση και από τα μέσα του 2012, έχουν ξεκινήσει να ανακάμπτουν. Αντίθετα, οι υπόλοιπες κατηγορίες μεσαίας και χαμηλής τεχνολογίας συνεχίζουν να βρίσκονται σε ύφεση. (iv) Αγορά εργασίας Η συνολική μείωση της απασχόλησης από το υψηλότερο σημείο της το Μάιο του 2008 ξεπερνάει το 25%, ενώ η ανεργία έφτασε στο υψηλότερο σημείο της το Σεπτέμβριο του 2013 (1,36 εκ. άνεργοι), επίπεδο που είναι 3,7 φορές υψηλότερο από το επίπεδο του Μαΐου του 2008. Η μείωση της ανεργίας από το περασμένο φθινόπωρο και μετά οφείλεται στην αποχώρηση ανέργων από την αγορά εργασίας και όχι στην αύξηση της απασχόλησης, η οποία συνεχίζει να μειώνεται. Ωστόσο, ο ρυθμός μείωσης της είναι πολύ πιο ήπιος και ο αριθμός απασχολούμενων εμφανίζει τάσεις σταθεροποίησης τους τελευταίους μήνες. (v) Πληθωρισμός Η Ελλάδα έχει εισέλθει από τις αρχές του 2013 σε μία περίοδο αποπληθωρισμού για πρώτη φορά από τη Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 2
δεκαετία του 60. Οι μεγάλες μειώσεις μισθών έχουν περιορίσει το κόστος εργασίας ενώ παράλληλα, ο περιορισμός της ζήτησης οδηγεί τις επιχειρήσεις να μειώνουν τα περιθώρια κέρδους και τις τιμές τους. Ο αποπληθωρισμός ωφελεί τους εργαζομένους με σταθερά εισοδήματα και ενισχύει την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, αλλά δυσχεραίνει την αποπληρωμή χρεών από τον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα. Οι τιμές παραγωγού εμφανίζουν μεγαλύτερη αστάθεια από τις τιμές καταναλωτή καθώς εξαρτώνται περισσότερο από εισαγόμενες πρώτες ύλες. (vi) Δημοσιονομικό έλλειμμα και χρέος Το 2013, για πρώτη φορά μετά το 2002, η Ελλάδα εμφάνισε πρωτογενές πλεόνασμα. Ωστόσο το μεγάλο ύψος των τόκων, παρά τη μείωση τους με το κούρεμα του χρέους το Μάρτιο 2012, συνεχίζει να δημιουργεί ελλείμματα συνολικά. Η δημοσιονομική σταθεροποίηση προϋποθέτει την ανάκαμψη της οικονομίας που θα αυξήσει τα φορολογικά έσοδα και τη συνέχιση της αναχρηματοδότησης του χρέους με χαμηλά επιτόκια από το ΔΝΤ και τις ευρωπαϊκές χώρες. Η επιτυχής δημοσιονομική εξυγίανση φαίνεται και από την εξέλιξη της διαφοράς (spread) των αποδόσεων των 10ετών ομολόγων Ελλάδας και Γερμανίας, η οποία μειώθηκε από 27,4% το Φεβρουάριο 2012 σε μόλις 4,7% με βάση τα τελευταία στοιχεία. (vii) Εξωτερικό ισοζύγιο - ανταγωνιστικότητα Η Ελλάδα μετά την είσοδό της στην ευρωζώνη, γνώρισε για πολλά έτη αύξηση τιμών και μισθών ταχύτερα από τους εμπορικούς της εταίρους, με αποτέλεσμα την απώλεια ανταγωνιστικότητας. Η δραστική μείωση μισθών κατά τη διάρκεια της ύφεσης έχει αποκαταστήσει την ανταγωνιστικότητα της χώρας ως προς το κόστος εργασίας. Ωστόσο, η μεγάλη διόρθωση του κόστους εργασίας δεν ανταποκρίνεται σε αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, οι οποίες το α τρίμηνο του 2014 ήταν 7,5% χαμηλότερες από το α τρίμηνο του 2007. Η αδυναμία του παραγωγικού δυναμικού της χώρας να αξιοποιήσει ευκαιρίες σε διεθνείς αγορές δείχνει ότι η ελληνική οικονομία και η επιχειρηματική δραστηριότητα έχει διαρθρωτικά προβλήματα που δεν αφορούν μόνο το κόστος εργασίας. Η συνεχιζόμενη ύφεση στις χώρες της ευρωζώνης που απορροφούν μεγάλο μέρος των ελληνικών εξαγωγών καθώς και η δυσκολία χρηματοδότησης εμπορικών συναλλαγών από το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχουν συντελέσει στην αδυναμία σημαντικής αύξησης των εξαγωγών. (viii) Ρευστότητα Κρίσιμος παράγοντας για την ανάκαμψη και ειδικότερα τις επενδύσεις αποτελεί η ρευστότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος προς τις επιχειρήσεις. Η σταθεροποίηση των προσδοκιών και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας περιορίζουν τις εκροές κεφαλαίων ωστόσο, η συνεχιζόμενη απόσταση μεταξύ δανείων και καταθέσεων και οι επισφάλειες από υπάρχοντα δάνεια αναγκάζουν τον τραπεζικό τομέα να μειώνει περαιτέρω τη χρηματοδότηση προς τις επιχειρήσεις. Τα αποτελέσματα της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών δεν φαίνονται ακόμα στα στοιχεία, αλλά δημιουργούν την προσδοκία σταθεροποίησης και Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 3
σε αυτόν τον τομέα. Σε κάθε περίπτωση, τα πραγματικά επιτόκια που καλούνται να πληρώσουν οι επιχειρήσεις για δανεισμό είναι εξαιρετικά υψηλά σε συνθήκες αποπληθωρισμού. (ix) Κλάδοι ενδιαφέροντος Οι κλάδοι ενδιαφέροντος για το Δήμο Αθηναίων παρουσιάζουν μικτή εικόνα σε εθνικό επίπεδο τα τελευταία έτη. Το λιανικό και χονδρικό εμπόριο σημειώνουν μεγαλύτερη πτώση από την οικονομία στο σύνολο, ενώ τα ταξιδιωτικά πρακτορεία αντιμετωπίζουν δομικές προκλήσεις στη δραστηριότητά τους λόγω του διαδικτύου. Οι εκδοτικές δραστηριότητες, η παραγωγή λογισμικού, οι διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες εμφανίζουν ανάπτυξη μέσα στην οικονομική κρίση. Τέλος, η υγεία, ο τουρισμός και η εστίαση έχουν πληγεί από την ύφεση αλλά εμφανίζουν ανθεκτικότητα. Ειδικότερα: Η πορεία του κλάδου του χονδρικού εμπορίου στην Ελλάδα είναι έντονα αρνητική με σημαντικές απώλειες τόσο σε πωλήσεις (-25% χωρίς να περιλαμβάνονται τα έτη 2012 και 2013), όσο και σε θέσεις εργασίας (>50 χιλ. εργαζόμενοι) τα τελευταία έτη. Έντονα αρνητική χαρακτηρίζεται και η πορεία του κλάδου του λιανικού εμπορίου στην Ελλάδα, καταγράφοντας σημαντικές απώλειες τόσο σε πωλήσεις (-20% χωρίς να περιλαμβάνονται τα έτη 2012 και 2013), όσο και σε θέσεις εργασίας (>130 χιλ. εργαζόμενοι λιγότεροι) τα τελευταία έτη. Ο κλάδος καταλυμάτων και υπηρεσιών εστίασης εμφάνισε αντοχές στην ύφεση με περιορισμένες απώλειες τόσο σε πωλήσεις όσο και στην ΑΠΑ. Εξετάζοντας τις θέσεις εργασίας διαφαίνεται ότι οι εργαζόμενοι στα καταλύματα παραμένουν σε ετήσια βάση σχετικά σταθεροί, ενώ αντίθετα σημαντικές απώλειες εμφανίζονται στις υπηρεσίες εστίασης. Η πορεία του κλάδου των εκδοτικών δραστηριοτήτων στην Ελλάδα παρουσιάζει αστάθεια, με το 2008 και 2009 να διαφαίνεται ανάπτυξη ακολουθούμενη από ύφεση το 2010 και 2011 με βάση τις πωλήσεις. Οι θέσεις εργασίας έχουν επίσης μειωθεί στο μισό από το 2009 και μετά, αλλά και πάλι υπάρχουν μεγάλες αυξομειώσεις μέσα στο διάστημα αυτό. Η πορεία του κλάδου προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών και παροχής συμβουλών στην Ελλάδα το 2010 και 2011 με βάση τις πωλήσεις και την ΑΠΑ ήταν έντονα αρνητική καθώς μεγάλο μέρος των πωλήσεων αφορά σε εταιρικούς πελάτες που περιόρισαν τις επενδύσεις τους σε πληροφοριακά συστήματα με την έναρξη της κρίσης. Με βάση τις θέσεις εργασίας όπου υπάρχουν πιο πρόσφατα στοιχεία, υπάρχει μεγαλύτερη σταθερότητα χωρίς να διαμορφώνεται κάποια τάση τα τελευταία έτη. Η πορεία του κλάδου των ταξιδιωτικών πρακτορείων στην Ελλάδα είναι έντονα αρνητική με βάση τις πωλήσεις και την ΑΠΑ (-40% έως -50%) το 2010 και 2011. Με βάση τις θέσεις εργασίας όμως, εμφανίζεται από το 2012 και μετά μία ανάκαμψη. Ο κλάδος διοικητικών δραστηριοτήτων γραφείου, γραμματειακής υποστήριξης και άλλων δραστηριοτήτων παροχής υποστήριξης σε επιχειρήσεις, σημειώνει θετική πορεία με βάση τις Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 4
πωλήσεις έως και το 2011 παρά την οικονομική κρίση και στάσιμη με βάση την ΑΠΑ. Αστάθεια παρουσιάζεται στον αριθμό των θέσεων εργασίας. Η πορεία του κλάδου της παροχής υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα είναι αρνητική με απώλειες τόσο σε πωλήσεις (-15% χωρίς να περιλαμβάνονται τα έτη 2012 και 2013), όσο και σε θέσεις εργασίας (~25 χιλ. λιγότεροι εργαζόμενοι) τα τελευταία έτη. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 5