Υδατικό Περιβάλλον και Ανάπτυξη

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος Υδατικό Περιβάλλον και Ανάπτυξη Ξηρασία Νίκος Μαμάσης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Σχολή Πολιτικών Μηχανικών

Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

ΥΔΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΞΗΡΑΣΙΑ Νίκος Μαμάσης Εργαστήριο Υδρολογίας και Αξιοποίησης Υδατικών Πόρων Αθήνα 2011

ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Εισαγωγή Κατηγορίες και παράμετροι εκτίμησης ξηρασίας Δείκτες ξηρασίας Διαχείριση Το υδροδοτικό σύστημα της Αθήνας και η ξηρασία της περιόδου 1987-1994 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (1/2) Ο όρος ξηρασία χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια μακρά χρονική περίοδο, όπου η παρουσία του γλυκού νερού σε μια γεωγραφική περιοχή είναι σημαντικά μικρότερη από την αναμενόμενη, όπως αυτή έχει προσδιοριστεί με βάση το κλιματικό καθεστώς αλλά και τις απαιτήσεις νερού για την κάλυψη των τοπικών αναγκών. Η είσοδος του γλυκού νερού σε μια περιοχή γίνεται με τη διεργασία της κατακρήμνισης (βροχόπτωση, χιονόπτωση κλπ), ενώ στη συνέχεια το νερό μετασχηματίζεται σε παροχή των ποταμών και πηγών, ή αποθηκεύεται προσωρινά ως εδαφική υγρασία ή απόθεμα στις φυσικές και τεχνητές λίμνες και τους υπόγειους υδροφορείς, μέχρι να εξατμιστεί ή να καταλήξει στη θάλασσα. Οι απαιτήσεις νερού περιλαμβάνουν την άρδευση καλλιεργειών, την ύδρευση ανθρώπων και ζώων, την υδροηλεκτρική ενέργεια, τη λειτουργία της βιομηχανίας, την παροχή για τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος, την αναψυχή και την ναυσιπλοία σε ποτάμια και λίμνες. H πραγματοποίηση της ξηρασίας εξαρτάται από την αλληλεπίδραση ενός φυσικού φαινομένου (λιγότερη βροχή από την αναμενόμενη και κατά συνέπεια μικρότερη παρουσία νερού) με τη λειτουργία των υδατικών συστημάτων από τον άνθρωπο, ώστε να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις σε νερό. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (2/2) Η ξηρασία διαφέρει από τις άλλες φυσικές καταστροφές σε τρία βασικά σημεία. 1. Πλήττει πολύ περισσότερους ανθρώπους από κάθε άλλη φυσική καταστροφή. Μόνο κατά τον 20ο αιώνα υπήρξαν εκατομμύρια νεκροί ως συνέπεια δεκάδων μεγάλων ξηρασιών που συνέβησαν στην Ασία και την Αφρική. 2. Είναι φαινόμενο που εξελίσσεται σιωπηλά και είναι δύσκολο να προσδιοριστεί η αρχή και το τέλος του. Ο επιδράσεις του συσσωρεύονται αργά μέσα σε μεγάλο χρονικό διάστημα και μπορεί να παραμείνουν για αρκετά χρόνια μετά τη λήξη του. Για το λόγο αυτό και δεδομένης της απουσίας διεθνώς αναγνωρισμένου ορισμού, συνήθως προκαλείται σύγχυση μέχρι να προσδιοριστεί η ξηρασία και η έντασή της. 3. Οι κοινωνικές επιδράσεις είναι λιγότερο ορατές και εκτείνονται σε πολύ μεγαλύτερες γεωγραφικές περιοχές από ότι οι άλλες φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, σεισμοί). Δεδομένου ότι η ξηρασία σπάνια καταλήγει σε καταστροφή των υποδομών, είναι πολύ πιο δύσκολη η ποσοτικοποίηση των επιδράσεών της και η πρόβλεψη αρωγής στους πληγέντες. 6

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ Η μετεωρολογική-κλιματική ξηρασία ορίζεται με βάση την απόκλιση της βροχόπτωσης (συνολικό ύψος, αριθμός ημερών βροχής) από την αναμενόμενη, με βάση το κλίμα της περιοχής. Η γεωργική ξηρασία ορίζεται με βάση τις επιδράσεις που έχει η μετεωρολογική ξηρασία στη γεωργία. Είναι πάντα αποτέλεσμα της ανεπάρκειας της εδαφικής υγρασίας να καλύψει τις ανάγκες διαπνοής των φυτών, ώστε να ξεκινήσει ή να συνεχιστεί η ανάπτυξή τους. Οι ανάγκες σε νερό των φυτών εξαρτώνται από τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες, τα βιολογικά χαρακτηριστικά κάθε είδους, το στάδιο ανάπτυξης που βρίσκονται και τις φυσικές και βιολογικές ιδιότητες του εδάφους. Η κύρια παράμετρος που εξετάζεται είναι η διαφορά μεταξύ βροχόπτωσης και δυνητικής εξατμοδιαπνοής. Η υδρολογική ξηρασία σχετίζεται με τα αποτελέσματα της μειωμένης βροχόπτωσης στην επιφανειακή και υπόγεια απορροή του νερού και εκδηλώνεται με τη μείωση της εδαφικής υγρασίας, της παροχής των ποταμών και πηγών, της στάθμης λιμνών και ταμιευτήρων και των αποθεμάτων των υπόγειων νερών. Η κοινωνικοοικονομική ξηρασία ουσιαστικά εκφράζει την τρωτότητα της κοινωνίας στην έλλειψη νερού. Συνδέει όλες τις προηγούμενες παραμέτρους με την προσφορά και ζήτηση αγαθών που σχετίζονται με τη χρήση νερού, όπως το πόσιμο νερό, τα γεωργικά προϊόντα και η υδροηλεκτρική ενέργεια. Η κοινωνικοοικονομική ξηρασία συμβαίνει όταν η ζήτηση για αυτά τα αγαθά ξεπερνά την προσφορά ως αποτέλεσμα της έλλειψης νερού, όμως η εμφάνισή της εξαρτάται σημαντικά και από τις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες προσφοράς και ζήτησης των παραπάνω αγαθών. Ακόμη, μπορεί να προκληθεί και μέσα από πολιτικές διαδικασίες, όπως οι διαμάχες μεταξύ κρατών και κοινωνικών ομάδων για τη χρήση του νερού ή η μετακίνηση μεγάλων πληθυσμών σε άνυδρες περιοχές. 7

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ Η ένταση συναρτάται με την απόκλιση της βροχόπτωσης και άλλων παραμέτρων που συνδέονται με την εξάτμιση (θερμοκρασία, άνεμος, υγρασία) από τις αναμενόμενες κλιματικές τιμές. Η ποσοτικοποίηση της έντασης μπορεί να γίνει στατιστικά, με την εκτίμηση της πιθανότητας εμφάνισης των συγκεκριμένων τιμών των μετεωρολογικών μεταβλητών ή με τη χρήση δεικτών που ενσωματώνουν τις κλιματικές παραμέτρους. Η χρονική διάρκεια είναι δύσκολο να προσδιοριστεί αφού υπάρχει αβεβαιότητα για τη χρονική στιγμή αρχής και τέλους του φαινομένου. Η ξηρασία εξελίσσεται αργά και επιδρά αθροιστικά όσο η έλλειψη βροχόπτωσης εμμένει για μήνες ή χρόνια, ενώ οι επιδράσεις συνεχίζονται και μετά την έναρξη της βροχόπτωσης αφού η επαναφόρτιση όλων των υδάτινων σωμάτων (ιδίως των υπόγειων) απαιτεί χρόνο. Η γεωγραφική έκταση κάθε ξηρασίας συναρτάται άμεσα με τα μετεωρολογικά και κλιματικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής αλλά και τα υπάρχοντα έργα μεταφοράς νερού. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση υδατικών συστημάτων που τροφοδοτούνται με νερό από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές οι οποίες απέχουν σημαντικά μεταξύ τους. Στα συστήματα αυτά, η γεωγραφική έκταση της ξηρασίας είναι παράμετρος ιδιαίτερα σημαντική, αφού μπορεί να επηρεάσει μόνο ένα τμήμα των υδατικών πόρων. Η καταστροφικότητα εκφράζει την επίδραση του φυσικού φαινομένου στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Εξαρτάται από την ένταση, τη διάρκεια και την έκταση της ξηρασίας, τη χρονική κατανομή της βροχής, τη διαχείριση των υδατικών συστημάτων και την εξέλιξη της ζήτησης. Έτσι, η εκδήλωση των βροχών σε σχέση με τα στάδια ανάπτυξης των καλλιεργειών, ο αριθμός των επεισοδίων βροχής και η έντασή τους, η παρουσία τεχνητών ταμιευτήρων και η δυνατότητα μείωσης των υδατικών αναγκών, συνδέονται με την αποτελεσματικότητα της βροχής να καλύψει τις ανθρώπινες ανάγκες και κατά συνέπεια με 8 την καταστροφικότητα της ξηρασίας.

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (1/6) Η ξηρασία είναι φαινόμενο που μπορεί να συμβεί σχεδόν σε όλες τις κλιματικές ζώνες της γης, αλλά τα χαρακτηριστικά του διαφέρουν σημαντικά από τη μία περιοχή στην άλλη. Η πραγματοποίηση μετεωρολογικής ξηρασίας (μείωση της βροχόπτωσης) δεν σημαίνει απαραίτητα και την εμφάνιση ελλείμματος υδατικών πόρων σε μια περιοχή. Αυτό εξαρτάται από: 1. τα χαρακτηριστικά της βροχόπτωσης (που τελικά πραγματοποιείται) 2. τα χαρακτηριστικά της δυνητικής εξατμοδιαπνοής 3. τα χαρακτηριστικά της περιοχής (γεωμορφολογία, ταμιευτήρες) 4. τη διαχείριση των υδατικών συστημάτων 5. άλλες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές παραμέτρους 9

Το ετήσιο ύψος βροχής και η χρονική και χωρική κατανομή του αποτελούν θεμελιώδη κλιματικά χαρακτηριστικά που διαφέρουν σημαντικά στις διάφορες περιοχές της γης. Με βάση τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά έχουν κατά κανόνα προσαρμοστεί η τοπική χλωρίδα και πανίδα και διαμορφωθεί οι σχετικές με το νερό ανθρώπινες δραστηριότητες. Τα μεγαλύτερα ετήσια ύψη βροχής (άνω των 1500 mm) πραγματοποιούνται στις τροπικές περιοχές γύρω από τον ισημερινό, ενώ τα μικρότερα (κάτω των 300 mm) στις μεγάλες ερήμους (συνήθως βρίσκονται σε γεωγραφικά πλάτη γύρω στις 30 ο ) και τους πόλους. Στις τροπικές περιοχές η βροχόπτωση παρουσιάζει ισοκατανομή στους μήνες, σε αντίθεση με τις ερήμους, όπου είναι δυνατόν να μην πραγματοποιηθεί βροχή για δύο χρόνια και σε μια ξαφνική νεροποντή να καταγραφεί βροχόπτωση διπλάσια από τη μέση ετήσια τιμή. Στις υπόλοιπες περιοχές της γης, η βροχόπτωση διαφέρει ανάλογα με την εποχή του έτους και συνήθως υπάρχουν μία ή περισσότερες ξηρές περίοδοι μερικών μηνών. Η χρονική κατανομή της βροχής είναι εξίσου σημαντική με την ποσότητα για την ανάπτυξη της βλάστησης. Για παράδειγμα υπάρχουν περιοχές κοντά στον ισημερινό, όπου επικρατεί μια διαχωρισμένη ξηρή περίοδος μεγαλύτερη των δύο μηνών, όταν οι περιοχές αυτές είναι κάτω από την επίδραση των υποτροπικών αντικυκλώνων. Αν και το ετήσιο ύψος βροχής είναι μεγαλύτερο των 1000 mm, δεν συντηρείται το τροπικό δάσος που απαιτεί βροχόπτωση όλο το έτος, αλλά επικρατεί υψηλό σκληρό χορτάρι Σαβάνας με διασκορπισμένα, χαμηλά φυλλοβόλα δένδρα, ανθεκτικά σε αυτή την ολιγόμηνη ξηρασία. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (2/6) Χαρακτηριστικά βροχόπτωσης 10

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (3/6) Χαρακτηριστικά δυνητικής εξατμοδιαπνοής Ο όρος δυνητική εξατμοδιαπνοή περιγράφει το σύνολο των απωλειών νερού από την εξάτμιση εδαφών και από τη διαπνοή της χλωρίδας κάτω από συνθήκες απεριόριστης διαθεσιμότητας νερού. Η δυνητική εξατμοδιαπνοή εξαρτάται από τις τιμές μετεωρολογικών παραμέτρων όπως η θερμοκρασία, η σχετική υγρασία και η ταχύτητα ανέμου αλλά το τμήμα που αφορά στη διαπνοή των φυτών συναρτάται άμεσα από τις βιολογικές λειτουργίες του συγκεκριμένου είδους, στις συγκεκριμένες κλιματικές συνθήκες. Η δυνητική εξατμοδιαπνοή αυξάνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας και της ταχύτητας ανέμου, ενώ μειώνεται με την αύξηση της σχετικής υγρασίας. Κατά συνέπεια είναι μεγάλη στις θερμές περιοχές και μικρή στις ψυχρές, ενώ είναι ιδιαίτερα χαμηλή στις πολικές αφού οι χαμηλές θερμοκρασίες οδηγούν στην αύξηση της σχετικής υγρασίας για δεδομένη ποσότητα νερού στον αέρα και στη δημιουργία ενός υγρού περιβάλλοντος. Έτσι αν πραγματοποιηθούν 400 mm ετήσιας βροχής σε ένα ζεστό κλίμα θα υποστηρίξουν μόνο αραιή βλάστηση αλλά σε ένα ψυχρό κλίμα μπορούν να συντηρήσουν ένα δάσος. Συγκεκριμένα, δάση κωνοφόρων (taiga) επιβιώνουν σε ψυχρές περιοχές (Καναδάς, Αλάσκα, Νορβηγία, Σιβηρία), οι οποίες βροχόπτωση μικρότερη από 500 mm ανά έτος. Βορειότερα, σε πολικές περιοχές με βροχόπτωση μικρότερη από 200 mm ανά έτος, συντηρείται η βλάστηση της τούνδρας που αποτελείται από φυτά με πολύ μικρή περίοδο ανάπτυξης, πολύ μικρά δένδρα και διασκορπισμένη ξυλώδη χαμηλή βλάστηση. Αντίθετα, σε θερμές περιοχές κοντά στην ισημερινό, η διατήρηση τροπικού δάσους απαιτεί βροχόπτωση μεγαλύτερη από 1500 mm ανά έτος, ενώ ακόμη και περιοχές με βλάστηση σαβάνας (χορτάρι, χαμηλά δένδρα) δέχονται περίπου 1000 mm ετήσιας βροχόπτωσης. 11

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (4/6) Υδρολογικά χαρακτηριστικά περιοχής Η βροχόπτωση και η εξάτμιση σε ένα υδατικό σύστημα καθορίζουν την ποσότητα αλλά όχι και τη χρονική εξέλιξη της επιφανειακής ή υπόγειας απορροής, αφού η τελευταία εξαρτάται από: τα γεωλογικά και εδαφολογικά χαρακτηριστικά, τις χρήσεις γης και την παρουσία υδραυλικών έργων που ταμιεύουν ή μεταφέρουν νερό Οι παράμετροι αυτές επιδρούν σημαντικά στο συντελεστή απορροής ο οποίος μπορεί να αυξηθεί με την αλλαγή των χρήσεων γης (αστικοποίηση, πυρκαγιές) ή να μειωθεί με τη κατασκευή ταμιευτήρων, έργων επαναφόρτισης υπόγειων υδροφορέων ή αναδάσωσης. Η αύξηση του συντελεστή απορροής μειώνει τα διαθέσιμα αποθέματα στο υδατικό σύστημα και κάνει πιο πιθανή την εμφάνιση υδρολογικής ξηρασίας. Ακόμη, μειώνει τη χρονική υστέρηση που έχει η υδρολογική ξηρασία σε σχέση με τη μετεωρολογική. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η λειτουργία έργων ταμίευσης και μεταφοράς νερού που μπορούν να ρυθμίσουν την ξηρασία χωροχρονικά, σε κατάντη ή γειτονικές περιοχές για μήνες ή χρόνια. Με αυτό τον τρόπο είναι δυνατό να αποσοβηθεί η υδρολογική ξηρασία, απελευθερώνοντας νερό σε ξηρές περιόδους ή αντίθετα να προκληθεί (ακόμη και σε υγρές περιόδους) δεσμεύοντάς το. Η δεύτερη περίπτωση είναι ιδιαίτερα επίκαιρη στις περιπτώσεις που υπάρχουν ανταγωνιστικές χρήσεις στην ίδια περιοχή ή υδρολογικά συστήματα που ανήκουν σε περισσότερες από μία χώρες. (Έβρος, Νείλος, Τίγρης). 12

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (5/6) Διαχείριση των υδατικών συστημάτων Η διαχείριση των υδατικών συστημάτων (που περιλαμβάνει και την κατασκευή υδραυλικών έργων), έχει στόχο την εξισορρόπηση προσφοράς και ζήτησης νερού στο χώρο και το χρόνο. Σε ορισμένες γεωγραφικές ζώνες, όπως στην αρκτική, τις ορεινές περιοχές ή τις απέραντες ακατοίκητες εκτάσεις του πλανήτη, όπου η προσφορά νερού είναι πάντοτε πολύ μεγαλύτερη από τη ζήτηση, η διαχείριση συχνά σχετίζεται με τη μεταφορά νερού σε άλλες περιοχές. Σε άλλες ζώνες, όπως στη Μεσόγειο, η φυσική προσφορά νερού είναι περιστασιακά μεγαλύτερη από τη ζήτηση οπότε και είναι απαραίτητη η ταμίευση του νερού για τη μετέπειτα χρήση του. Τέλος, υπάρχουν και περιοχές, όπως για παράδειγμα η πόλη της Αθήνας, όπου η φυσική προσφορά είναι πάντοτε πολύ μικρότερη από τη ζήτηση οπότε και είναι απαραίτητη η μεταφορά νερού από γειτονικά υδατικά συστήματα. Η διαχείριση των υδατικών συστημάτων προϋποθέτει τη μελέτη του ισοζυγίου μεταξύ της ζήτησης νερού (και των τάσεών της) και της φυσικής προσφοράς υδατικών πόρων (και της αβεβαιότητάς της). Ακόμη, περιλαμβάνει τη μελέτη των οικονομικών παραμέτρων που αφορούν στη λειτουργία του συστήματος (κόστος μεταφοράς νερού) αλλά και τη σχέση των τιμολογίων και της ζήτησης νερού. Οι τρόποι και μεθοδολογίες διαχείρισης των υδατικών συστημάτων αναφέρονται πρωτίστως στη λειτουργία του υφιστάμενου συστήματος και αφορούν στη ρύθμιση της λειτουργίας των ταμιευτήρων, στον επιμερισμό της απόληψης νερού ανά κύρια, δευτερεύουσα ή εφεδρική πηγή, και στη μεταφορά νερού μέσω του δικτύου εξωτερικών υδραγωγείων. Μπορεί επίσης να αναφέρονται και σε πρόσθετα έργα για την ενίσχυση του συστήματος, εφόσον αυτά απαιτούνται. 13

ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (6/6) Άλλες παράμετροι Η κατασκευή υδραυλικών έργων και η ορθολογική διαχείριση των υδατικών συστημάτων μπορούν να αποτρέψουν προσωρινά τη γεωργική και την υδρολογική ξηρασία εφόσον έχει εκδηλωθεί μετεωρολογική ξηρασία. Δεν μπορούν όμως να αποτρέψουν πάντα την κοινωνικοοικονομική ξηρασία, η οποία εξαρτάται από άλλες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες. Για παράδειγμα η κατασκευή ταμιευτήρων σε μια χώρα που είναι εξαρτημένη από την υδροηλεκτρική ενέργεια, θα αποσοβήσει την κοινωνικοοικονομική ξηρασία (αδυναμία κάλυψης της ζήτησης ηλεκτρικού ρεύματος) σε μια ξηρή περίοδο. Ακόμη, η βέλτιστη διαχείριση ενός υδατικού συστήματος με πολλές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους χρήσεις (ύδρευση, άρδευση, ενέργεια, οικολογική παροχή, αναψυχή, ναυσιπλοία, συγκράτηση πλημμυρών) μπορεί σε περίοδο ξηρασίας να συμβιβάσει τις διαμάχες που προκύπτουν μεταξύ κοινωνικών ομάδων ή γειτονικών περιοχών για τη χρήση του νερού. Όμως, ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού, η κατά κεφαλή κατανάλωση αγαθών, η επιλογή των καλλιεργειών, η μετακίνηση ή μεταφορά πληθυσμών για πολιτικούς λόγους, η επιρροή κοινωνικών ομάδων και κατ επέκταση η ισχύς γειτονικών κρατών που εξυπηρετούνται από το ίδιο υδατικό σύστημα, είναι διαδικασίες που επιδρούν στην εμφάνιση της κοινωνικοοικονομικής ξηρασίας. Η αδυναμία διαχείρισης των προηγούμενων παραγόντων, πολλές φορές έχει πολλαπλασιάσει το μέγεθος μιας μετεωρολογικής ξηρασίας οδηγώντας στην πείνα και το θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους. Ακόμη, μπορεί μελλοντικά να οδηγήσει σε εκτεταμένες κοινωνικές συγκρούσεις ή και πολέμους με αιτία την ανταγωνιστική χρήση συγκεκριμένων υδατικών πόρων. 14

ΔΕΙΚΤΕΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ 1. Munger-1916. Χρησιμοποιείται η διάρκεια περιόδου με κατακρήμνιση 24h ύψους μικρότερη από 1.27 mm. Εφαρμόστηκε για τον κίνδυνο εμφάνισης δασικών πυρκαγιών 2. Kincer-1919. 30 ή περισσότερες συνεχόμενες μέρες με κατακρήμνιση 24h μικρότερη από 6.35 mm 3. Marcovitch-1930. Χρησιμοποιούνται η θερμοκρασία και βροχόπτωση. Εφαρμόστηκε για τις κλιματικές απαιτήσεις του σπόρου του φασολιού 4. Blumenstock-1942. Χρησιμοποιείται η διάρκεια σε ημέρες. με κατακρήμνιση 48h μικρότερη από 2.54 mm. Εφαρμόστηκε για τον εντοπισμό ξηρασίας μικρής κλίμακας 5. Προηγηθείσας βροχόπτωσης-1954. Χρησιμοποιείται η βροχόπτωση. Εφαρμόστηκε ως αντίστροφος δείκτης ξηρασίας για την πρόβλεψη πλημμύρας 6. Επάρκειας υγρασίας-1957. Χρησιμοποιούνται η βροχόπτωση και εδαφική υγρασία. Εφαρμόστηκε για τον εντοπισμό ξηρασίας στις καλλιέργειες 7. Palmer (PDSI και PHDI)-1965. Χρησιμοποιούνται η κατακρήμνιση και η θερμοκρασία σε μοντέλο υδατικού ισοζυγίου. Εφαρμόστηκε για τη σύγκριση μετεωρολογικής και υδρολογικής ξηρασίας. 8. Aνωμαλίας βροχόπτωσης Rooy-1965. Χρησιμοποιείται η βροχόπτωση. Εφαρμόστηκε σε μηνιαίο και ετήσιο χρονικό βήμα 9. Δεκατημορίων Gibbs and Maher-1967. Χρησιμοποιείται η μηνιαία βροχόπτωση η οποία ομαδοποιείται σε δεκατημόρια. 10. Υγρασίας καλλιέργειας (CMI) Palmer-1968. Χρησιμοποιούνται κατακρήμνιση και θερμοκρασία σε μοντέλο υδατικού ισοζυγίου. Εφαρμόστηκε για τον εντοπισμό ξηρασίας στις καλλιέργειες 11. Ποσοστού επί της κανονικής βροχόπτωσης. Χρησιμοποιείται η βροχόπτωση. 12. Keetch Byram-1968. Χρησιμοποιούνται η κατακρήμνιση και θερμοκρασία σε μοντέλο υδατικού ισοζυγίου. Εφαρμόστηκε για τον κίνδυνο εμφάνισης δασικών πυρκαγιών 15

ΔΕΙΚΤΕΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ 13. Ξηρότητας UNESCO-1979. Χρησιμοποιούνται τα μέσα ετήσια ύψη βροχής και δυνητικής εξατµισοδιαπνοής. 14. Ξηρασίας Bhalme and Mooly (BMDΙ)-1980. Χρησιμοποιείται η βροχόπτωση Εφαρμόστηκε σε μηνιαίο και ετήσιο χρονικό βήμα 15. Προσφοράς Επιφανειακού Νερού Shafter and Dezman-1981. Χρησιμοποιούνται η ποσότητα χιονιού. η πληρότητα ταμιευτήρων. η απορροή και η κατακρήμνιση. 16. Επανόρθωσης Ξηρασίας-1988. Χρησιμοποιούνται η η θερμοκρασία η κατακρήμνιση. η χιονόπτωση. η απορροή και η πλήρωση των ταμιευτήρων. 17. Τυποποιημένης κατακρήμνισης (SPI) Tom McKee. et al. 1993. Χρησιμοποιείται η κατακρήμνιση. Εφαρμόστηκε για τη μέτρηση της ξηρασίας των υγρών περιόδων. 18. Ξηρασίας Εδαφικής Υγρασίας Hollinger et al. 1993. Χρησιμοποιείται η εδαφική Υγρασία Εφαρμόστηκε σε ετήσιο χρονικό βήμα 19. Ξηρασίας Συγκεκριμένης καλλιέργειας (CSDI) Meyer et al. 1993. Χρησιμοποιείται η εξατμισοδιαπνοή. Εφαρμόστηκε σε εποχικό χρονικό βήμα 20. Εθνικός είκτης Βροχόπτωσης (RI) Gommes and Petrass1994. Χρησιμοποιούνται η µέση τιµή των βροχοπτώσεων µεγάλης χρονοσειράς και άλλα μεγέθη. όπως η παραγωγή αγροτικών προϊόντων 21. Κατάστασης καλλιέργειας-1995. Χρησιμοποιούνται η ορατή και υπέρυθρη ακτινοβολία από δορυφορικά δεδομένα Εφαρμόστηκε για την μέτρηση της "υγείας" της βλάστησης 22. Προσφοράς Ζήτησης. Weghorst-1996. Χρησιμοποιούνται η κατακρήμνιση. η θερμοκρασία. η ποσότητα χιονιού. η απορροή και η πλήρωση ταμιευτήρα 23. Παρακολούθηση Ξηρασίας-1999. Ενσωματώνει αρκετούς δείκτες ξηρασίας και βοηθητικούς δείκτες σε έναν εβδομαδιαίο επιχειρησιακό χάρτη παρακολούθησης ξηρασίας 16

ΔΕΙΚΤΗΣ ΞΗΡΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ UNESCO (1979) <0.03 Ιδιαίτερα Ξηρό 0.03-0.20 Ξηρό 0.20-0.50 Ήπια ξηρό 0.50-0.75 Ήπια υγρό >0.75 Υγρό Εικόνα 1: Ετήσια Βροχόπτωση προς Δυνητική εξατμισοδιαπνοή Πηγή: Στοιχεία της EUROSTAT επεξεργασμένα στην μελέτη της CEDEX. Οκτώβριος 2000 17

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ Δείκτης Δεκατημορίων Χρησιμοποιείται η εμπειρική συνάρτηση κατανομής μηνιαίων βροχοπτώσεων Δεκατημόριο 1-2 μικρότερο από 20% Πολύ κάτω από το κανονικό Δεκατημόριο 3-4 μικρότερο από 20% Κάτω από το κανονικό Δεκατημόριο 5-6 μικρότερο από 20% Κοντά στο κανονικό Δεκατημόριο 7-8 μικρότερο από 20% Πάνω από το κανονικό Δεκατημόριο 9-10 μικρότερο από 20% Πολύ πάνω από το κανονικό Τυποποιημένος Δείκτης Κατακρήμνισης (Standardized Precipitation Index - SPI Προσαρμόζεται δείγματα βροχοπτώσεων (1-48 μήνες) η κανονική κατανομή και υπολογίζεται η ανηγμένη μεταβλητή Ζ <-2 Ακραία ξηρό -1.99- -1.5 Πολύ ξηρό -1.49 - -1.0 Μέτρια ξηρό -0.99-0.99 Σχεδόν υγρό 1.0-1.49 Μέτρια υγρό 1.5-1.99 Πολύ υγρό >2.0 Ιδιαίτερα υγρό 18

ΔΕΙΚΤΕΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ ΜΕ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ Δείκτης Δριμύτητας Ξηρασίας Palmer-1965 (Palmer Drought Severity Index-PDSI) O δείκτης στηρίζεται στην εξίσωση υδατικού ισοζυγίου και υπολογίζεται με βάση τις βροχοπτώσεις, τα δεδομένα της θερμοκρασίας και την διαθεσιμότητα νερού στο έδαφος. Υπολογίζεται η εξατμισοδιαπνοή, η επαναφόρτιση του εδάφους, η απορροή και η απώλεια υγρασίας από το επιφανειακό εδαφικό στρώμα. Η άρδευση δεν λαμβάνεται υπόψη. Ο δείκτης αναθεωρήθηκε από τον Alley (1984). >4.0 (ιδιαίτερα υγρό) 3.0-3.99 (πολύ υγρό) 2.0-2.99 (μέτρια υγρό) 1.0-1.99 ( σχεδόν υγρό) 0.5-0.99 (ελάχιστα υγρό) 0.49- -0.49 (σχεδόν κανονικό) -0,5- -0.99 (ελάχιστα ξηρό) -1.0- -1.99 (σχεδόν ξηρό) -2.0- -2.99 (μέτρια ξηρό) -3.0- -3.99 (πολύ ξηρό) <-4.0 (ιδιαίτερα ξηρό) Εικόνα 2: Γεωγραφική κατανομή δείκτη δριμύτητας ξηρασίας Palmer 19

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΝΕΟΥ ΔΕΙΚΤΗ ΞΗΡΑΣΙΑΣ 1987-88 1988-89 1989-90 Mean: 2.3 Stdev: 5.8 Min: -7.0 Max: 66.9 Mean: 6.6 Stdev: 10.0 Min: -3.4 Max: 64.0 Mean: -7.3 Stdev: 3.4 Min: -34.8 Max: 4.0 1990-91 1991-92 1992-93 Mean: -8.5 Stdev: 7.2 Min: -65.0 Max: 27.6 Mean: -40.0 Stdev: 28.7 Min: -364.3 Max: -3.3 Mean: -8.4 Stdev: 5.4 Min: -85.6 Max: 2.0 Legend OneYear1987 <VALUE> < -100-100 - -50-50- -20-20 - -10-10 - -5-5 - 5 5-10 10-20 20-50 50-100 >100 Σχήμα 1: Γεωγραφική κατανομή νέου δείκτη ξηρασίας στη Πελοπόννησο 20

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (1/4) Η πραγματοποίηση της ξηρασίας εξαρτάται από την αλληλεπίδραση ενός φυσικού φαινομένου με τη διαχείριση των υδατικών πόρων ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες σε νερό. Η διαχείριση αυτή περιλαμβάνει τρία κύρια στάδια που σχετίζονται με το ισοζύγιο φυσικής προσφοράς και ζήτησης του νερού. η φυσική προσφορά υπερβαίνει κατά πολύ τη ζήτηση (αφθονία νερού) και η διαχείριση περιορίζεται στη διανομή των υδατικών πόρων ή τη μεταφορά τους σε άλλες περιοχές η φυσική προσφορά είναι μικρότερη από τη ζήτηση (σπανιότητα νερού) και είναι απαραίτητη η αύξηση της φυσικής προσφοράς νερού με τεχνικά έργα η φυσική προσφορά παραμένει μικρότερη από τη ζήτηση (έλλειμμα νερού), παρά τα συμβατικά τεχνικά έργα. Σε αυτό το στάδιο αναπόφευκτα η προσπάθεια στρέφεται στον έλεγχο της ζήτησης και την ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων, εφόσον η εναλλακτική λύση είναι η κατασκευή εξαιρετικά ακριβών ή εξεζητημένων τεχνικών έργων 21

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (2/4) Οι αναζητούμενοι τρόποι διαχείρισης θα πρέπει να χαρακτηρίζονται από: 1. ορθολογικότητα (δηλαδή να είναι επιστημονικά θεμελιωμένοι), 2. αποδοτικότητα (δηλαδή να αξιοποιούν τους υδατικούς πόρους στο μέγιστο δυνατό βαθμό) και 3. βιωσιμότητα (δηλαδή να μη δημιουργούν πρόβλημα εξάντλησης των υδατικών πόρων στο μέλλον για την κάλυψη των αναγκών του σήμερα). Το αποτέλεσμα της βέλτιστης λειτουργίας είναι η κάλυψη της ζήτησης να γίνεται με: 1. αξιοπιστία (μείωση της πιθανότητας μη κάλυψης της ζήτησης νερού σε αποδεκτά επίπεδα), 2. νερό ασφαλούς ποιότητας, 3. μεθόδους που δεν δημιουργούν προβλήματα στο περιβάλλον και 4. οικονομικά πρόσφορο τρόπο 22

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (3/4) Στόχοι Η αύξηση του διαθέσιμου νερού συνήθως γίνεται με την κατασκευή έργων άντλησης υπόγειων υδροφορέων, ταμίευσης επιφανειακών υδάτων (ώστε να είναι διαθέσιμα τις ξηρές περιόδους) και μεταφοράς νερού από γειτονικές περιοχές. Εναλλακτικά, υπάρχουν οι τεχνικές της αφαλάτωσης θαλάσσιου ή υφάλμυρου νερού και της τροποποίησης καιρού (τεχνητή βροχή). Όμως, η αφαλάτωση έχει σχετικά μεγάλο κόστος, ενώ η τεχνητή βροχή έχει αμφίβολα αποτελέσματα και έτσι οι τεχνικές αυτές χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Η μείωση των υδατικών αναγκών στα περισσότερα υδατικά συστήματα αφορά στην πιο αποδοτική χρήση του νερού που χρησιμοποιείται για άρδευση και ύδρευση, τις κυρίαρχες δηλαδή καταναλωτικές χρήσεις του νερού. Η μείωση του αρδευτικού νερού μπορεί να επιτευχθεί με την ανακατανομή των καλλιεργειών, την εφαρμογή οικονομικότερων σε νερό αρδευτικών δικτύων και τη συντήρηση των έργων μεταφοράς και διανομής νερού. Η μείωση του υδρευτικού νερού μπορεί να επιτευχθεί με την μείωση της κατά κεφαλή κατανάλωσης και την επισκευή των δικτύων. Η συνήθης πολιτική που ακολουθείται για τη μείωση της κατά κεφαλή κατανάλωσης είναι η ενημερωτική εκστρατεία για την αποτελεσματική χρήση του νερού και η αύξηση της τιμής του. Η βέλτιστη λειτουργία των υδατικών συστημάτων προϋποθέτει την μελέτη ορθολογικών, αποδοτικών και βιώσιμων τρόπων και μεθοδολογιών λειτουργίας με στόχο την ποσοτικά αξιόπιστη, ποιοτικά και περιβαλλοντικά ασφαλή, και οικονομικά πρόσφορη κάλυψη της ζήτησης, μέσω της κατάλληλης αξιοποίησης των υδατικών πόρων που διατίθενται για την κάλυψη της ζήτησης αυτής. 23

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΞΗΡΑΣΙΑΣ (4/4) Οικονομικά κόστη κυριότερων ξηρασιών στην Ευρώπη Περίοδος 1976 1981 82 1988-91 1992-94 2000-04 Περιοχές / Χώρες που επηρεάστηκαν Δυτική Ευρώπη Κόστος κτιριακών καταστροφών λόγω καθιζήσεων του εδάφους (μόνο στο Λονδίνο) Ιβηρική Χερσόνησος (Πορτογαλία, Ισπανία, Νότια Γαλλία, Κορσική, Ιταλία) Μεσόγειος (Πορτογαλία, Ισπανία, Νότια Γαλλία, Κορσική, Αλβανία, Ελλάδα) Ανατολική Ευρώπη (Γερμανία, Δανία, Πολωνία, Λιθουανία, Ουγγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ουκρανία, Μολδαβία) Κεντρική Ευρώπη (Ρουμανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία, Τσεχία, Αυστρία, Ελβετία, Ιταλία, Γερμανία, Βέλγιο, Δανία, Ολλανδία, Νορβηγία, Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία) Κόστος (Δισ. US$) ~ 1.0 > 6.2 > 2.6 > 1.4 > 15.0 24

ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (1/8) Σύντομο ιστορικό Το κλίμα της Αττικής, χαρακτηρίζεται από ήπιους υγρούς χειμώνες και ξηρά καλοκαίρια. Όμως, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Αττικής σε σχέση με τις γειτονικές περιοχές είναι το ιδιαίτερα χαμηλό ετήσιο ύψος βροχής που τον τελευταίο αιώνα είναι κατά μέσο όρο μικρότερο από 400 mm. Κατά τον 5 ο αιώνα π.χ., ο πληθυσμός ξεπερνούσε τα 200.000 άτομα και η φυσική προσφορά νερού από τα ποτάμια και τις κοντινές πηγές ήταν πολύ μικρότερη από τη ζήτηση (και τότε το κλίμα περιγράφεται ως θερμό με λίγες βροχοπτώσεις). Για την ικανοποίηση των αναγκών σε νερό είχε αναπτυχθεί ένα σύστημα που περιλάμβανε ιδιωτικά και δημόσια πηγάδια, κρήνες και πηγές, υδραγωγεία που μετέφεραν το νερό από τις ορεινές περιοχές γύρω από την Αθήνα και δεξαμενές για τη συλλογή βρόχινου νερού. Ακόμη, είχαν επιβληθεί κανόνες για τη χρήση του νερού (οι περισσότεροι έγιναν από το Σόλωνα το 594 π.χ.). Οι κανόνες ήταν ακριβείς και διασφάλιζαν την πρόσβαση όλων των πολιτών σε νερό, τη συντήρηση των σχετικών υποδομών και την προστασία από τη ρύπανση των υδατικών πόρων. Εντεταλμένοι δημόσιοι υπάλληλοι ήταν επιφορτισμένοι με την επίβλεψη της τήρησης των κανόνων ώστε να εξασφαλίζεται η δίκαιη κατανομή του νερού στους πολίτες. Το 2 ο αιώνα μ.χ. κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου κατασκευάστηκε το Αδριάνειο υδραγωγείο μήκους 25 km που μετέφερε νερό από την Πάρνηθα, στην πόλη των Αθηνών. Το υδραγωγείο αυτό στην πορεία των αιώνων καταστράφηκε και επισκευάστηκε στη διάρκεια του 19 ου αιώνα, ενώ ήταν σε χρήση ακόμη μέχρι το 1931, όπου ολοκληρώθηκε το φράγμα και το υδραγωγείο Μαραθώνα. 25

ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (2/8) Σύντομο ιστορικό Αδριάνειο Πεισιστράτειο Εικόνα 3: Το Πεισιστράτιο και το Αδριάνειο Υδραγωγείο 26

ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (3/8) Σύντομο ιστορικό Έτος Κατανάλωση (hm 3 ) Ιστορικό 1927 4.8 Ύδρευση από το Αδριάνειο υδραγωγείο και μικροπηγές, πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 802 000 1931 11.5 Πλήρης λειτουργία υδραγωγείου Μαραθώνα 1941 22.8 Πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 1 124 000 1944 15.7 Στασιμότητα κατανάλωσης κατά την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου 1951 21.8 Πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 1 379 000 1958 49.2 Συστηματική λειτουργία του υδραγωγείου Υλίκης 1961 70.9 Πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 1 831 000 1971 143.0 Πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 2 540 000 1979 244.0 Έναρξη λειτουργίας του υδραγωγείου Μόρνου 1981 282.0 Πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 3 027 000 1989 375.8 Σημαντική μείωση των εισροών, ενώ σημειώνεται η μεγαλύτερη ετήσια κατανάλωση του αιώνα 27

ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (4/8) Σύντομο ιστορικό Έτος Κατανάλωση (hm 3 ) Ιστορικό 1990 326.5 Η ξηρότερη χρονιά του αιώνα, σημαντική αύξηση της τιμής του νερού και έναρξη εκστρατείας για την εξοικονόμησή του με αποτέλεσμα σημαντική μείωση της κατανάλωσης 1991 323.8 Σχετικά υγρό έτος, πληθυσμός πρωτευούσης 3 071 000 1992 1993 330.2 252.3 Η ξηρασία συνεχίζεται, νέα αύξηση της τιμής του νερού, επίσπευση ενίσχυσης του συστήματος (γεωτρήσεις, Εύηνος) 1995 280.2 Ενίσχυση Μόρνου από Εύηνο μέσω προσωρινής υδροληψίας 1999 357.0 Η κατανάλωση επανέρχεται στα επίπεδα του 1990 2001 397.0 Πληθυσμός Περιφερείας Πρωτευούσης 3 163 000 2008 430.0 28

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ (hm 3 ) ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (5/8) 800 600 Μέση ετήσια εισροή στους υπάρχοντες ταμιευτήρες Απολήψιμη ποσότητα από τους ταμιευτήρες με αξιοπιστία 99% 400 Εισερχόμενη ποσότητα στα διυλιστήρια με αξιοπιστία 99% 200 0 Λειτουργία Μαραθώνα Λειτουργία Υλίκης 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 ΕΤΟΣ Λειτουργία Μόρνου Λειτουργία Ευήνου Σχήμα 2: Εξέλιξη της κατανάλωσης και των έργων υδροδότησης της Αθήνας 29

Αδριάνειο υδραγωγείο και πηγές Ετήσια κατανάλωση νερού (hm 3 ) 1927-28 1931-32 1935-36 ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (6/8) 1939-40 1943-44 1947-48 1951-52 1955-56 1959-60 1963-64 1967-68 1971-72 1975-76 1979-80 1983-84 1987-88 1991-92 1995-96 1999-00 2003-04 2007-08 500 450 3 027 000 3 071 000 3 163 000 400 350 2 540 000 300 250 200 150802 000 100 50 0 1 124 000 1 379 000 1 831 000 Γεωτρήσεις Μαραθώνας Υλίκη Μόρνος Εύηνος (εκτροπή) Εύηνος (φράγμα) Σχήμα 3: Εξέλιξη κατανάλωσης πληθυσμού υδρευτικών έργων 30

Εύηνος ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (7/8) Σήραγγα Ευήνου- Μόρνου Γεωτρήσεις Βασιλικών Γεωτρήσεις Υλίκης Υδραγωγείο Υλίκης Υλίκη Γεωτρήσεις ΒΑ Πάρνηθας Μόρνος ΜΕΝ Κιούρκων 0 10 20 30 km Υδραγωγείο Μόρνου Ενωτικό υδραγωγείο Μαραθώνας ΜΕΝ Μάνδρας ΜΕΝ Μενιδίου ΜΕΝ Περισσού Σχήμα 4: Έργα στο σύστημα της Αθήνας 31

ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (8/8) Πολυπλοκότητα του συστήματος Απαίτηση εξασφάλισης πολύ υψηλής αξιοπιστίας (99%, σε ετήσια βάση). Διαχείριση υπό καθεστώς αβεβαιότητας υδρολογική αβεβαιότητα (μη προβλέψιμες εισροές) αβεβαιότητα ως προς την εξέλιξη της κατανάλωσης αβεβαιότητα ως προς τη λειτουργικότητα κρίσιμων έργων. Εναλλακτικές διαχειριστικές επιλογές (= βαθμοί ελευθερίας συστήματος) ως προς τις εκροές από τους υδατικούς πόρους (ταμιευτήρες, γεωτρήσεις) ως προς την κατανομή των εκροών στα υδραγωγεία. Υψηλό κόστος λειτουργίας υδραγωγείου Υλίκης και γεωτρήσεων (λόγω άντλησης) έναντι μηδενικού κόστους της σήραγγας Ευήνου-Μόρνου και του υδραγωγείου Μόρνου (λειτουργία με βαρύτητα). Σημαντικές απώλειες από υπόγειες διαφυγές (κυρίως Υλίκη), υπερχειλίσεις (Εύηνος) και διαρροές (κυρίως σε τμήματα υδραγωγείων υπό πίεση). Ανταγωνιστικές (ως προς την ύδρευση) χρήσεις νερού και περιορισμοί διατήρηση περιβαλλοντικής παροχής 1.0 m 3 /s κατάντη φράγματος Ευήνου περιορισμός ρυθμιστικού όγκου Μαραθώνα για αποφυγή κινδύνου υπερχείλισης αρδευτικές (Κωπαΐδα) και μικρές υδρευτικές χρήσεις. 32

Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (1/10) Ανάλυση της εξέλιξης της ζήτησης Μεταβολή του πληθυσμού μόνιμοι κάτοικοι επισκέπτες μετανάστες Εξέλιξη βιοτικού επιπέδου Τιμολογιακή πολιτική Εξέλιξη άλλων χρήσεων βιομηχανική δημόσια δημοτική Απώλειες 33

Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (2/10) Σχήμα 5: Χρονική εξέλιξη απωλειών 34

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ (hm 3 ) Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (3/10) 200 1/7/1992 ΑΥΞΗΣΗ 100% 160 120 80 1/7/1975 ΑΥΞΗΣΗ 150% 1/7/1982 ΑΥΞΗΣΗ 180% 1/5/1990 ΑΥΞΗΣΗ 180% 40 0 1973 1978 1983 1988 1993 1998 ΕΤΟΣ Σχήμα 6: Επίδραση της τιμής του νερού στην κατανάλωση της Αθήνας Πηγή: Κουτσογιάννης κ.α, 2003 35

Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (4/10) Σχήμα 7: Εξέλιξη κατά κεφαλήν κατανάλωσης 36

ΑΠΟΘΕΜΑ ΜΟΡΝΟΥ-ΥΛΙΚΗΣ (hm3) Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (5/10) ΜΗΝΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ (hm3) 1600 40 1200 30 800 20 400 10 ΑΠΟΘΕΜΑ ΜΟΡΝΟΥ-ΥΛΙΚΗΣ (hm3) 0 ΜΗΝΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ (hm3) ΚΙΝΟΥΜΕΝΟΣ ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ 12 ΜΗΝΩΝ Ιαν-81 Ιαν-83 Ιαν-85 Ιαν-87 Ιαν-89 Ιαν-91 Ιαν-93 Ιαν-95 Ιαν-97 Ιαν-99 0 Σχήμα 8: Χρονική εξέλιξη αποθεμάτων ταμιευτήρων και κατανάλωσης Αθήνας 37

ΑΠΟΘΕΜΑ ΠΡΟΣ ΜΗΝΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (6/10) (Αριθμός μηνών που μπορεί να καλύψει την κατανάλωση) 72 60 48 36 24 12 0 Ιαν-81 Ιαν-83 Ιαν-85 Ιαν-87 Ιαν-89 Ιαν-91 Ιαν-93 Ιαν-95 Ιαν-97 Ιαν-99 Σχήμα 9: Χρονική εξέλιξη ανηγμένου αποθέματος 38

ΒΡΟΧΗ (mm) ΠΑΡΟΧΗ (hm3) Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (7/10) ΒΡΟΧΗ (mm) ΠΑΡΟΧΗ (hm3) 1200 1000 (κατά την επταετία 1987-88 έως 1993-94) Αλίαρτος 1200 1000 Λιδορίκι 800 800 600 600 400 400 200 200 0 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 0 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 500 Β. Κηφισός Μόρνος 500 400 400 300 300 200 200 100 100 0 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 0 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 Σχήμα 10: Χρονική εξέλιξη ετησίων βροχοπτώσεων και απορροών Με τις συνεχείς γραμμές οι μέσες ετήσιες τιμές 39

Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (8/10) Ποσοστά βροχόπτωσης και απορροής ως προς τις μέσες ετήσιες τιμές Λεκάνη Βοιωτικού Κηφισού Λεκάνη Μόρνου Βροχή (Αλίαρτος) Απορροή Βροχή (Λιδορίκι) Απορροή 1987-88 79 58 86 77 1988-89 86 50 87 80 1989-90 63 17 67 32 1990-91 138 70 117 111 1991-92 89 36 60 34 1992-93 61 21 72 43 1993-94 129 51 94 71 Μέση τιμή 92 43 83 64 40

ΒΡΟΧΗ (mm) ΒΡΟΧΗ (mm) Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (9/10) 400 300 200 (α) 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1987-88 ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ 1965-1999 Αλίαρτος 100 0 Ο ΚΤ ΝΟ Ε ΔΕΚ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟ ΥΝ ΙΟ ΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ 400 300 200 (β) 1988-89 1989-90 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1987-88 ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ 1958-2000 Λιδορίκι 100 0 Ο ΚΤ ΝΟ Ε ΔΕΚ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟ ΥΝ ΙΟ ΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ Σχήμα 11: Σύγκριση μηναίων βροχοπτώσεων 1987-94 με τις ιστορικές μέσες τιμές 41

Η ΞΗΡΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1987-1994 (10/10) Συμπεράσματα Αισθητά διαφοροποιημένη χρονική κατανομή της βροχόπτωσης μέσα στη διάρκεια του υδρολογικού έτους, κατά τη συγκεκριμένη επταετία σε σχέση με το μέσο καθεστώς της. Συγκεκριμένα: 1. Το μήνα Ιανουάριο έχουμε σχεδόν μηδενικές βροχοπτώσεις κατά τα έτη 1988-89 και 1989-90 και στις δύο λεκάνες, ενώ και κατά τα υπόλοιπα έτη η βροχόπτωση το μήνα αυτό παρουσιάζεται ιδιαίτερα μειωμένη 2. Το μήνα Φεβρουάριο οι βροχοπτώσεις και στις δύο λεκάνες είναι αρκετά μικρότερες από τις αναμενόμενες και για τα επτά υδρολογικά έτη (με εξαίρεση το 1994 για την Αλίαρτο και το 1988 για το Λιδορίκι) 3. Τους μήνες Οκτώβριο, Δεκέμβριο και Μάρτιο στα περισσότερα υδρολογικά έτη και στις δύο λεκάνες, οι βροχοπτώσεις είναι μικρότερες από τις αναμενόμενες. 4. Τους μήνες Μάιο, Ιούλιο και Αύγουστο οι βροχοπτώσεις είναι κατά πολύ μεγαλύτερες από τις αναμενόμενες στα περισσότερα υδρολογικά έτη και στις δύο λεκάνες. 5. Το ξηρότερο από πλευράς απορροής υδρολογικό έτος 1989-90 χαρακτηρίζεται από ελάχιστη βροχόπτωση τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο και ισχυρότατες βροχοπτώσεις τον Αύγουστο και στις δύο λεκάνες. Τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά έχει και το έτος 1991-92 με τη διαφορά ότι οι ισχυρές βροχοπτώσεις πραγματοποιούνται το Μάιο. Η συγκεκριμένη χρονική κατανομή της βροχής στο έτος (όπου διακόπτεται η ομαλή εξέλιξη των χειμερινών βροχοπτώσεων) έχει συνέπεια τη σημαντική μείωση της απορροής όχι μόνο τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο, αλλά και τους επόμενους μήνες. Το γεγονός αυτό αποδίδεται στους ιδιαίτερα πολύπλοκους και ευαίσθητους ως προς την κατανομή της βροχής μηχανισμούς μετατροπής της βροχόπτωσης σε επιφανειακή απορροή. 42

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Εικόνα 1: Ετήσια Βροχόπτωση προς Δυνητική εξατμισοδιαπνοή, Στοιχεία της EUROSTAT επεξεργασμένα στην μελέτη της CEDEX. Οκτώβριος 2000, CC: BY-NC-SA Εικόνα 2: Γεωγραφική κατανομή δείκτη δριμύτητας ξηρασίας Palmer, "Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας." Εικόνα 3: Το Πεισιστράτιο και το Αδριάνειο Υδραγωγείο, Mamassis, N., V. Kanellopoulos, and D. Koutsoyiannis, A web based information system for the inspection of the hydraulic works in Ancient Greece, 5th International Symposium on Environmental Hydraulics, Tempe, Arizona, International Association of Hydraulic Research, 2007. http://www.itia.ntua.gr/el/docinfo/794/, CC: BY-NC-SA Σχήμα 6: Επίδραση της τιμής του νερού στην κατανάλωση της Αθήνας, Κουτσογιάννης κ.α, 2003, CC: BY-NC-SA 43

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.