Συνέντευξη με τον κύριο Κονδυλάκη Μανώλη 15-9-98 στο Ηράκλειο. 1. ΚΑΣΕΤΑ Α. Πλευρά

Συνέντευξη με τον κύριο Κονδυλάκη Μανώλη 15-9-98 στο Ηράκλειο 1. ΚΑΣΕΤΑ Α. Πλευρά Κύριε Μανώλη, πείτε μας στο χωριό σας, που γεννηθήκατε, παίζανε βιολιά παίζαν λύρες τι υπήρχε; Βιολιά. Γεννηθήκατε στα Μέσα Μουλιανά Σητείας; Στα Μέσα Μουλιανά Σητείας, ναι. Βιολί. Βιολί θυμάστε εσείς; Λύρα καθόλου; Καθόλου. Ποιοι παίζανε βιολί; Περίπου δέκα άτομα. Μπορείτε να μας πείτε μερικά ονόματα απ τους παλιούς; Θαλασσινός Γιάννης με το παρατσούκλι Λιάσος, Τσικαλάκης Μιχάλης, Ανδρουλιδάκης Μανώλης δάσκαλος, Θαλασσινός Γιάννης επίσης, Αντωνάκης Γιώργος, επίσης δεν το θυμάμαι το επίθετο τώρα, είναι τρία αδέρφια, παίζαν κι οι τρεις, Γιάννης, Σταύρος και Γιώργος Γιαλεσάκης. Επίσης Νικόλαος Πετιχάκης, Γιάννης Γιαλεσάκης έχει πολλά ονόματα Γιαλεσάκης. Εκτός απ τα τρία αδέρφια; Ναι. Είπατε για ένα δάσκαλο, Ανδρουλιδάκης, τον ονομάσατε δάσκαλο; Δηλαδή ήταν όχι δάσκαλος μουσικής; Όχι, στο σχολείο δάσκαλος. Πώς και αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το βιολί, έπαιζε κάποιος στην οικογένεια κάποιο όργανο; Έπαιζαν αλλά μ άρεσε η μουσική, ξεκίνησα με φλογέρα. 1

Έπαιζε κάποιος στην οικογένειά σας; Όχι, είχε όμως η γιαγιά μου ένα μαντολίνο κι ένα βιολί τα οποία τα πήρα εγώ. Τα πήρα για τον πατέρα μου και τον θείο μου να μάθουνε αλλά δεν μάθανε αυτοί κι έμαθα εγώ. Τα είχε αγοράσει για να μάθουν ή τα είχε κάποιος προηγούμενος; Όχι, τα είχε από παλιά αγοράσει για να μάθουν. Βιολί, μαντολίνο; Ναι. Λύρα δεν υπήρχε καθόλου στο χωριό; Όχι. Εγώ τουλάχιστον δεν έχω ακούσει κανένα. Δεν εννοώ να υπήρχε επαγγελματίας λυράρης, αν υπήρχε το όργανο αυτό καθεαυτό; Όχι, κάποτε είχανε φτιάξει, ένας παλιός μαραγκός είχε φτιάξει ένα μικρό λυράκι, το οποίο, αυτός που είχα πει προηγουμένως, Γιάννης Θαλασσινός Λιάσος, έπαιζε, παίζει τη λύρα, χωρίς τη γλώσσα πάνω που έχουνε στο Ρέθυμνο τυποποιημένη (ή τελειοποιημένη) κι έπαιζε στειακές κοντυλιές, έμοιαζε με της Κάσου τα κομμάτια, προς τα εκεί έμοιαζε περισσότερο. Δεν έχει καμιά σχέση με τα χανιώτικα που παίζουν τη λύρα στο Ηράκλειο. Δηλαδή σε γλέντια δεν εμφανιζόταν ποτέ λύρα; Ποτέ, δηλαδή εγώ τουλάχιστον δεν είδα ποτέ λύρα. Παλιότερα είχα ακούσει ότι παίζανε λύρα, πολύ παλιά. Με τι συνοδευόταν το βιολί τότε; Κιθάρα. Πάντα με κιθάρα; Όχι με μαντολίνο; Τα παλιά χρόνια μαντολίνο, ελλείψει κιθάρας. Δηλαδή απ ό,τι ακούτε παλιότερα ήταν το μαντολίνο και μετά ήρθε η κιθάρα; Μετά ναι. 2

Στα μικρά σας χρόνια, εκτός από κιθάρα, μήπως συνόδευαν και με τίποτα άλλο; Όχι, απλώς τη λύρα παλιά που παίζανε είχα ακούσει ότι τη συνοδεύαν με νταούλι. Άρα παλιότερα παίζαν λύρα; Πολύ παλιά ναι. Εγώ δεν πρόλαβα. Από πού το ξέρετε αυτό, ποιοι το λέγαν; Του δασκάλου, του Ανδρουλιδάκη ο πατέρας έπαιζε λύρα σε γλέντι. Περίπου σε ποια εποχή, πού φτάνει αυτό; Αυτό πρέπει να ναι πριν από εκατό χρόνια. Από τώρα; Ναι. Και παλαιότερα και παίζαν μόνο το στειακό πηδηχτό, δεν παίζαν άλλο κομμάτι. Με τη λύρα; Ναι. Όπως είναι ο πηδηχτός το χορεύανε, δεν χορεύανε άλλο χορό. Αυτοί οι βιολάτορες που αναφέρατε προηγουμένως ήταν καμιά δεκαριά στο χωριό, απ αυτούς ζουν ακόμα κάποιοι; Ναι, βέβαια ζουν. Όλοι αλλά λίγοι παίζουνε, ο μόνος που παίζει βιολί σε παρέες είναι ο Λιάσος. Όλοι οι άλλοι το χουνε εγκαταλείψει ή έχουν γεράσει και δεν μπορούν; Ε, το χουν εγκαταλείψει σχεδόν, ελάχιστοι παίζουν. Τρεις, τέσσερις παίζουν. Αν το πιάσουν στα χέρια τους παίζουν και τώρα σε μια παρεούλα που θα βρεθούν; Παίζουν ναι. Άμα πιούνε. Με το μαντολίνο ασχοληθήκατε πρώτα ή με το βιολί; Μαντολίνο. Γιατί με το μαντολίνο; 3

Αυτό πρωτοπήρα και είχα ένα μπάρμπα, ο οποίος το κούρδιζε, ήταν το βασικό κούρδισμα. Και μετά από το μαντολίνο πήγα στο βιολί αφού είχα μάθει το κούρδισμα. Τι κούρδισμα έχει το μαντολίνο; Όπως έχει το βιολί, τα μουσικά διαστήματα πέμπτης, τι να σου πω λεπτομέρειες; Πώς τις λέτε τις χορδές; Μι, λα, ρε, σολ. Όπως είναι το βιολί. Όταν παίζατε εσείς τότε στις αρχές μαντολίνο, παίζατε σε στυλ ακομπανιαμέντου ή και μελωδία βγάζατε; Μελωδία, τραγούδια, κοντυλιές και στη συνέχεια τραγούδια διάφορα ό,τι άκουγα. Είχατε παίξει ποτέ σε γλέντι εσείς προσωπικά; Ναι. Και το χατε κρατήσει εσείς ολόκληρο το γλέντι μέχρι το πρωί; Όχι, στο γλέντι παίζαν κι άλλοι. Εσείς ήσασταν βοηθός ή ήσασταν ο κύριος βιολάτορας, ο κύριος οργανοπαίχτης στο γλέντι που πήγατε; Εξαρτάται, πολλές φορές όχι παραπάνω από δύο, τρεις ώρες γιατί το βιολί κουράζει. Βέβαια η θέση που πρέπει να ναι το βιολί, όπως το κρατάμε κανονικά το βιολί, νομίζω ότι μετά από δυο ώρες κουράζει. Στα Χανιά το κρατούν το βιολί εδώ, στο στήθος. Αυτοί βγάζουν το γλέντι με λαγούτο και το βιολί βγάζουν το γλέντι. Η θέση που το κρατούνε τους εξυπηρετεί, ακουμπάει και δω, το άλλο άκρο στον καρπό και μπορεί να παίζει όλη τη νύχτα. Ενώ διαφορετικά σε μας κανείς δεν μπορούσε να παίζει όλη τη νύχτα, δηλαδή μισή ώρα, μια ώρα, μιάμιση σταματούσε, ερχότανε άλλος, το δινε σε άλλο, «πάρε εσύ να παίξεις». Δηλαδή αν κατάλαβα στις παρέες που κάνατε υπήρχαν πολλοί που ήξεραν να παίζουν διάφορα όργανα κυρίως βιολί και μαντολίνο; Βιολί, κιθάρα. 4

Και περνούσε το βιολί από χέρι σε χέρι; Ναι. Και τραγουδούσαν κι όλοι επίσης; Ναι, μαντινιάδες σε παρέες. Στο γλέντι παίζανε τον πηδηχτό και πριν από σαράντα χρόνια παίζανε και τα ευρωπαϊκά που λέμε, τα βαλς, ταγκό. Είχατε πληρωθεί όταν πηγαίνατε τότε εσείς στο γλέντι; Πληρωνόσασταν γι αυτό; Όχι, ειδικά στα Μέσα Μουλιανά ποτέ δεν είχαν δώσει λεφτά. Σας είχανε ποτέ καλέσει να παίξετε σε γλέντι εκτός της επαρχίας σας, εκτός του χωριού σας; Όχι. Τοπικά δηλαδή. Ναι, τοπικά κι ούτε κανείς από το χωριό πήγε σε άλλο χωριό για να παίξει. Εκτός από τις παρέες παίζετε σε πανηγύρια ας πούμε; Ναι. Σε γλέντια; Ναι, στο χωριό όταν είχε το γλέντι, το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία, πριν βγούνε τα πικάπ παίζαμε. Εκεί στο πανηγύρι το μεγάλο, εκεί δεν σας δίνουνε φιλοδωρήματα οι χορευτές; Όχι, το χανε στα Μέσα Μουλιανά, ενώ στ άλλα χωριά πήγαινε ένας κι έπαιζε όλη τη νύχτα και πληρωνότανε γι αυτό. Στα Μουλιανά δεν έπαιζε κανείς Και παίζατε δηλαδή για το κέφι σας, για την διασκέδαση του κόσμου; Ναι. Πόσα βιολιά παίζατε στο πανηγύρι, πόσοι ήσασταν οι βιολάτορες; Τρεις, τέσσερις, εκεί περίπου. Και ποια ήταν τα όργανα που σας συνοδεύανε; 5

Κιθάρα ήτανε πάντοτε. Βιολί, κιθάρα. Αν σας ρωτούσαμε ποιον θεωρείτε δάσκαλό σας, από ποιον έχετε τις περισσότερες γνώσεις ή σε ποιον θέλετε να μοιάσετε, ποιον θα μας λέγατε; Ποιον θαυμάζατε περισσότερο; Τον δάσκαλο. Αυτόν; Ναι. Αυτός τα περισσότερα ακούσματα εγώ τα χα από δίσκους, από γλέντια, καταγράφαμε δηλαδή την μουσική, εγώ προσωπικά. Τώρα αυτός έπαιζε πολύ του Καλογερίδη τα κομμάτια και σε μια κοντυλιά του φα ήταν δύσκολο μάλιστα αυτός το γραψε σε πεντάγραμμο, το γραψε σημεία, όχι με αξίες χρόνου, αλλά πάνω στο πεντάγραμμο σημεία, αλλά έτσι εγώ μπορούσα να τα βγάλω από κει κάτι γυρίσματα. Είχατε δηλαδή μάθει τις νότες; Ναι. Από ποιον; Στην Αθήνα όταν πήγα, εδούλευα δέκα χρόνια στην Αθήνα πριν έρθω εδώ τοπικός αντιπρόσωπος. Πόσο χρονών ήσασταν περίπου όταν πήγατε στην Αθήνα; Στην Αθήνα ήμουνα είκοσι δυο, είκοσι τριών χρονών. Και πόσα χρόνια παίζατε βιολί; Έπαιζα από δώδεκα, από έντεκα χρονών μέχρι τα δέκα τρία, δέκα τέσσερα έπαιζα μαντολίνο και μετά από δέκα τέσσερα έπαιζα βιολί. Δηλαδή γύρω στα εφτά χρόνια, οχτώ παίζατε βιολί; Ναι, συνέχεια από κει και έπειτα και μέχρι τώρα παίζω βιολί. Αλλά όχι συχνά. Και πήγατε λοιπόν; Όταν τύχαινε σε παρέες, στο σπίτι που παίζει άλλος, μπορεί να παίζει μπουζούκι και μπορεί να συνοδεύσεις ρεμπέτικα ή τραγούδια του Θεοδωράκη ή του Χατζηδάκη όσο μπορούμε και στο τέλος τώρα παίζουμε και τα κομμάτια τα στειακά, τις κοντυλιές. 6

Όχι σας διέκοψα και ίσως χάσατε τον ειρμό. Πήγατε στην Αθήνα είπατε και κει μάθατε; Ναι, εκεί πήγα στο ωδείο ένα χρόνο και παρακολούθησα ορισμένα πράγματα και μπήκα στο πνεύμα της μουσικής, οι σχέσεις μεταξύ των οργάνων, πώς κουρδίζονται τα όργανα. Τώρα λεπτομέρειες, έκανα λίγο σολφέζ. Σας είδα ότι θέλετε να κάθεστε όρθιος να παίζετε βιολί, αυτό έχει καμία σχέση με το ωδείο ίσως; Όχι, πάντοτε στο βιολί η όρθια θέση είναι πιο άνετη. Όταν κάτσεις καθηλώνεσαι, ενώ όταν είσαι όρθιος έχεις άλλη κίνηση. Και στα γλέντια δηλαδή όρθιος παίζετε ή παίζατε στις παρέες; Και όρθιοι παίζουνε πολλές φορές και καθιστοί. Όχι παίζουνε, εσείς; Προτιμούσα όρθιος, τώρα αν καμιά φορά κουραζόμουνα κάθιζα κιόλας. Απ τα δέκα τέσσερα δηλαδή μέχρι τα είκοσι που φύγατε για την Αθήνα παίζατε πάντα όρθιος; Όταν έπαιζα στο σπίτι βιολί, εξαρτάται και όρθιος και καθιστός. Ποιο σε βολεύει καλύτερα; Νομίζω όρθιος. Υπάρχει κανείς ιδιαίτερος λόγος ή απλώς βολεύει καλύτερα του να είναι κανείς όρθιος; Η στάση, η κίνηση όλα αυτά είναι όρθιος. Πολλές φορές έβλεπα κι όταν ένας παίζει σολίστας, όρθιος παίζει σολίστας, δεν παίζει ποτέ καθισμένος, έτσι νομίζω. Όχι γι αυτό το λόγο, αλλά έχει άλλη άνεση όταν είσαι όρθιος. Τι κομμάτια ξέρετε να παίζετε από την κρητική παράδοση, ποιο είναι το ρεπερτόριό σας; Είναι κυρίως στειακές κοντυλιές, πηδηχτός, αυτά. Πεντοζάλης, σούστα, το μαλεβιζιώτικο, συρτά; 7

Αυτά δεν τα πολυχορεύουν, ο μαλεβιζιώτης είναι ο στειακός πηδηχτός. Τώρα να παίξω ένα νησιώτικο καμιά φορά, εντάξει τα παίζω. Συρτά, χανιώτικα; Όχι πολύ, δεν τα συνηθίζαμε. Κλήδονα, νυφιάτικα; Νυφιάτικα ναι. Έχω παίξει, έχει τύχει πολλές φορές στο χωριό, της νύφης το σκοπό, στο στόλισμα της νύφης, έχω παίξει. Στα Μέσα Μουλιανά δεν χόρευαν, όταν ήσταν μικρός, δεν χόρευαν συρτό χορό; Λίγο όχι πάρα πολύ, τώρα τελευταία με τη λύρα χορεύουνε συρτά. Παλιότερα λίγο. Και ο Ανδρουλιδάκης που παίζει ένα συρτό, έχει στην κασέτα ένα συρτό χανιώτη. Επίσης άκουγα το Δερμιτζογιάννη, τον έχετε ακούσει βέβαια, το παίξιμό του μ άρεσε, γνήσιο παίξιμο. Ήταν αυτούσιος, δεν έχει επηρεαστεί. Να μη φύγουμε απ αυτό που σας ρώτησα, εκτός από τον πηδηχτό χορό, το στειακό πηδηχτό, τι άλλους χορούς χορεύανε παραδοσιακούς; Συρτό μου λέτε δεν χόρευαν, ή χόρευαν πολύ σπάνια. Λίγο. Παραδοσιακός ήτανε κυρίως ο πηδηχτός. Σούστα δεν χορεύανε; Όχι. Ένα ζευγάρι χορεύανε πηδηχτό, κυρίως οι τρεις πρώτοι χορεύανε, οι υπόλοιποι ήτανε, ακολουθούσανε και στη μέση καθότανε πάλι ένας άνδρας με μία γυναίκα που περιμένανε να τελειώσει να μπούνε αυτοί μετά. Στην ομπρός μερά; Ναι. Στην ομπρός μερά που λέμε. Και πολλές φορές μπορεί να τανε και τέσσερις πέντε που περιμέναν με τη σειρά τους να χορέψουν κι αυτοί τον πηδηχτό χορό. Εκτός από τον πηδηχτό, άλλο χορό δεν χορεύανε; Δεν χορεύανε έτσι. Όχι σούστα. Πεντοζάλη; 8

Ούτε πεντοζάλη. Ούτε συρτό; Ελάχιστα συρτό. Σιγανό δεν χορεύατε; Ούτε σιγανό, όχι. Ο σιγανός μετά γυρίζει σε πεντοζάλη ή μαλεβιζιώτη, όχι. Αγκαλιαστό μήπως; Αγκαλιαστό ναι, χορεύανε πολύ παλιά, οι παλιοί χορεύανε, οι σημερινοί δεν χορεύανε καθόλου. Τον παίξατε τον αγκαλιαστό μέσα; Όχι, δεν τον ξέρω, δεν είχα ασχοληθεί. Ζερβόδεξο μήπως; Όχι. Είπατε προηγουμένως ο σιγανός γυρνάει μετά ή σε πηδηχτό ή σε πεντοζάλη. Περισσότερο τι συνηθίζανε. Εδώ το παίζανε, εκεί όχι. Δεν τον παίζαν στο χωριό του. Συγνώμη ποιον δεν παίζατε στο χωριό σας το σιγανό; Ναι, σιγανό δεν παίζαμε. Δεν χορεύανε σιγανό; Πηδηχτό. Στειακός πηδηχτός, είναι όπως ο μαλεβιζιώτης, μοιάζει πολύ. Σας άκουσα προηγουμένως μέσα και παίζατε κοντυλιές και μετά τις πηγαίνατε πιο γρήγορα και βάζατε και γυρίσματα του πηδηχτού μέσα. Τουλάχιστον αυτήν την εντύπωση έχω, δεν ξέρω μπορεί να ναι λανθασμένη, αλλά ξεκινούσατε, παίζατε ας πούμε κοντυλιές του ντο και μετά επιταχύνατε και βάζατε γυρίσματα του στειακού μέσα, του πηδηχτού. Στο τέλος για το φινάλε μπορεί να το γυρίσω πιο γρήγορο. Αυτό το ακούσατε από κάπου ή το συνηθίζανε στο χωριό σας; Όχι, δεν το συνηθίζανε, εγώ το βάζω καμιά φορά προς το τέλος. 9

Γιατί το κάνατε αυτό, δεν σημαίνει δηλαδή ότι υπήρχε χορός στο τέλος; Όχι. Εδώ το συνηθίζουν από σιγανό και μετά στο τέλος παίζουν το γρήγορο.. Δηλαδή είναι προσωπική σας επιλογή; Ναι. Και πώς το κάνετε αυτό σ όλες τις κοντυλιές, γιατί το κάνετε αυτό πάντα; Δεν είναι σ όλες. Ναι, αλλά πώς και σας έρχεται αυτό στο μυαλό αμέσως μετά από κάθε κοντυλιά. Να το ρωτήσω εγώ διαφορετικά, το κάναν κι άλλοι αυτό; Όχι. Μόνο εσείς το κάνετε; Ναι. Οι άλλοι βιολάτορες του χωριού, οι δέκα που λέγατε εκεί δεν το κάναν; Όχι, συνήθως κάναν ένα τελείωμα έτσι άτσαλο, το τέλειωμα δεν ήτανε παίζαν την πρώτη χορδή συνέχεια και σήμαινε το τέλος. Άκουσα μέσα ότι παίξατε κοντυλιά του ντο και μετά την κατεβάσατε στο λα, παίξατε κοντυλιά του λα. Συνηθίζεται αυτό; Όταν τραγουδούνε όχι. Απλώς ήθελα τώρα να πλουτίσω επειδή είναι οργανικό, δεν έχει μέσα τραγούδι, να χει μια ποικιλία, να μην είναι συνέχεια το ίδιο, γιατί όταν τραγουδάνε και λένε μαντινιάδες δεν είναι πολλές αλλαγές, είναι μια, συνέχεια λένε διάφορες μαντινιάδες. Η ερώτησή μου είναι η εξής, είναι τυχαίο ότι απ το ντο επιλέξατε να κατέβετε μετά στο λα; Θα μπορούσε να ναι δηλαδή μια άλλη κοντυλιά ή πάνε πακέτο, ας το πούμε; Όχι, αυτό είναι του Καλογερίδη το γύρισμα αυτό, το οποίο αυτό ακριβώς το ίδιο έπαιξα. Υπάρχουν άλλα τέτοια στάνταρ, είτε του Καλογερίδη, είτε από άλλους; 10

Ναι πώς, πολλές φορές όταν παίζουμε σε ρε, θέλει ένας να τραγουδήσει πιο αργά και λέει παίξε μία πιο σιγανή και μπορεί να γυρίσει από το ρε, να γυρίσει στο λα. Από το ρε ματζόρε να πάει στο λα μινόρε. Όταν λέτε να ζητήσει κανείς το κάνετε όπως το κάνετε εδώ τώρα, πήγατε από ντο στο λα και επανήλθατε στο άλλο ντο μετά. Υπάρχει άλλη επιλογή, δηλαδή θα μπορούσατε να πάτε απ το ντο κάπου αλλού εκτός από το λα; Ναι, βέβαια. Πού; Ναι, από λα να πάμε στο σολ. Όχι απ το λα, απ το ντο. Παίζετε ντο και ξαφνικά βρεθήκατε στο λα. Μετά μπορείς να πας στο σολ, απ το λα στο σολ. Είναι ορισμένα γυρίσματα που ταιριάζουνε, δεν μπορεί να πάμε Ναι, ακριβώς, ποιο ταιριάζει; από ένα ρε μινόρε να πας σε ματζόρε. Αν ταιριάζει ναι. Ποια είναι αυτά που ταιριάζουν, δηλαδή όπως είπατε τώρα από ντο κατεβαίνουμε στο λα ή ξαναπάμε στο ντο, ή πάμε στο σολ. Ναι, μετά πάμε στο ρε, εξαρτάται, είναι ορισμένα γυρίσματα που ταιριάζουν. Το λα με το σολ ταιριάζουν, το ντο με το λα ταιριάζει, το σολ με το ρε που είπατε τώρα ταιριάζει. Δηλαδή αν παίξει κάποιος ρε και μετά κατεβάσει ντο θα πάει ή ανεβάσει μι θα πάει; Εξαρτάται, πρέπει να κάνει το κατάλληλο γύρισμα για να το γυρίσει. Έχω ακούσει πολλές φορές που κάνουνε γυρίσματα, καμιά φορά δεν στέκουνε κιόλας τα γυρίσματα, δεν ακούγεται καλά στ αυτί. Ήταν ένας στη Ιεράπετρα που έπαιζε, τώρα δικιά σας δουλειά ήτανε στο πανεπιστήμιο Μπαριταντωνάκης; 11

Μπαριταντωνάκης, ναι έκατσε ορισμένα γυρίσματα μέσα, καλός είναι, αυτός καλά παίζει, δηλαδή η μελωδία του, τώρα ίσως να ταν και χωρίς ευχέρεια στο βιολί να μπορούσε να το παίξει κανονικά, με άνεση Δεν σ άρεσαν τα γυρίσματα αυτά που έκανε; Ναι, ορισμένα γυρίσματα ήτανε σωστά. Έκανες διάφορα γυρίσματα μέσα, ναι. Τι δεν σας άρεσε; Δεν είχε την ευχέρεια να παίξει, λόγω ηλικίας, μεγάλος που είναι ο άνθρωπος. Δηλαδή το παίξιμο, γιατί ξεκινήσαμε από τα γυρίσματα, τι ταιριάζει και τι δεν ταιριάζει; Ναι, ορισμένα ήτανε πολύ καλά, ορισμένα πάλι δεν ήτανε και τόσο πετυχημένα γυρίσματα. Το βιολί βέβαια θέλει και να παίζεις συνέχεια, τώρα εμείς, εγώ προσωπικά, δεν παίζω συχνά, μέσο όρο μια φορά το μήνα τώρα τελευταία. Παλιότερα στο χωριό, δεν υπήρχανε τηλεοράσεις, σαν μαθητής που ήμουνα στο σχολείο, πού να ξεδώσει κανείς, στο βιολί, δεν είχε άλλο τίποτα. Έχει τύχει ποτέ να παίζετε μία κοντυλιά, ας πούμε του ρε και αντί από το ρε, να την ξεκινήσετε από άλλη χορδή; Να παίξετε δηλαδή ακριβώς τα ίδια πατήματα του ρε, να παίξετε από σολ; Ναι, πώς; Το συνηθίζετε αυτό; Άλλοι το συνηθίζουν, εγώ όχι. Οι άλλοι γιατί το συνηθίζουν πιστεύετε, είναι δηλαδή κάποιος λόγος που τους κάνει; Ναι ίσως πιο εύκολα, δηλαδή του φα την κοντυλιά δεν θα την παίξουν στο φα, θα την παίξουν στο ρε, είναι πιο εύκολη. Κατά τη γνώμη μου, δεν ξέρω λεπτομέρειες. 12

Όταν τραγουδάει κάποιος και δεν φτάνει η φωνή του ψηλά, τι κάνετε σ αυτή την περίπτωση, ξεκουρδίζετε το βιολί, ή παίρνετε μια άλλη κοντυλιά; Άλλη κοντυλιά θα του παίξουμε που να μπορεί. Ή την ίδια κοντυλιά θα την κατεβάσετε σε χαμηλότερη χορδή; Όχι, συνήθως αυτό είναι δύσκολο, θα ξεκουρδίσω το βιολί λίγο πιο χαμηλά για να παίξεις για μια μαντινιάδα και θα το ξανακουρδίσω πάλι. Συνήθως στο διαπασών το χω το βιολί. Επειδή τώρα έχουμε και τα διαπασών και μπορούμε να βρούμε διαπασών. Αλλά στα χωριά δεν υπήρχαν. Το κουρδίζαν και σπούσαν κιόλας τις χορδές, δεν μπορούσαν να κανονίσουνε τον ήχο και είτε πολύ χαμηλά παίζαν συνήθως στα χωριά, είτε σπούσαν οι χορδές. Σας άκουσα πριν, παίξατε μέσα στη δοκιμή, κοντυλιά του ρε και μέσα στην κοντυλιά του ρε βάλατε γυρίσματα ντο, αυτό κατά πόσο είναι σύνηθες φαινόμενο, δηλαδή να παίξουμε μία κοντυλιά, χωρίς να φύγουμε όμως απ αυτήν, να βάλουμε δύο, τρία γυρίσματα από άλλη κοντυλιά και να επανέρθουμε στην κανονική μας την αρχική; Κατά πόσο γίνεται αυτό; Κατά πόσο συνηθίζεται; Αυτό το πράγμα, κατά τη γνώμη μου, το βάζουν έτσι για αλλαγές, είναι πιο ωραία μετά το άκουσμα, το γύρισμα. Σε ευχαριστεί αυτό το πράγμα. Συνηθίζεται δηλαδή αυτό να κάνουν περάσματα κι από άλλες κοντυλιές; Ναι. Οι κοντυλιές είναι τραγουδιστικές ή χορευτικές; Όχι, είναι τραγουδιστικές. Δεν υπάρχουν χορευτικές κοντυλιές; Δεν νομίζω. Ο σιγανός τι είναι, από τι αποτελείται; Ο σιγανός το παίζουνε εδώ στη στιγμή στη γύρα σιγανό και μετά τραγουδούνε και μετά το γυρίζουνε στο γρήγορο. Εμείς δεν το χουμε 13

αυτό το πράμα ποτέ, δεν το χαμε συνηθίσει. Δηλαδή ενώ επαίζαμε τον πηδηχτό, πηδηχτό, μια στιγμή παίζαμε και μια κοντυλιά για μουσικό διάλειμμα που λέμε και τραγουδούσαν και ξεκουραζόντανε γιατί ο πηδηχτός είναι πολύ γρήγορος. Υπάρχουν όπως λέμε συγκεκριμένες κοντυλιές της νύχτας; Εμείς είχαμε ντο ματζόρε σαν της νύχτας, επειδή ήταν και ψηλά κι έπρεπε να ξεφωνίσει κανείς. Καμία άλλη; Όλες τις παίζανε την νύχτα. Δηλαδή στην καντάδα που βγαίνουνε την νύχτα, όλες παιζότανε. Αλλά θεωρείτε ότι η πιο συνηθισμένη ήταν η ντο; Του ντο, ναι. Ας την πούμε η πιο καλή για να τραγουδήσουνε ήταν η ντο; Ναι και ίσως μετά από το γλέντι κι απ το τραγούδι, πιο εύκολα ύστερα βγαίνει η φωνή, πιστεύω εγώ. Όταν παίζατε πηδηχτό τον ξεκινάτε σε μία ταχύτητα κι αρχίζουν και χορεύουν. Ναι, με σιγανό ρυθμό πάντα, σιγά δηλαδή το τέμπο είναι Σχετικά αργό; Ναι, στην αρχή ναι λίγο. Και μετά; Μετά πηγαίνει γρηγορότερα. Το κάνετε αυτό; Ναι βέβαια. Κοντυλιές γρήγορα παίζετε; Αυτό το τέμπο, μη ξεφύγουμε απ αυτό, το κανονίζεις εσύ ή το κανονίζουν οι χορευτές; Δηλαδή γιατί γίνεται πιο γρήγορο; Τα πρώτα βήματα συνήθως στο πηδηχτό είναι λίγο πιο αργά, αρχίζουνε και μετά προς το τέλος, πριν από τη μέση δηλαδή πάει στο γρήγορο. 14

Τώρα πολλές φορές αν χορεύει καλά ο χορευτής, χαίρεσαι το παίξιμο, άμα δεν χορεύει καλά, κοιτάζω αλλού. Θα σε μπερδέψει κιόλας. Όταν τον βλέπετε και χορεύει καλά ο χορευτής Ενθουσιάζεσαι, το παίξιμο είναι πιο ανάλαφρο, πιο ωραίο. Εσείς παίζετε κάτι πιο γρήγορο ή πιο αργό για να τον ευχαριστήσετε, τι κάνετε; Όχι, κανονικά παίζω, παρακολουθώ το ρυθμό του και με ικανοποιεί όταν χορεύει ωραία. Δηλαδή δεν κάνετε εσείς κάτι ιδιαίτερο για να τον κάνετε να χορέψει ακόμα καλύτερα; Όχι. Εγώ νομίζω ότι γενικά το πρόβλημα όταν παίζεις πηδηχτό ή ένα χορευτικό είναι η συνοδεία, το ακομπανιαμέντο. Πολύ δύσκολα υπήρχε κάποιος να σου παίζει ακομπανιαμέντο σωστά. Στα χωριά δεν αλλάζανε. Μπορεί να παίζανε σολ ματζόρε, σολ ματζόρε συνέχεια. Αν έκανες αλλαγές θα του παιζες σολ ματζόρε, δεν έκανε αλλαγές. Μπορεί να είχε το ρυθμό σωστά αλλά δεν έκανε αλλαγές. Αν δεν παίζεις το ρυθμό, εκεί ιδρώνεις βέβαια γιατί δεν ξέρω τι μεσολαβεί κι εγώ ιδρώνω άμα δεν παίζεις σωστά ακομπανιαμέντο. Αλλά πάλι δεν μου απαντήσατε στην ερώτηση που σας έκανα, για το τέμπο. Ξεκινάτε μ ένα αργό τέμπο σχετικά στον πηδηχτό χορό. Ποια στιγμή αρχίζετε το τέμπο αυτό να το κάνετε πιο γρήγορο; Είναι θέμα δικό σας, του βιολάτορα δηλαδή να το κάνει αυτό; Όχι, είναι στο σημείο της μελωδίας, φθάνεις στη μι χορδή, ξεκινάω από τη σολ, από τη ρε χορδή και ξεκινούμε, πηγαίνουμε πιο ψηλά πιο ψηλά, φθάνουμε στη μι, εκεί αρχίζει το γρήγορο πλέον. Εσύ το καθορίζεις αυτό και όχι οι χορευτές; Ναι, εγώ το καθορίζω. Υπάρχει περίπτωση που μπορεί ένας χορευτής να σου πει «κάντο πιο γρήγορα» και ν αρχίσεις σε κάποια στιγμή; 15

Δεν το λένε συνήθως όχι. Αλλά πολύ γρήγορα, αυτό μέσα σ ένα λεπτό θα σου συμβεί, δεν αργεί πολύ. Οι όρτσες τι είναι; Αυτό το γρήγορο που λένε. Όταν φτάνετε δηλαδή στο μι, το κάνετε και πιο γρήγορο και αυτό είναι η όρτσα; Ναι, αυτό. Ή είναι κάτι άλλο; Αυτό είναι. Γρήγορα κοντυλιές παίζετε για πηδηχτό; Δηλαδή να πάρετε την κοντυλιά του ντο και να την παίξετε γρήγορα και να πείτε αυτός είναι ο πηδηχτός, ή του σολ; Όχι, δεν νομίζω, δεν το χουμε συνηθίσει ποτέ. Δηλαδή για σας ο πηδηχτός είναι κάτι συγκεκριμένο; Ναι, βέβαια. Που ξεκινάει από πού; Ξεκινάει από τη νότα σολ, των κάτω γραμμών σολ. Και καταλήγει; Και καταλήγει λα πάνω γραμμών. Τελειώνετε ποτέ με ένα γύρισμα που το λένε ασκομαντούρα; Το βάζουν κι αυτό μέσα, αλλά τελειώνει με το γρήγορο, με ψηλές νότες. Κι η ασκομαντούρα δεν είναι γρήγορο; Εξαρτάται πώς το παίζεις. Είναι ένας απαλός ήχος, δεν είναι δυνατός και οξύς. Βέβαια τότε δεν είχαμε και τα μεγάφωνα προσπαθούσαμε να παίζουμε πάντοτε για ν ακούγεται το βιολί στη μι χορδή. Και προτιμάτε δηλαδή να τελειώνετε γρήγορα και να τελειώνετε στη μι χορδή; Ναι. Παίζετε με διπλοδοξαριές ποτέ, λέγατε ότι κάνετε διπλοδοξαριές; Συγχορδία; 16

Όχι. Τη λέξη διπλοδοξαριά την έχετε ακούσει, τι είναι διπλοδοξαριά, δηλαδή παίζατε γρήγορα το δοξάρι; Γρήγορα ναι. Εξαρτάται. Τώρα δεν κατάλαβα ακριβώς διπλοδοξαριές. Καλά αν δεν χρησιμοποιείτε τον όρο δεν μας πειράζει. Τον καβαλάρη τον πειράζατε καθόλου στο βιολί; Όταν ήθελα να πάρω καινούργιο καβαλάρη θα τονε φτιάξω εγώ. Δηλαδή να ρυθμίσω τις χορδές εκεί που νομίζω εγώ ότι είναι καλύτερα, διότι αν συνηθίσεις σ ένα ύψος στον καβαλάρη, μετά σ αυτό πρέπει να παίζεις. Δεν μπορείς τη μια ψηλά την άλλη χαμηλά. Χάνει, θα σου κάνει παραφωνία. Τον κόβατε δηλαδή τον καβαλάρη; Ναι βέβαια. Πού τον κόβατε; Τι του κάνατε δηλαδή; Τον μετρούσα με τον παλιό, τον έκοβα λίγο πιο πάνω και μετά με γυαλόχαρτο σιγά-σιγά να φέρω την καμπύλη και επάνω χάραζα έτσι δοντάκι μ ένα ψιλό, ίσα, ίσα, δεν θέλει να έχεις βάθος πολύ, να ναι πολύ ψηλά επάνω, δεν θέλει πολύ μέσα η χορδή. Άλλοι τον κόβανε για να δυναμώσει η φωνή του. Εμένα δεν μ άρεσε, άγρια φωνή το βιολί. Στο κέντρο κόβατε καθόλου; Όχι αυτό λέω, όχι δεν το κοβα εγώ, όχι. Για σας κάποια κοντυλιά πιάνετε και λέτε θα παίξω κοντυλιά του ρε, πώς το καταλαβαίνετε, από τι αποτελείται; Είναι πάντα η ίδια, όταν παίζετε κοντυλιά του ρε, πάντα την ίδια παίζετε; Β. Πλευρά Ε ναι, βέβαια, πώς; Στην κλίμακα την ίδια, σε ρε ματζόρε, θα κάνεις ακομπανιαμέντο ρε ματζόρε, δεν μπορώ να παίξω αλλού, δεν γίνεται. Πάντα δηλαδή το άκουσμα είναι το ίδιο, όποτε σας ακούσω εγώ να παίζετε κοντυλιά του ρε θα χει κάποια συνέχεια, θα είναι το ίδιο πράγμα; 17

Συνήθως ναι, κατά ένα ενενήντα τοις εκατό είναι το ίδιο. Το άλλο δέκα; Το άλλο δέκα μπορεί να κάνω κάποια γυρίσματα, τα θυμάμαι άλλη φορά, άλλες φορές δεν τα θυμάμαι, επειδή δεν βλέπουμε την ώρα που παίζουμε, δεν βλέπουμε πεντάγραμμο. Άρα, λοιπόν, όποιο σας έρχεται στο μυαλό εκείνη την ώρα το βάζετε; Ναι, υπάρχει μια σειρά δηλαδή κι ανάλογα τώρα ποιοι τραγουδάνε και σε ποιο ρυθμό τους αρέσει η φωνή που τραγουδάνε, παραμένω σ αυτό το κομμάτι πιο πολύ ώρα. Και βάζετε τα γυρίσματα ανάλογα με τι, με τη διάθεση, με τη μνήμη, όποιο σας έρχεται, με το τραγούδι; Τη διάθεση, όπως έρθουν, δεν είναι κάτι συγκεκριμένο, δεν παίζεις με πεντάγραμμο όπως παίζουν στην έντεχνη μουσική, ό,τι σου ρθει εκείνη την ώρα. Άρα δεν είναι κάτι το συγκεκριμένο; Όχι, βασικά ένα ποσοστό ενενήντα τοις εκατό είναι το ίδιο. Κι όλοι που παίζουνε το ίδιο είναι. Εσείς παίζατε σε ποιες περιοχές της Κρήτης, πού έχετε παίξει; Στα Μέσα Μουλιανά. Τώρα βάζεις μια φορά που πήγα στην Κύπρο και είχε γιορτή του κρασιού και παίζανε βιολί και η παρέα λέει «θα παίξεις, θα παίξεις», έπαιξα. Εδώ στο Ηράκλειο έχετε παίξει; Ναι. Έχετε παίξει μόνος σας ή με κάποιους από δω απ το Ηράκλειο; Με διάφορους που παίζουνε άλλα όργανα. Δηλαδή σε παρεούλες απλώς ή σε γλέντια κανονικά; Σε παρέες, σε γλέντι στο Ηράκλειο όχι δεν έχω παίξει. Απλώς στη χορωδία του Αγίου Δημητρίου, που είχανε δέκα μαντολίνα και άλλα ηλεκτρικά, κιθάρες κ.λ.π. ένα διάστημα παίζαμε, αλλά κυρίως παίζαμε κομμάτια που δεν ήταν κρητικά. 18

Όταν λένε «τι άλλο θα παίξουμε, θα παίξουμε κοντυλιές του ντο, ή κοντυλιές του μι» εσείς πώς τις ξεχωρίζετε μέσα στο μυαλό σας; Δηλαδή ξέρετε ότι οι κοντυλιές του μι είναι κάτι διαφορετικό από τις κοντυλιές του ρε; Ναι, βέβαια. Δηλαδή αυτά τα ονόματα, κοντυλιά του μι, κοντυλιά του ρε πώς σας έρχονται στο μυαλό; Συνήθως εδώ στην περιοχή μας, δεν ξέρω, επηρέασε η μουσική του Καλογερίδη και τα έβαλε σε καλούπια μέσα, αυτή είναι σε φα, αυτή είναι σε ντο, ή σε ρε. Σ άλλες περιοχές, όπως στα Χανιά παράδειγμα, έχουν ονομασίες, παίζουνε συρτά, κυρίως συρτά, κοντυλιές δεν παίζουνε και έχουν ονομασίες, λένε ο ρουσακιανός, ο καραγκιουλές διάφορες ονομασίες. Σε μας δεν έχει. Δεν υπήρχε καμιά τέτοια ονομασία; Όχι, εγώ τουλάχιστον δεν είχα βρει κάποιο όνομα. Κάπου είδα, ας πούμε, καβουσανές κοντυλιές. Δεν είχε και το Καβούσι, έπαιζε ο Τσαντάκης. Μην το παίρνετε τοις μετρητοίς, ένα παράδειγμα έφερα. Μήπως εκεί στα Μουλιανά χρησιμοποιούσατε ποτέ καμιά τέτοια ονομασία για κάποια κοντυλιά; Όχι. Όταν θέλετε να συνεννοηθείτε με τον πασαδόρο ας πούμε ότι ήθελες να παίξεις κοντυλιές του ρε, πώς συνεννοείστε μεταξύ σας; Άμα είναι καλός ο πασαδόρος το καταλαβαίνει αμέσως. Από τη δοξαριά; Ναι, από την αρχή. Δεν χρειάζεται να του πεις; Όχι. Συνήθως το καταλαβαίνει αμέσως. Σας καλύπτει το όνομα κοντυλιές του μι για να καταλάβετε τι θέλετε να παίξετε; 19

Ναι βέβαια. Δηλαδή εσείς κοντυλιές του μι, θα το πάρετε από το μι, από τη χορδή μι, τι σημαίνει για σας κοντυλιές μι;. Ότι είναι στην κλίμακα αυτή. Τι να σας πω τώρα, όταν είναι στο ρε είναι στο ρε. Παίζεις κοντυλιές του μι. Όταν λέμε ότι είναι του ντο, είναι ντο. Είναι σε κλίμακα ντο, δεν έχει μέσα δίεση, που σημαίνει η κλίμακα του ντο. Αφού είστε και μουσικός, ασχολείστε με μουσική, όταν λέμε ντο, είναι η φυσική κλίμακα του ντο. Δεν έχει μέσα άλλα κομμάτια, παίζεις ακριβώς του ντο. Αυτό εννοώ, έτσι το καταλαβαίνουν όλοι. Από πού ξεκινάει αυτή η ντο; Από το ντο. Ποια χορδή δηλαδή; Είναι από τη λα χορδή, από το σημείο ντο ξεκινάει αυτή συγκεκριμένα. Μάλιστα. Η ρε από πού ξεκινάει; Η ρε ξεκινάει φα δίεση. Φα δίεση; Που είναι σε ποια χορδή; Στη ρε. Στη ρε και πάμε στο φα δίεση και ξεκινάει από κει; Μπορείτε να μου το πείτε λίγο με το στόμα πώς ξεκινάει απ το φα δίεση; Με το στόμα τώρα πώς να το πω; Πώς να το σφυρίξω; Όπως θέλετε. Τραγουδιστό, σφυριχτό. Ξεκινάω με συγχορδία φα δίεση, λα μαζί και είναι ο ήχος αυτός, ο οποίος από κει ξεκινούμε. (Σφυρίζει κοντυλιά). Κάπως έτσι. (Τραγουδάει σκοπό κοντυλιάς) αυτό παίζετε; Ναι. Δηλαδή το φα δίεση που λέτε είναι αυτό (τραγουδάει νότα), αυτή η νότα είναι το φα δίεση; Έτσι νομίζω. 20

Όταν ακούτε να παίζουνε κοντυλιές ένας Χανιώτης και ένας Ηρακλειώτης ή ένας Ιεραπετρίτης και ένας Στειακός θα καταλάβετε διαφορά; Ναι βέβαια, αμέσως. Χωρίς να βλέπετε; Ε, βέβαια. Από τι θα το καταλάβετε; Θα παίζουν ακριβώς τα ίδια πράγματα. Το παίξιμο αλλάζει τελείως. Δηλαδή; Καθένας έχει άλλο τέμπο, άλλο χρώμα όταν παίζει. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό, ας πούμε, του Στειακού; Πώς θα το παίξει ένας Στειακός; Δεν ξέρω αν μπορώ να το πω με λόγια τώρα, αλλά το παίξιμό του το καταλαβαίνω. Ήρθανε κάποτε μια ορχήστρα εδώ απ τη Ρουμανία, τους δώσανε του Καλογερίδη τις παρτιτούρες να παίξουνε. Το μελετούσανε κανά δυο μέρες, παίζαν και δεν ξέραν τι παίζανε. Αυτά είναι βιώματα. Δηλαδή θα πάτε στα Χανιά ένας ή δυο αν θα παίζουνε στειακές κοντυλιές, ε, δεν είναι στειακές κοντυλιές καθόλου. Ρωτάμε για μια περιοχή που είναι συγγενικά λιγάκι τα πράγματα. Δηλαδή ένας Ιεραπετρίτης λόγου χάρη κι ένας Στειακός. Παίζουν τα ίδια πράγματα. Κοντυλιές του ρε παίζει κι ένας, κοντυλιές του ρε παίζει κι άλλος. Ναι, ο Μπαριταντωνάκης τον ξέρω έχοντας ακούσει πέντε δέκα φορές την κασέτα του... Ας πούμε πως ακούμε απ το ραδιόφωνο δυο οργανοπαίχτες που παίζουν και λες εσύ αμέσως «αυτός είναι Στειακός ή αυτός είναι Ιεραπετρίτης». Τι είναι αυτό που σε κάνει να καταλαβαίνεις αμέσως και να λες ότι αυτός είναι Στειακός, τι βρίσκεις στο παίξιμό του; Η διαφορά μεταξύ Ιεράπετρας, Σητείας μπορεί να μην είναι μεγάλη, αλλά αν είναι από άλλη περιοχή από τα Χανιά. 21

Αφήστε τα Χανιά δεν παίζουνε κοντυλιές. Μιλάω για περιοχές δικές μας εδώ που παίζουν τα ίδια πράγματα. Τι είναι αυτό που καταλαβαίνεις και λες «αυτός είναι Στειακός, αυτός είναι Ιεραπετρίτης»; Δηλαδή τι διαφορετικό κάνει ο ένας απ τον άλλο στο παίξιμό του; Υπάρχει μέσα μια βάση, ένα καλούπι από τα παιξίματα αυτά που έχω ακούσει στην περιοχή της Σητείας, παράδειγμα αυτό που ακούγαμε πολύ συχνά ήταν ο Δερμιτζογιάννης. Είχε δίσκους και τον ακούγαμε. Πάνω σ αυτό το τέμπο του παίζουν όλοι οι Στειακοί λίγο πολύ. Σ αυτό το μοτίβο παίζουνε οι περισσότεροι Στειακοί. Όταν αλλάζει και είναι απ το Ηράκλειο παράδειγμα ο Κόμης, δεν ξέρω ποιος είναι, αν θα ρθει τελικά, το καταλάβαινα, παρότι ήτανε στειακές κοντυλιές δεν μας ικανοποιούσανε στο παίξιμο. Άλλο πράγμα το «δεν με ικανοποιεί». Ναι, τη διαφορά τη βλέπαμε, την καταλαβαίνω χωρίς τώρα να πω για ποιο λόγο. Το στειακό παίξιμο μήπως είναι με περισσότερα στολίσματα, με περισσότερα ποικίλματα, είναι πιο σκληρό, είναι πιο λυρικό, τι είναι, αν θέλαμε να το χαρακτηρίσουμε έτσι πιο συγκεκριμένα; Πάνω σ αυτό τώρα δεν μπορώ να βρω κατάλληλες λέξεις, είναι σαν τα ρεμπέτικα που παίζανε οι παλιοί οι ρεμπέτες, το παίξιμό τους, η φωνή τους, παίζουνε σήμερα χιλιάδες ρεμπέτες και το καταλαβαίνεις ότι δεν τι είναι αυτό το ρεμπέτικο το γνήσιο. Δηλαδή κάτι τέτοιο. Φέρνω ένα παράδειγμα τώρα για σας, εγώ τι να καταλάβω, σ ένα ποσοστό μεγάλο το καταλαβαίνω το παίξιμο αυτό γιατί τ ακούσματα αυτά είναι με βάση ένα καλούπι, δηλαδή όπως παίζονται συνήθως, παίζονται λίγο πολύ το ίδιο. Κάνουν ένα στυλ παραφωνίας λίγο, ένα παίξιμο ιδιόρρυθμο, αυτή την ιδιορρυθμία. Όταν λέτε παραφωνίες; Παραφωνίες, το βιολί πιστεύω ότι είναι ένα δύσκολο όργανο και δεν μπορείς ποτέ να τα παίζεις, όταν παίζεις έντεχνα λαϊκά είναι πάρα πολύ 22

δύσκολο ν αποδώσεις. Πρώτα-πρώτα δεν το κρατούν καλά, σωστά, το βιολί, δεν το κρατούν όλοι σωστά. Για ποιους μιλάμε τώρα; Γενικά για τους Στειακούς που λέμε τώρα. Εδώ πότε ήρθατε στο Ηράκλειο; Στο Ηράκλειο ήρθα το 78. Βιολί παίζανε; Μπα, ελάχιστοι. Δυο μόνο ήξερα που παίζανε βιολί, ένας ήταν ο Αβυσσηνός, θα τον έχεις ακούσει, κι άλλος ένας Ηρακλής. Κι ο Αβυσσηνός είχε ένα δικό του παίξιμο. Δηλαδή έβαζε πολλά ταξίμια μέσα, είχε κάτι δικό του τέλος πάντων ο Αβυσσηνός στο παίξιμό του. Κι τις στειακές κοντυλιές τις απέδιδε σ ένα 60%, δεν τις απέδιδε έτσι όπως τις αποδίδουν οι Στειακοί. Δηλαδή μπορεί να τον ακούγατε να λέγατε «παίζει καλά, αλλά εμένα δεν με ικανοποιεί, δεν μ αρέσει»; Όχι, καλά έπαιζε. Ήταν απ τους καλούς οργανοπαίχτες ο Αβυσσηνός. Και μάλιστα ένα χαρακτηριστικό, πρώτη φορά που ήρθα στο Ηράκλειο και ήμαστε μια παρέα, «πού θα βρούμε, πού θα πάμε, σ ένα χωριό στο Σκαλάνι». Πάμε στο Σκαλάνι, εδώ πέρα είχε όργανα κρεμασμένα, λέμε «θα κάτσουμε εδώ, να φάμε». Και λένε «τώρα ο Γιώργης θα παίξει βιολί» λέω «δεν έχω κοπανιαμέντο». Ε, ξανά «Γιώργη θα παίξεις βιολί», «δεν έχω κοπανιαμέντο». Και του λέω εγώ «θα σου κρατήσω εγώ κοπανιαμέντο» λέει «δεν ξέρεις» «πώς το ξέρεις ότι δεν ξέρω». Μου λέει «από πού σαι» λέω «απ τη Σητεία» λέει «ξέρεις». Είχε και την πλάκα του δηλαδή. Κι έκτοτε όταν πήγαινα στον Αβυσσηνό του κρατούσα κοπανιαμέντο και παίζαμε. Τον θαυμάζατε, θέλατε να του μοιάσετε στο παίξιμο στις κοντυλιές; Ή προτιμούσατε τα δικά σας; Ε, ναι, τα δικά μας. Απλά ήτανε πολύ καλός οργανοπαίχτης, έπαιζε ωραία, είχε δικό του στυλ. Μ άρεσε ήτανε δικό του δεν είχε μιμηθεί 23

κάποιον άλλο. Κι έπαιζε κάθε μέρα κι είχε εξοικειωθεί, έπαιζε καλά δηλαδή, έλεγχε το βιολί του. Μήπως δηλαδή έκανε κάτι αυτό το 40% που λέτε, ε! ένα εξήντα μ άρεσε, αλλά το σαράντα, τι είναι το σαράντα, τι έκανε και δεν σας πήγαινε, τι διαφορετικό; Έβαζε δικά του κομμάτια, ήχους διαφορετικούς, δεν τους ξέραμε, δεν ήταν γνωστοί σε μας, σε μένα προσωπικά δηλαδή αυτοί οι ήχοι, έπαιζε ωραία. Δηλαδή τι ήχους έβαζε, έβαζε άλλα γυρίσματα; Ναι, διάφορα γυρίσματα έβαζε. Παρόμοια έπαιζε ο Ηρακλής εδώ στο Ηράκλειο και ο Κόμης στην Βιάνο το ίδιο παίξιμο. Στο δοξάρι πώς έπαιζε, έπαιζε όπως εσείς; Το δοξάρι πώς το κινούσε, θυμάστε; Ναι, χωρίς να παρατηρώ λεπτομέρειες πώς έπαιζε ο καθένας το δοξάρι. Όχι, αν σας έκανε κάτι εντύπωση; Όχι, ο Αβυσσηνός το δοξάρι το χρησιμοποιούσε όλο. Οι Στειακοί μικρό κομμάτι παίζουνε, δηλαδή από το ένα τρίτο και πάνω συνήθως και πολύ γρήγορα. Ποιοι το κάνουν αυτό; Οι Στειακοί. Για πέστε μου κάτι, είπατε στην αρχή ότι συμμετείχατε σε πολλά γλέντια, όταν λέμε γλέντια με την κυριολεξία, όπως το εννοούμε, στην Σητεία. Ναι, γλέντια στο χωριό που ήταν μια γιορτή ή Κυριακή. Ναι, μια Κυριακή ή μια γιορτή που σημαίνει πως μαζεύεται μια παρέα και γλεντάει. Τι ήταν συνήθεια να κάνετε στα γλέντια αυτά, πώς γινόταν αυτή η παρέα; Δεν μιλάω για το γλέντι, το πανηγύρι που είναι σήμερα του Αγίου Ιωάννου ξέρω εγώ, θα μαζευτείτε στο σπίτι του Γιάννη που γιορτάζει ή στο πανηγύρι της εκκλησίας. Μιλάω κυρίως για τα γλέντια που γίνονταν στα σπίτια ή στα καφενεία ξαφνικά. Πώς 24

γινόντουσαν αυτά τα γλέντια, δηλαδή ποιο ήταν το τυπικό, ποιος καλούσε για να γίνει το γλέντι αυτό; Ξεκινούσε από τη παρέα που γινότανε είτε Κυριακή, γιορτές κυρίως στο μαγατζέ. Ξέρετε τι είναι μαγατζές; Το μαγαζί. Μαγατζές είναι οι αποθήκες που έχουνε έξω στα βουνά, στ αμπέλια που έχουν το πατητήρι και δίπλα είναι τα πιθάρια, τα βαρέλια κι εκεί λένε «θα πάμε παρέα στον μαγατζέ». Δέκα άτομα, δεκαπέντε άτομα. Γιατί προτιμούσαν το μαγατζέ; Γιατί ήταν το πρασίνες ήταν εξοχικά, είχανε τις παραστιές πρόχειρες, τις ψησταριές να το πούμε. Και το βάζανε με την κανάτα ή κατευθείαν με το μαρκούτσι; Αστείο είναι αυτό. Όχι, μπορεί να το κάνανε κι αυτό καμιά φορά, μεθούσανε πολύ, μπορεί να το κάνανε. Θα ψήσουν το κρέας έξω στη σούβλα, το κρασί και σιγάσιγά άναβε, ενώ δεν κρατούσαμε όργανα όταν πηγαίναμε στο μαγατζέ, μετά ο ενθουσιασμός «πήγαινε να φέρεις το βιολί, πήγαινε να φέρεις την κιθάρα» και ξεκινούσε από κει. Μετά πηγαίναμε στο καφενείο και κάποιος καλούσε τις κοπέλες κι ερχότανε ότι θα χουμε γλέντι. Και μαζευότανε. Αυτή η υπόθεση της κοπέλας πώς γινότανε; Ο οποιοσδήποτε μπορούσε να πάει σε οποιοδήποτε σπίτι και να ζητήσει να πει... Ένας αναλάμβανε και πήγαινε στα σπίτια και τις καλούσε. Κι αυτές πώς ερχόντουσαν, μόνες τους; Συνήθως με συνοδεία. Ποιος; Μανάδες, θειάδες, διάφορες τέτοιες, οι οποίες καθόντουσαν στο καφενείο. Βέβαια αυτές μετά από τις δυο νυστάζανε και λέγανε «να φύγουμε, αύριο έχουμε δουλειές, έχουμε θέρους». Αλλά κι οι κοπελιές κι νεαροί δεν θέλανε να φύγουνε. Και μετά απ την αρχή καθότανε έτσι, αυτές ήταν 25

μια παραφωνία δηλαδή γύρω-γύρω και οι μανάδες και οι θειάδες κλπ, οι οποίες παρακολουθούσανε βέβαια κι αυτές, δεν είχαν τίποτ άλλο να δούνε, δεν υπήρχαν τηλεοράσεις, βλέπανε και γινόταν το γλέντι. Και τι κάνατε τώρα σ αυτό το γλέντι; Πηγαίνατε στο μαγατζέ πρώτα, πίνατε το κρασάκι σας και μετά πηγαίνατε στο καφενείο, καλούσατε τις κοπέλες κι ερχόντουσαν. Τι γινότανε εκεί, τι κάνατε στο καφενείο, τι σήμαινε γλέντι; Καθότανε γύρω-γύρω στο καφενείο στις καρέκλες οι κοπέλες και... στη μέση. Στο βιολί; Στο βιολί με κιθάρες και ξεκινούσε ο χορός. Και σ ένα μεγάλο ποσοστό ήτανε ο στειακός πηδηχτός και μετά παίζαν και τα ευρωπαϊκά, δηλαδή τα ταγκό, τα βαλς, τα φοξ, αυτά. Κι εναλλάσσανε. Τραγουδούσαν κιόλα στο γλέντι; Ναι, βέβαια. Μαντινιάδες λέγανε και εξαρτάται ο καθένας τι είχε να πει, αν είναι γιορτινή μέρα και του άρεσε καμιά κοπελιά, έλεγε τις μαντινιάδες αυτές που έπρεπε να πει. Ποιοι τραγουδούσαν; Απ την παρέα ήταν ορισμένοι οι οποίοι έχουν εξοικειωθεί κι είχαν και καλή φωνή, τραγουδούσανε, δεν τραγουδούσαν όλοι. Οι κοπέλες μπορούσαν να τραγουδήσουν; Σπάνια, δεν το χαν συνηθίσει, το θεωρούσαν κάπως σαν πολύ προχωρημένο. Σπάνια να τραγουδήσει μαντινιάδα. Συνήθως τραγουδούσαν οι οργανοπαίχτες ή οι μπασαδόροι; Μπα, όταν παίζεις βιολί δεν μπορείς να τραγουδήσεις, η θέση δηλαδή που κρατάς έτσι δεν μπορείς. Τώρα άμα το χεις εδώ που το βάζουν στα Χανιά, μπορεί να τραγουδήσει κανείς. Αλλά στο σημείο αυτό που είναι δεν νομίζω ότι μπορεί να τραγουδήσει. Αυτός που έπαιζε κιθάρα μπορεί πιο εύκολα να τραγουδήσει. Όχι πως είναι απόλυτο αυτό, 26

υπάρχουν ορισμένοι που τραγουδούνε όταν σταματούνε το βιολί ή άλλοι συνεχίζουν να παίζουνε. Θεωρείται προτέρημα δηλαδή για κάποιο βιολάτορα να παίζει και να τραγουδάει; Ε, ναι. Σίγουρα. Αν είχαμε ένα καλό χορευτή, έναν καλό μουσικό βιολάτορα κι έναν πολύ καλό μαντιναδολόγο, ποιος θα κλεβε την παράσταση; Ο καλύτερος που θα ήτανε. Και οι τρεις είναι υπέροχοι. Ο βιολάτορας παίζει καταπληκτικά, ο χορευτής χορεύει πολύ καλά. Ναι, αυτό είναι υποκειμενικό, ο καθένας πώς το κρίνει. Αν τ αρέσει το βιολί πάρα πολύ λέει αυτός που παίζει βιολί, άλλους τους αρέσει ο χορός, λέει ο χορευτής ή το τραγούδι, εξαρτάται. Αλλά ποιος είχε την κεντρική θέση; Ποιος θα τράβαγε περισσότερο τα βλέμματα; Ο κόσμος από τι θα εντυπωσιαζότανε περισσότερο; Φεύγοντας δηλαδή θα λέγανε «αχ! τι ωραία που έπαιξε το βιολί» ή «μα τι μαντινάδες ήταν αυτές που έλεγε», ή ο χορευτής «τι πηδηχτός ήταν αυτός»; Δεν λέω, προσωπικά, εμένα θα μ εντυπωσίαζε ο χορός, εάν χόρευε ωραία ο χορευτής θα ήτανε κάτι... Ποιος απ τους τρεις αν έλειπε δεν θα γινόταν το γλέντι; Καλά, ο τραγουδιστής δεν ήτανε τόσο απαραίτητος γιατί μπορούσε να χορέψει. Το βιολί ήταν το σημαντικότερο για να γίνει το γλέντι; Ε, ναι σίγουρα. Άμα έλειπε δηλαδή το βιολί; Άμα σπούσε μια χορδή και δεν υπήρχε άλλη ν αντικατασταθεί, σταματούσε το γλέντι πολλές φορές. Στην κιθάρα το παλεύανε εκεί πέρα, αν σπούσε και καμία χορδή στην κιθάρα δεν ήταν τόσο η απουσία 27

έντονη, αλλά άμα σπούσε το βιολί δεν έπαιζε κανείς χωρίς να λείπει μια χορδή. Ξενοπασάρη χορό είχατε εκεί; Όχι, δεν νομίζω. Όταν πρόκειται να χορέψουν οι κοπέλες πάλι ζητούσε την άδεια από τους γονείς που συνόδευαν την κοπέλα για να τη χορέψετε; Όχι, δεν νομίζω. Δηλαδή μπορούσε ο οποιοσδήποτε να σηκωθεί και να πάρει οποιαδήποτε κοπέλα; Ναι, την καλούσες και ποτέ δεν θα πει ότι δεν έρχομαι, όχι ήτανε προσβολή, έπρεπε να σηκωθεί. Όχι ν αρνηθεί, απλά να πάρει την άδεια. Από την κοπέλα δεν έπαιρνε από το συνοδό ποτέ. Από την κοπέλα κατευθείαν; Ε, ναι. Απ την κοπέλα. Υπήρχαν κοπέλες που έπαιζαν κάποιο μουσικό όργανο, μαντολίνο; Παλιότερα παίζαν οι γυναίκες μαντολίνα, αλλά τώρα στα γλέντια, τουλάχιστον εγώ, δεν θυμούμαι ποτέ να παίζανε. Και μου κανε εντύπωση και βιολί δεν είχα δει ποτέ. Στα Χανιά έπαιζε η Ασπασία λύρα ή κανά δυο παίζουν κοπέλες τώρα λύρα. Δεν ρώτησε αν είναι επαγγελματίες, αλλά αν παίζουν... Ναι αυτό λέω, δεν έχω δει. Και σήμερα πάνε στα ωδεία κόσμος, ακούω, αλλά δεν βγαίνουν ποτέ να παίξουνε. Είπες στην αρχή ότι έπαιζες στην αρχή φλογέρα; Ναι. Μαντούρα, τι ήτανε; Κανονική φλογέρα. Πώς τη λέτε τη φλογέρα; 28

Αυτή ήταν φλογέρα κανονική. Τώρα αν μαντούρα παίζουνε και καλάμι και το κάνουν τρύπες και παίζουν σ αυτό... Παλιά είχα ακούσει ότι παίζουν την μαντούρα ένα μοτίβο εκεί και χορεύανε. Μαντούρα είναι αυτό που έχει το γλωσσίδι εκεί και το βάζουν μέσ στο στόμα; Ναι, αυτό. Η άλλη που λες φλογέρα; Η φλογέρα ήταν κανονική, όπως είναι οι σημερινές οι φλογέρες. Που τη βάζαν εδώ μπροστά στα χείλια; Ναι, που έχουνε τις τρύπες κανονικά. Πώς τη λένε τη φλογέρα στα Μουλιανά; Μαντούρα τη λένε. Μαντούρα λένε το άλλο. Ε, ναι. Αλλά γι αυτούς τώρα, πριν από τριάντα χρόνια, παίζοντας λέει μαντούρα. Η λέξη θιαμπόλι σου λέει τίποτα; Ναι, θιαμπόλι πιο πολύ, μπορεί να το λέγανε θιαμπόλι. Περισσότερο θιαμπόλι θα το λέγανε παρά φλογέρα ή μαντούρα. Σουραύλι λέγατε; Όχι, δεν είχαμε τέτοιο. Ασκομαντούρα υπήρχε καθόλου στο χωριό; Όχι. Τουλάχιστον εγώ δεν είχα δει ποτέ. Τον Ερωτόκριτο τον λέγατε; Δεν νομίζω. Δηλαδή σε γλέντι έτσι να πει κανείς στο πανηγύρι; Όχι, αν υπήρχε κάποιος σκοπός που κάποιοι ήξεραν τον Ερωτόκριτο απέξω και τον τραγουδούσαν; Όχι, ένας μόνο τον έλεγε συνέχεια, ήξερε τους στίχους όλους και τους έλεγε, έλεγε... Τον λέγανε μετά Ερωτόκριτο και είχε μανία να τους λέει. Και μπορεί να ήξερε πεντακόσιους στίχους, να λέει συνέχεια. Για τα νταούλια είχατε ρωτήσει στην αρχή; 29

Όχι, εγώ είχα πει ότι ήταν συνοδευτικό στην λύρα τα πρώτα χρόνια που παίζανε και παίζαν στα σπίτια... Δεν το προλάβατε εσείς; Όχι. Δεν υπήρχανε σε καφενεία και που τ ακούω δηλαδή έτσι από τον πατέρα μου ότι στο πόρτεγο, πόρτεγο λέγανε ένα σπίτι μεγάλο, το πιο μεγάλο σπίτι στο οποίο εβάναν τους χορούς. Και τότε θυμάμαι μια μαντινιάδα που λέει μπήκε ένας, φορούσε τις βράκες αυτές τις παλιές τις κρητικές τις βράκες και μπήκε μέσα στην πόρτα, τρεχάτος από ένα χωριό είχε φτάσει και του είπε μια γυναίκα, πριν από εκατό χρόνια τώρα, μια μαντινιάδα, αυτή ήτανε απ αυτές που λέγανε μαντινιάδες και τραγουδούσανε και του είπε «καλώς τον που επρόβαλε με την καινούργια βράκα / κοντό δεν την κατούρησε στο δρόμο απού γλάκα». Κι αυτός απαντάει «σαν είπες για τη βράκα μου / σπολλάτη τσ αφεντιάς σου / μα εκειά μέσα βρίσκεται / το πεθυμάει η καρδιά σου» δηλαδή στη βράκα μέσα. Δηλαδή σ αυτό το στυλ. Κι αυτές οι μαντινιάδες που λένε στη Σητεία, που πειράζουνε, δεν παρεξηγούνε. Ό,τι και να πεις στις μαντινάδες δεν το παρεξηγούνε. Ενώ σ άλλες περιοχές, δυτική Κρήτη μπορεί να παρεξηγήσουνε αν πεις κάτι και θίξεις τον άλλο. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό της ανατολικής Κρήτης. Γινόντουσαν παρεξηγήσεις στα γλέντια; Όχι, στο χωριό, τουλάχιστον εγώ δεν θυμούμαι ποτέ να έγινε κάποια παρεξήγηση. Στη Σκοπή να γίνει γλέντι ποτέ χωρίς να κάνουνε φασαρία. Ήταν χωριό τώρα, το ξέρετε εσείς τη Σκοπή. Υπήρχαν περιπτώσεις που σ ένα γλέντι λυνότανε κάποια διαφορά; Δηλαδή είχατε τύχει σε κάποια περίπτωση που κάποιοι ήταν μαλωμένοι για κάποιο λόγο, για κάποιο χωράφι, για κάποιο οικονομικό, για κάτι, οτιδήποτε και μέσα σε μια παρέα έλεγε ο ένας μαντινάδες, απαντούσε ο άλλος κι έτσι αμβλύνθηκε η διαφορά που είχανε; Ναι αυτά συμβαίνουν, πολλές φορές αν υπήρχε κάποια διαφορά, πάντοτε το γλέντι ενώνει και την παρέα που είναι μαζί και τα πίνουνε μαζί. 30

Με την μαντινάδα ή γενικά; Γενικότερα με τη διάθεση που επικρατεί, με το γλέντι. Έχω δει να πίνουνε μαζί κι από κει και πέρα να βρίσκονται μαζί ενώ είχαν παρεξηγηθεί. Συνήθως οι μαντινάδες που λένε τι περιεχόμενο έχουν; Σατιρικό, ερωτικό; Σατιρικό. Δεν έχει ν ακούσετε ποτέ μαντινάδες στη Σητεία που να μην είναι αστεία. Όλες αστείες. Χαρακτηριστικό, αστείες. Ενώ στ Ανώγια όλες είναι ερωτικές, με πάθος, όλα αυτά, ενώ στη Σητεία είναι αστείες. Γίνονται μουσικοποιητικοί αγώνες, που κάποιος να καταφέρει τον άλλο να τον στριμώξει στην γωνία, να μην μπορεί να του απαντήσει; Ναι, τώρα σπανίζουν αυτά τα πράγματα. Παλιότερα το θεωρούσαν ότι ήτανε δεδομένο σ ένα γλέντι, θα λέγανε συνέχεια μαντινιάδες τέτοιες. Τώρα σπανίζουνε. Και κάποιος, όταν δεν μπορούσε ν απαντήσει στην μαντινάδα που του λέγανε, ένιωθε ότι είναι χαμένος, απ την ντροπή του μπορεί να φευγε απ το καφενείο; Όχι, αλλά αυτοί που ήταν εξοικειωμένοι τους καταλαμβάνανε πάντοτε, υπήρχανε τέτοιοι. Αλλά σήμερα σπανίζουνε, δεν υπάρχουν αυτοί. Και στη Σητεία πάντως το χαρακτηριστικό είναι ότι οι μαντινιάδες όλες είναι αστείες. Λέει, αυτές που θυμάμαι να λέει ο Δερμιτζογιάννης, «σκνίπα θα γίνω και θα μπω στην κάμαρα που μένεις / να σε τσιμπώ, να τρώεσαι ύπνο να μη χορταίνεις». Ήθελε να δείξει τον πόθο του, την αγάπη του, το ενδιαφέρον του, αλλά το πε με τρόπο τέτοιο. Ενώ στις ανωγιανές μαντινιάδες έχουν άλλο τελείως στυλ. Τις απόκριες είχατε κάποιο ειδικό σκοπό που παίζατε; Δηλαδή; Κάποιο σατιρικό τραγούδι ή κάποια μελωδία που να λέτε, κάτι ειδικό για την περίπτωση των αποκρεών; Τραγουδούσατε κάτι ειδικό ή πάλι κοντυλιές λέγανε τι παίζανε; 31

Ναι, λέγανε τα οποία μηδέ γω τα θυμούμαι, «πώς το τρίβουν το πιπέρι του διαόλου οι καλογέροι» κάτι τέτοιο ήτανε. Αυτό που είναι το γνωστό σ όλη την Ελλάδα;; Ναι, αλλά χωρίς κάτι ιδιαίτερο. Τώρα απόκριες γινότανε, ντυνότανε. Το ζερβόδεξο τον χορεύανε τότε ή δεν τον ξέρετε; Δεν τον θυμούμαι τόσο έντονα. Ένας αράπικος, αράπικο σκοπό τον έχετε ακουστά; Όχι. Κάλαντα παίζετε ή παίζατε τότε; Ναι. Είναι ειδικά κρητικά κάλαντα ή αυτά που κυκλοφορούν σ όλη την Ελλάδα; Υπήρχανε κρητικά κάλαντα. Τα παίζετε εσείς; Ναι, αλλά σιγά-σιγά ακούγοντας τα συνηθισμένα, τα κλασικά τα ξεχάσαμε. Δηλαδή δεν τα θυμάστε; Δεν τα θυμάμαι, όχι. Ήταν ειδικός δηλαδή ο σκοπός των καλάντων ή ήτανε τα λόγια διαφορετικά; Όχι ο σκοπός ήτανε, τα λόγια ήταν τα ίδια. Αυτόν από πού τον είχατε μάθει; Εκεί τον τραγουδούσανε. Μετά σιγά-σιγά όχι δεν είναι αυτά τα λέτε στο χωριό το κανονικό, το κανονικό, ε! μάθαμε το κανονικό, ξεχάσαμε το άλλο. ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΣΕΤΑ Α. Πλευρά Νομίζετε ότι υπάρχει κάποιος που τα ξέρει αυτά τα κάλαντα; 32

Δεν ξέρω, μπορεί. Σίγουρα θα χει κάποιους. Εκεί στο χωριό ξέρετε κάποιον που μπορεί να τα θυμάται; Δεν ξέρω, δεν είμαι σίγουρος. Υπήρχαν κατά τη διάρκεια του έτους κάποιες γιορτές ή με την αλλαγή των εποχών που παίζονταν συγκεκριμένες μελωδίες; Ας πούμε κάλαντα για την Άνοιξη ή νανουρίσματα για τα παιδιά; Όχι, δε νομίζω, κυρίως ήταν οι κοντυλιές πάντα όλο το χρόνο. Κάλαντα του Λαζάρου λέγανε; Όχι. Περί θρησκευτικών διαδικασιών, στο χωριό, στα Μουλιανά δεν είχε ποτέ. Ήταν ένα χωριό στο οποίο δεν ήταν θρησκόληπτοι. Αυτά τα κάλαντα που μας είπατε τα διαφορετικά ήταν για την αρχή του χρόνου, αρχή μηνιά κι αρχή χρονιά λέγανε, ή κάλαντα τα Χριστουγεννιάτικα; Τα Χριστουγεννιάτικα. Και σ αυτό το σκοπό λέγανε και των Φώτων; Δεν λέγανε ποτέ Φώτων, δεν θυμάμαι. Φώτα άκουσα πρώτη φορά στην Αθήνα πήγαμε στα τρένα, στα σπίτια λέγανε διάφορα, αλλά μέσα στο χωριό όχι. Σας κουράσαμε λιγάκι σήμερα. Όχι, δεν νομίζω. Και πιστεύω δεν ξέρω αν ήτανε χρήσιμα αυτά τα οποία είπα εγώ αλλά θεωρώ ότι αυτή η δουλειά την οποία κάνετε εσείς αυτή τη στιγμή και γινότανε πριν από τριάντα χρόνια... Πάλι καλά έστω και αυτή την περίοδο. 33