ΙΗΜΕΡΙ Α ΤΕΕ-ΓΣΕΕ Αµίαντος: Μια διαρκής απειλή -Προβλήµατα και τρόποι αντιµετώπισής τους 30 και 31 Οκτωβρίου 2006 Εισήγηση της Οργανωτικής Επιτροπής 1. Εισαγωγή Η παρούσα εκδήλωση στοχεύει στην κατά το δυνατόν σφαιρικότερη ανάδειξη των αναγκαίων προϋποθέσεων και πολιτικών για την ασφαλή διαχείριση του αµιάντου, τόσο για τους εργαζοµένους, όσο και για τον γενικό πληθυσµό, µε δεδοµένη την απαγόρευση της παραγωγής, εµπορίας και χρήσης του. Η πρωτοβουλία αυτή είναι προϊόν της συνεργασίας ανάµεσα στις Μόνιµες Επιτροπές του ΤΕΕ και τις αντίστοιχες Γραµµατείες της ΓΣΕΕ για τον Περιβάλλον και την Υγεία και Ασφάλεια στους χώρους εργασίας αντιστοίχως. Η σφαιρική αυτή θεώρηση, που δίνει και το στίγµα της ευρύτητας του θέµατος, ήταν αναγκαία, καθώς η παρουσία αµιάντου και η διασπορά του, αποτελούν πρόβληµα που άπτεται τόσο του εργασιακού, όσο και του ευρύτερου περιβάλοντος και κατ επέκταση άπτεται της επαγγελµατικής και της δηµόσιας υγείας και ασφάλειας. Ο αµίαντος είναι ένα υλικό, οι ιδιότητες του οποίου ήταν γνωστές στην αρχαία Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι και οι δύο τρέχουσες ονοµασίες του είναι ελληνικής προέλευσης δηλαδή αµίαντος: ο «µη υφιστάµενος µίανσιν» και άσβηστος (asbestos): αυτός που δεν σβήνει. Λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ο αµίαντος έχει χρησιµοποιηθεί ως πρώτη ή δευτερεύουσα ύλη για περισσότερες από 3.000 τεχνικές εφαρµογές και καταναλωτικά προϊόντα, όπως ως ενισχυτικό συστατικό, θερµοµονωτικό ή ηχοµονωτικό υλικό. Έχει χρησιµοποιηθεί σε προϊόντα τριβής, φλάντζες, σφραγίσµατα, κόλλες. Λόγω της χηµικής του αντοχής χρησιµοποιήθηκε σε διεργασίες, όπως η διήθηση και η ηλεκτρόλυση. Χρησιµοποιήθηκε κατά κόρον στην κατασκευαστική δραστηριότητα σε κτήρια προοριζόµενα για εµπορικά, βιοµηχανικά, νοσοκοµεία, σχολεία, κατοικίες. Απαντάται επίσης ως µονωτικό υλικό σε σιδηροδροµικά οχήµατα, σε πλοία και άλλα µεταφορικά µέσα, συµπεριλαµβανοµένων των αεροσκαφών και στρατιωτικών οχηµάτων. 1
Είχαµε δηλαδή µία ευρύτατη χρήση αυτού του υλικού που σχετικά πρόσφατα απαγορεύτηκε ολοσχερώς η χρήση του λόγω των ανηκέστων βλαβών που µπορεί να προκαλέσει στην υγεία. Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας δεν υπάρχει ελάχιστο όριο έκθεσης στον αµίαντο. Ασφάλεια δηλαδή είναι η µη χρήση του. Η δράση του είναι ιδιαιτέρως ύπουλη, καθώς η εµφάνιση νόσου µπορεί να γίνει µετά από 20 ή και 30 χρόνια από την έκθεση σε αυτόν. Η δράση του αµιάντου συνδέεται µε την αποδέσµευση ινών στην ατµόσφαιρα, γεγονός που εξαρτάται από το αν το υλικό είναι ανέπαφο ή φθαρµένο. Η κατάσταση των αµιαντούχων υλικών αλλάζει µε το χρόνο λόγω π.χ. βλάβης, φθοράς ή αλλοίωσης λόγω καιρικών συνθηκών. 2. Το ευρωπαϊκό και το διεθνές πλαίσιο για το αµίαντο Ορισµένα χρονικά ορόσηµα για τον αµίαντο είναι τα ακόλουθα: Το 1935, οπότε ανακαλύφθηκε η σχέση µεταξύ έκθεσης σε αµίαντο και πρόκλησης καρκίνου του πνεύµονα. Το 1977, οπότε ταξινοµήθηκαν όλα τα είδη αµιάντου ως καρκινογόνα από το ιεθνές Κέντρο Ερευνών κατά του Καρκίνου. Το 1999, οπότε υιοθετήθηκε η ευρωπαϊκή οδηγία 1999/77/ΕΚ η οποία προέβλεπε την απαγόρευση της παραγωγής, της εµπορίας και της χρήσης αµιαντούχων προϊόντων ή ουσιών του αµιάντου σε ολόκληση την Ε.Ε. από την 1 η Ιανουαρίου του 2005. Από τις 15 Απρλίου του 2006, ισχύουν αυστηρότερα µέτρα για την προστασία των εργαζοµένων από τους κινδύνους της έκθεσης σε ίνες αµιάντου (Οδηγία 2003/18/ΕΚ σε τροποποίηση της Οδηγίας 83/477/ΕΟΚ). Οι χρονικές αποστάσεις ανάµεσα σε αυτά τα γεγονότα καταδεικνύουν την σθεναρή αντίσταση που προβλήθηκε από το σύστηµα αµιάντου ενάντια στην κατάργησή του. παραγωγής, επεξεργασίας, εµπορίας εν θα πρέπει να µας διαφεύγει, ωστόσο, ότι σε διεθνές επίπεδο δεν έχει απαγορευθεί ακόµη η χρήση του αµιάντου, καθώς χώρες παραγωγοί όπως ο Καναδάς ανθίστανται σθεναρά. Οι πιο πρόσφατες εξελίξεις στο θέµα της παρακολούθησης της διακίνησης και εµπορίας του αµιάντου έρχονται από την Γενεύη, όπου στις αρχές Οκτωβρίου 2006, διεξήχθησαν οι εργασίες της Συνδιάσκεψης των Μερών της Σύµβασης του Ρότερνταµ για την αποδοχή κατόπιν προηγούµενης γνωστοποίησης (Roterdam Convention on the Prior Informed Consent - PIC), COP 3, όπου δεν υπήρξε συµφωνία και η λήψη απόφασης µετετέθη για το 2008, για να συµπεριληφθεί ο χρυσότιλος στις ουσίες που καλύπτει η Σύµβαση. Αυτή η Σύµβαση δίνει τη δυνατότητα στις αναπτυσσόµενες χώρες να αποφασίζουν για τους εν δυνάµει κινδύνους από χηµικά που εισέρχονται στο έδαφός τους 2
και να αρνούνται την είσοδό τους, αν δεν µπορούν να τα διαχειρισθούν ασφαλώς. Και όλα αυτά παρά τις εισηγήσεις του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας (Π.Ο.Υ.) σύµφωνα µε τον οποίο 90.000 άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο από ασθένειες που σχετίζονται µε την έκθεση στον αµίαντο. Κατ αυτό τον τρόπο θα συνεχίζεται το περιβαλλοντικό και κοινωνικό damping. Επιπλέον, στην εποχή των στενών οικονοµικών δεσµών και της παγκοσµιοποίησης, οφείλουµε να προσέξουµε να µην ακυρώσουµε τις προσπάθειές µας επανεισάγοντας υλικά που περιέχουν αµίαντο. Στις 22 και 23 Σεπτεµβρίου του 2005, µία σηµαντική διάσκεψη έλαβε χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και αφορούσε στον αµίαντο. Προϊόν αυτής ήταν η «ήλωση των Βρυξελλών», στην οποία το 2006 χαρακτηρίσθηκε Έτος δράσης για το αµίαντο και δροµολογήθηκε µία ευρωπαϊκή εκστρατεία για την παρακολούθηση της ενσωµάτωσης και της εφαρµογής των σχετικών οδηγιών. Παρά τις νοµικές αυτές εξελίξεις, το πρακτικό πρόβληµα της πρόληψης της έκθεσης στον αµίαντο κατά τις εργασίες αφαίρεσης, κατεδάφισης, συντήρησης και επισκευής εξακολουθεί να υφίσταται. 3. Η ελληνική πραγµατικότητα Έως το 1995, η Ελλάδα συγκαταλεγόταν στους επτά µεγαλύτερους προµηθευτές αµιάντου στον κόσµο, παράγοντας 100.000 τόνους χρυσότιλου ετησίως, ενώ ανάλογες ποσότητες ελληνικού και εισαγόµενου αµιάντου τύγχαναν επεξεργασίας στα εργοστάσια αµιαντοτσιµέντου. Από το 1982 έως το 2000 λειτουργούσαν στο Ζιδάνι της Κοζάνης τα Μεταλλεία Αµιάντου Βορείου Ελλάδος, η τελευταία και µεγαλύτερη µονάδα εξόρυξης και επεξεργασίας αµιάντου στην Ευρώπη. Το 1993, η χρήση του κυανού αµιάντου (κροκιδόλιθου) απαγορεύτηκε δια νόµου (1154/93) και στις 31 εκεµβρίου 2004 η Ελλάδα απαγόρευσε την χρήση όλων των µορφών αµιάντου σύµφωνα µε την Οδηγία της Ε.Ε. Σύµφωνα µε στοιχεία που κατατέθηκαν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Ελλάδα ο συνολικός αριθµός εργαζοµένων που είχαν εκτεθεί µέχρι το 1990 ανερχόταν στις 150.000. Το 1993 σε µελέτη του καθηγητή Μ. Κογεβίνα, αναφέρεται ότι ετησίως 10.000 εργαζόµενοι βίωναν επικίνδυνες εκθέσεις στον αµίαντο. Ειδικά στα εργοστάσια παραγωγής αµιαντοτσιµέντου όπως: Στη Νέα Λάµψακο στην Εύβοια, 250 εργαζόµενοι αντιµετώπιζαν κίνδυνο επαγγελµατικής έκθεσης σε αµίαντο από το 1961 έως το 1990. 3
Στη Θεσσαλονίκη, 416 εργαζόµενοι αντιµετώπιζαν κίνδυνο επαγγελµατικής έκθεσης σε αµίαντο από το 1968 έως το 2003. Στην Πάτρα, 150 εργαζόµενοι αντιµετώπιζαν κίνδυνο έκθεσης σε αµίαντο από το 1969 έως το 2000. Στην παρούσα φάση το πρόβληµα της ύπαρξης αµιάντου παραµένει, καθώς ακολουθεί η φάση της ασφαλούς διαχείρισής του, εκεί όπου έχει χρησιµοποιηθεί. Και τούτο διότι η µαζική του χρησιµοποίηση κατά το παρελθόν θα συνεχίσει να προξενεί θανάτους κατά τα προσεχή έτη - ο αριθµός των θανάτων εξ αιτίας του αµιάντου αυξάνεται µάλιστα στην Ευρώπη και υπάρχει κίνδυνος να συνεχισθεί ακόµα για δέκα µε δεκαπέντε χρόνια. Ζητήµατα, όπως η παρακολούθηση της αποτελεσµατικής εφαρµογής της νοµοθεσίας, η προστασία των εργαζοµένων που έχουν αναλάβει την αφαίρεση του αµιάντου, η αρωγή των πολυάριθµων ατόµων που έχει αποδειχθεί ή που θα αποδειχθεί ότι αποτελούν θύµατα του αµιάντου, καθώς και η πρόληψη των κινδύνων αποτελούν τοµείς παρέµβασης κατά τα προσεχή έτη και στόχο της παρούσας εκδήλωσης σ ό,τι αφορά στη χώρα µας. 4. Η διηµερίδα Στη θεµατολογία της διηµερίδας έγινε προσπάθεια να αναδειχθούν κατά το δυνατόν περισσότερες πτυχές του θέµατος ξεκινώντας από µια ιστορική αναδροµή της χρήσης του αµιάντου, συνεχίζοντας µε τα προβλήµατα υγείας που προκαλεί, τις µεθόδους ελέγχου του κινδύνου, το θεσµικό πλαίσιο, τις θέσεις και ενέργειες των δύο συνδιοργανωτών για το θέµα, την ευρωπαϊκή θεώρηση του προβλήµατος. Ως Οργανωτική Επιτροπή επιλέξαµε τοµείς, όπου υπάρχει συνάφεια µε το πρόβληµα, όπως η Πυροσβεστική Υπηρεσία, ο Οργανισµός Σιδηροδρόµων Ελλάδος, ο Οργανισµός Σχολικών Κτηρίων, η ηµόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισµού, ο χώρος της Ναυπηγοεπισκευής και η περίπτωση της Κοζάνης µε τις πρωτοβουλίες της Αυτοδιοίκησης για την διαχείριση του αµιάντου και την πρστασία του περιβάλλοντος σ αυτή τη περιοχή. Στο καθαρά τεχνικό σκέλος της διαχείρισης του αµιάντου συµπεριλάβαµε αναφορές σε συγκεκριµένες περιπτώσεις αποµάκρυνσης αµιάντου που µπορούν να θεωρηθούν και πιλοτικές. Στην διάρκεια της συζήτησης υπάρχει δυνατότητα σύντοµων παρεµβάσεων προκειµένου αυτό το διήµερο να φωτίσει την υπάρχουσα κατάσταση στη χώρα µας αλλά και να κωδικοποιήσει ορσµένες χρήσιµες προτάσεις πολιτικής. 4
5. Προτάσεις πολιτικής Όπως όλα τα προβλήµατα αφορούν παράγοντες βλαπτικούς για τον άνθρωπο και το περιβάλλον και το συγκεκριµένο του αµιάντου χρήζουν διεπιστηµονικής και διακλαδικής προσέγγισης. Αυτό θα πρέπει να αποτυπώνεται και στον τρόπο που η πολιτεία χειρίζεται το θέµα. Μέχρι στιγµής από πλευράς πολιτείας δεν έχει υπάρξει µία εθνική στρατηγική για την αντιµετώπιση της απειλής που λέγεται αµίαντος. Στην εκπόνηση αυτής της στρατηγικής, που πρέπει να γίνει µε ευθύνη της πολιτείας, είναι αναγκαία η ενεργός εµπλοκή των συναρµόδιων Υπουργείων: Απασχόλησης, Περιβάλλοντος, Εµπορικής Ναυτιλίας, Εσωτερικών, Υγείας, Ανάπτυξης, προκειµένου να εξασφαλισθούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις -οι οποίες σήµερα δεν υπάρχουν- για την ορθή διαχείριση των θεµάτων που σχετίζονται µε τον αµίαντο. Από αυτή την στρατηγική θα πρέπει να εκπορεύονται προγράµµατα µε συγκεκριµένους στόχους, πόρους και χρονοδιάγραµµα. Το πρόγραµµα αυτό θα πρέπει να αξιολογείται µε την εισαγωγή δεικτών και να παρακολουθείται η υλοποίησή του. Ο αµίαντος, ως περιβαλλοντικός ρύπος και ως επικίνδυνο απόβλητο, εντάσσεται ως προς την διαχείριση και διάθεσή του στην αρµοδιότητα του Υπουργείου Περιβάλλοντος, ενώ ο χώρος της ναυτιλίας συµπεριλαµβάνεται στις προβλέψεις της Οδηγίας 2003/18/ΕΚ. Η απουσία εκπροσώπησης των δύο Υπουργείων, αν και εκλήθησαν να µας παρουσιάσουν τις θέσεις και ενέργειές τους για το πρόβληµα καταδεικνύει ότι δυστυχώς αυτό δεν έχει γίνει αντιληπτό από όλους τους εµπλεκοµένους και υπεύθυνους και κατ επέκταση η πολιτεία δεν είναι έτοιµη ως όφειλε να είναι. Ένας σχεδιασµός µε στόχευση θα πρέπει να ενσωµατώνει ακριβώς όλες της πτυχές του θέµατος και είναι απολύτως αναγκαίος για την προστασία των πολιτών είτε πρόκειται για την ασφαλή διαχείριση του αµιάντου, είτε πρόκειται για την προστασία του πολίτη στην οποιαδήποτε µορφή εκµετάλλευσης της αγνοίας του. Ο σχεδιασµός θα πρέπει να συπεριλαµβάνει: 1. Την ενηµέρωση όσων µπορεί να εκτεθούν στον αµίαντο, αλλά και όσων καλούνται να εφαρµόσουν τη νοµοθεσία και το εθνικό στρατηγικό πρόγραµµα δράσης. 2. Την καταγραφή των κυριοτέρων εφαρµογών του αµιάντου (καταγραφή των ποσοτήτων και της διασποράς τους στον ελληνικό χώρο). 3. Την πιστοποίηση της τεχνογνωσίας για τη διάγνωση του αµιάντου στις εφαρµογές του. 4. Την αξιολόγηση των κινδύνων, ώστε να αποτραπεί η άσκοπη και συχνά επικίνδυνη αποξήλωσή του, ή το αντίθετο. 5
5. Την υποστήριξη των εργαζοµένων που έχουν υποστεί βλάβη στην υγεία τους από έκθεση σε αµίαντο και την πρόληψη µελλοντικής έκθεσης εργαζοµένων. 6. Την ανάπτυξη εθνικών πρότυπων και κανονισµών για τις διάφορες εργασίες, εγκαταστάσεις και εξοπλισµό (π.χ. εγκλεισµού αµιάντου, αποµόνωσης χώρων αποξήλωσης, απορρύπανσης εργαζοµένων, συντήρησης εξοπλισµού, κλπ.). 7. Την ενίσχυση της Επιθεώρησης Εργασίας για να διαχειρισθεί το θέµα πανελλαδικά µε εκπαιδευµένο προσωπικό. Σηµαντικός εδώ είναι ο ρόλος του Κέντρου Ασφάλειας και Υγείας της Εργασίας (ΚΥΑΕ) του Υπουργείου Απασχόλησης, το οποίο πρέπει να αποτελέσει το επιστηµονικό στρατηγείο για την ορθή διαχείριση του θέµατος αναλαµβάνοντας ένα γενικότερο ρόλο συντονιστικό και ελεγκτικό. 8. Την αντίστοιχη ενεργοποίηση των Επιθεωρητών Περιβάλλοντος. 9. Την πιστοποίηση εργαστηρίων για µετρήσεις αµιάντου, τα οποία να βεβαιώνουν υπεύθυνα και ανεξάρτητα για την καθαρότητα ενός χώρου από αµίαντο πχ µετά τις εργασίες αποµάκρυνσης. 10. Την διάθεση του αµιάντου σε χώρους που να πληρούν τις απαιτήσεις ασφαλείας για το περιβάλλον και τους κατοίκους. 11. Την παρακολούθηση της υλοποίησης όλων αυτών και την αξιολόγηση της προόδου µε την θέσπιση δεικτών. 12. Την διασφάλιση του συντονισµού και της παρακολόυθησης της εξέλιξης. Αυτό σηµαίνει συντονισµό ανάµεσα σε υπηρεσίες όπως η Πολεοδοµία, η Αστυνοµία, η Επιθεώρηση Εργασίας, η Επιθεώρηση Περιβάλλοντος, η Αυτοδιοίκηση. Προϋπόθεση του συντονισµού είναι η επίσηµη και έγκυρη ενηµέρωση των υπαλλήλων αυτών των υπηρεσιών. Η Οργανωτική Επιτροπή θα συµπληρώσει και θα κωδικοποιήσει τς συµπεράσµατα της παρούσας εκδήλωσης µε σκοπό οι δύο φορείς, το ΤΕΕ και η ΓΣΕΕ, να τα προωθήσουν αρµοδίως προκειµένου να αποτρέψουµε την συνέχιση της απειλής που λέγεται αµίαντος για την δηµόσια και επαγγελµατική υγεία και το περιβάλλον.. 6