«Ο κύριος Σλήμαν δεν είναι εδώ». Μια νεανική ματιά στο Ιλίου Μέλαθρον

«Ο κύριος Σλήμαν δεν είναι εδώ». Μια νεανική ματιά στο Ιλίου Μέλαθρον Ανδρομάχη Γκαζή 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το άρθρο αυτό παρουσιάζει το σκεπτικό και τη μεθοδολογία οργάνωσης της έκθεσης «Ο κύριος Σλήμαν δεν είναι εδώ» που λειτούργησε στο Νομισματικό Μουσείο από τις 6 Ιουλίου ως τις 3 Αυγούστου 2009. Η έκθεση οργανώθηκε από προπτυχιακούς φοιτητές και φοιτήτριες του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου στο πλαίσιο του εργαστηριακού μαθήματος «Σχεδιασμός και Οργάνωση Εκθέσεων» του Η εξαμήνου των σπουδών τους. Το εγχείρημα είχε πολλαπλά οφέλη: οι φοιτητές/-τριες είχαν την ευκαιρία να ασκηθούν στις συνθήκες οργάνωσης μια πολιτιστικής παραγωγής στην πράξη, το Νομισματικό Μουσείο απέδειξε τη διάθεση ανοίγματος προς τους νέους, ενώ οι επισκέπτες της έκθεσης είχαν την ευκαιρία να ανακαλύψουν ένα σημαντικό κτήριο στο κέντρο της Αθήνας, που όμως παραμένει εν πολλοίς άγνωστο. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: Ερρίκος Σλήμαν, Ιλίου Μέλαθρον, Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα 19 ος αιώνας, φοιτητική έκθεση 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συζήτηση για το άνοιγμα των μουσείων σε ευρύτερες ομάδες κοινού αποτελεί πλέον κοινοτοπία. Γνωρίζουμε όμως καλά ότι, αν και αυτό λέγεται εύκολα, πραγματοποιείται δύσκολα. «Άνοιγμα στο κοινό» σημαίνει αλλαγή νοοτροπίας. Σημαίνει, σε μεγάλο βαθμό, ότι αρχίζεις να βλέπεις το μουσείο με τα μάτια των επισκεπτών, αλλά και των δυνητικών επισκεπτών. Σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι δέχεσαι να δεχθείς ως συμμέτοχους στην ερμηνευτική διαδικασία και άλλες ομάδες κοινού και μάλιστα ιδιαίτερα εκείνες τις ομάδες που δεν εντάσσονται εύκολα στην κατηγορία «επισκέπτες». Μια τέτοια ομάδα κοινού είναι οι νέοι άνθρωποι, αυτοί για τους οποίους έχουμε εύκολο τον χαρακτηρισμό «αδιάφοροι»... Να λοιπόν μια μεγάλη πρόκληση! Να δεχτείς μια τέτοια ομάδα ανθρώπων να δουλέψουν στον χώρο σου και να δώσουν τη δική τους οπτική. Αυτό ακριβώς έγινε με την έκθεση «Ο κύριος Σλήμαν δεν είναι εδώ» που διοργανώθηκε από φοιτήτριες και φοιτητές του Παντείου Πανεπιστημίου και λειτούργησε στο Νομισματικό Μουσείο από τις 6 Ιουλίου ως τις 3 Αυγούστου 2009. 1 2. H TAYTOTHTA THΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Η έκθεση ήταν το αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας που ανατέθηκε στις φοιτήτριες και στους φοιτητές του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου που ακολουθούν την κατεύθυνση «Πολιτισμός και Πολιτιστική Διαχείριση» στο πλαίσιο του «Εργαστηρίου Πολιτισμού» του Η εξαμήνου σπουδών με θέμα «Σχεδιασμός και Οργάνωση Εκθέσεων». 2 Στόχος του εργαστηριακού αυτού μαθήματος είναι να εξοικειώσει τους φοιτητές με το σύνολο των δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για τη μελέτη, τον σχεδιασμό και την οργάνωση μιας έκθεσης. Οι τελειόφοιτοι φοιτητές είναι μελλοντικοί επαγγελματίες που θα δουλέψουν στον χώρο του πολιτισμού και θα κληθούν να συμμετάσχουν σε παρόμοιες διοργανώσεις. Είναι, επίσης, επισκέπτες μουσείων και με αυτή τους την 1 Λέκτορας Μουσειολογίας, Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο. E-mail: agazi@otenet.gr - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 42

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ ιδιότητα κλήθηκαν να «δουν» το μουσείο με τα δικά τους μάτια και να μπουν σε αυτό ως ενεργοί συμμέτοχοι. Ένας από τους στόχους της ομαδικής εργασίας ήταν να καλλιεργήσει δεξιότητες έρευνας, οργάνωσης και συνεργασίας, να τονώσει την πίστη των φοιτητών/-τριών στις δυνάμεις τους μέσα από τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός πραγματικού έργου, αλλά και να τους εφοδιάσει με συγκεκριμένες γνώσεις. Επρόκειτο, μ άλλα λόγια, για μια προσπάθεια μετάπλασης της θεωρίας σε πράξη. Η εργασία περιέλαβε την έρευνα, τη μουσειολογική μελέτη και τη διαμόρφωση της έκθεσης, καθώς επίσης και το σύνολο των οργανωτικών εργασιών που ήταν απαραίτητες προκειμένου να υλοποιηθεί αυτή. 3. Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Το εργαστήριο «Σχεδιασμός και Οργάνωση Εκθέσεων» συνδέεται άμεσα με το μάθημα «Ερμηνεία και Έκθεση Υλικού Πολιτισμού», το οποίο διδάσκεται στο αμέσως προηγούμενο εξάμηνο σπουδών με στόχο να εισαγάγει τους φοιτητές στη μελέτη του υλικού πολιτισμού και να τους εξοικειώσει με ζητήματα ερμηνείας των αντικειμένων. Με αυτή τη θεωρητική σκευή, εξοικειώνονται στη συνέχεια με ζητήματα σχεδιασμού και οργάνωσης εκθέσεων με απώτερο στόχο να εφαρμόσουν τις γνώσεις τους στην πράξη. Το Νομισματικό Μουσείο (εφεξής ΝΜ) επελέγη ως ένα σημαντικό μουσείο στο κέντρο της Αθήνας που όμως παραμένει, σε μεγάλο βαθμό, άγνωστο στους κατοίκους της. 3 Επελέγη, επίσης, ως ένα μουσείο που τα τελευταία χρόνια αποδεικνύει εμπράκτως μια διάθεση ανοίγματος σε διαφορετικές προσεγγίσεις. 4 Η μελέτη της έκθεσης ξεκίνησε στις αρχές Μαρτίου και ολοκληρώθηκε στο τέλος Ιουνίου 2009. 5 Η διαδικασία αφορούσε έναν πολύ εντατικό συνδυασμό θεωρητικής κατάρτισης των φοιτητών και εξοικείωσής τους με μεθόδους και παραδείγματα καλής πρακτικής από τη διοργάνωση εκθέσεων σε μουσεία διεθνώς, με συνεχείς επισκέψεις στο ΝΜ, βιβλιογραφική μελέτη και έρευνα σε αρχεία. Το πρώτο βήμα ήταν η ξενάγηση των φοιτητών στο ΝΜ, κατά τη διάρκεια της οποίας δεν τους δόθηκε καμία οδηγία σχετικά με το θέμα της παρέμβασής τους, αλλά τούς ζητήθηκε να σημειώσουν οτιδήποτε θεωρούσαν ενδιαφέρον για περαιτέρω ανάπτυξη. Οι ιδέες που προέκυψαν από την πρώτη αυτή ξενάγηση καταγράφηκαν και συζητήθηκαν από όλη την ομάδα. Προέκυψαν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις, οι οποίες οδήγησαν σε μια πρώτη σκιαγράφηση πιθανών αξόνων της φοιτητικής έκθεσης. Σύντομα αναδύθηκε ως κοινό μοτίβο η επιθυμία των φοιτητών να ψηλαφίσουν «ίχνη» της ζωής της οικογένειας Σλήμαν μέσα στο κτήριο. Αναφέρω ενδεικτικά ορισμένες αρχικές προτάσεις: «Θα πρότεινα να επικεντρωθούμε στην ιστορία του κτηρίου και τις καθημερινές χρήσεις του από την οικογένεια Σλήμαν...νομίζω πως θα είναι κάτι διαφορετικό... Θα ήταν ωραίο αν καταφέρναμε να ζωντανέψουμε τη ζωή του κτηρίου με έξυπνο και νεανικό τρόπο...» «... θα μου φαινόταν ενδιαφέρον να επικεντρωθούμε στη ζωή του σπιτιού...» Μέσα από πολλές συναντήσεις, προβληματισμό και συζητήσεις αποσαφηνίστηκαν οι βασικοί άξονες και επελέγη ως κεντρικός στόχος της έκθεσης η «ψηλάφηση ιχνών ζωής» της οικογένειας Σλήμαν μέσα στο κτήριο. Παράλληλοι στόχοι της έκθεσης αφορούσαν την παρουσίαση του μεγάρου στο κοινό, την ενεργοποίηση σκέψεων σχετικά με το πώς ήταν η Αθήνα του τέλους του 19 ου αι. και την ευαισθητοποίηση των επισκεπτών σχετικά με τη διατήρηση παλαιών κτηρίων και γενικότερα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Την αποσαφήνιση των στόχων του εγχειρήματος ακολούθησε ο καταμερισμός εργασιών και ο ορισμός υπευθύνων για κάθε εργασία. Διακρίθηκαν οι εξής τομείς: - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 43

Ανδρομάχη Γκαζή Συντονισμός έργου, επικοινωνία (με φορείς, αρχεία, κ.λπ.), έρευνα, μουσειολογική μελέτη και επιμέλεια της έκθεσης, χορηγίες, προβολή και δημοσιοποίηση, επιμέλεια γραφιστικών, video & ψηφιακά μέσα, μουσική επένδυση, μετάφραση κειμένων, 6 παραγωγή, στήσιμο έκθεσης, οργάνωση εγκαινίων. Οι ομάδες δούλευαν ανεξάρτητα, αλλά σε συνεχή επικοινωνία μεταξύ τους. Μία φορά την εβδομάδα γινόταν παρουσίαση της προόδου του έργου και συζήτηση για την περαιτέρω πορεία σε συναντήσεις της ολομέλειας στο πανεπιστήμιο ή στο ΝΜ. 4. Η ΕΡΕΥΝΑ 7 Όλοι οι φοιτητές ανέλαβαν ένα θέμα προς έρευνα, παράλληλα, όμως, ορίστηκε ένας υπεύθυνος για τη συγκέντρωση και την ταξινόμηση του υλικού (βιβλιογραφικού, φωτογραφικού, αρχειακού). Συγκροτήθηκε έτσι ένα μεγάλο, συνολικό, ενιαίο, αρχείο αναφοράς που περιελάμβανε στοιχεία από όλες τις πηγές που ερευνήθηκαν. Το αρχείο αυτό απετέλεσε στη συνέχεια τη βάση για τη συγγραφή των κειμένων της έκθεσης. Τη βασική εξοικείωση των φοιτητών με βιβλιογραφία σχετική με τον Σλήμαν, τη σχέση του με τη γυναίκα του, Σοφία, το Ιλίου Μέλαθρον και την Αθήνα της εποχής, ακολούθησε κοπιώδης έρευνα σε αρχεία και μουσεία. Ιδιαίτερα χρήσιμη ήταν η πρόσβαση των φοιτητών στο Αρχείο Σλήμαν, το οποίο φυλάσσεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη 8 και απετέλεσε πολύτιμο οδηγό για τη μελέτη της έκθεσης. Οι βασικοί άξονες της έρευνας αφορούσαν τα πρόσωπα, το κτήριο, τη ζωή στο σπίτι και την Αθήνα της εποχής. 4.1 ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ Bασικοί πρωταγωνιστές της έκθεσης των φοιτητών ήταν ο Ερρίκος Σλήμαν, 9 η γυναίκα του Σοφία Εγκαστρωμένου-Σλήμαν 10 και τα παιδιά τους Ανδρομάχη 11 και Αγαμέμνων. 12 Στο σπίτι ζούσαν, επίσης, διάφοροι υπηρέτες, τους οποίους ο Σλήμαν αρεσκόταν να μετονομάζει με αρχαία ονόματα. 13 4.2 ΤΟ ΚΤΗΡΙΟ Το 1878 ο Σλήμαν αναθέτει στον φίλο του, καταξιωμένο γερμανό αρχιτέκτονα, Ερνέστο Τσίλλερ, να αναλάβει τον σχεδιασμό της νέας κατοικίας του. Το Ιλίου Μέλαθρον θεωρείται από τα πιο αξιόλογα έργα του Τσίλερ. Ακολουθεί το νεοκλασικό ρυθμό συνδυάζοντάς τον με στοιχεία από την ιταλική αναγέννηση (εικ. 1), διαθέτει πολλές τεχνολογικές καινοτομίες, 14 πλούσια αρχαιοπρεπή διακόσμηση 15 και ακριβή επίπλωση που παραγγέλθηκε στον προμηθευτή της Αυλής του Αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ στη Βιέννη. 16 Το κτήριο αποτελείται από ισόγειο, δύο ορόφους και μεγάλο κήπο. 17 Στο ισόγειο βρίσκονταν το μουσείο του Σλήμαν, η κουζίνα, αποθήκη και δωμάτια υπηρετών. Από τον κήπο μια μεγαλοπρεπής, διπλή, μαρμάρινη σκάλα οδηγούσε στον πρώτο όροφο, που περιελάμβανε τους χώρους υποδοχής όπου κυριαρχούσε η μεγάλη «αίθουσα των εσπερίδων» (των δεξιώσεων και του χορού). Στον όροφο αυτό βρίσκονταν, ακόμη, η τραπεζαρία, ανακουφιστήρια (τουαλέτες) και δωμάτια φιλοξενουμένων. Στον δεύτερο όροφο βρίσκονταν τα υπνοδωμάτια, τα δύο γραφεία (χειμερινό και θερινό) και η βιβλιοθήκη του Σλήμαν (Κορρές 1977). Τα εγκαίνια του Ιλίου Μελάθρου έγιναν στις 30 Ιανουαρίου 1881 με λαμπρή δεξίωση. Σύμφωνα με περιγραφή αθηναϊκής εφημερίδας: «...περιχαρείς και φιλόφρονες λίαν εδέχοντο εις χορόν ο κ. και η κυρία Σλήμαν κόσμον πολύν και εκλεκτόν εν τω Ιλίου Μέλαθρω, όπερ προσελκύει την περιέργιαν απάντων δια τε το εύρυθμον αυτού και την πλουσιωτάτην διακόσμησιν και όπερ εν τω πρώτω δοθέντι εν αυτώ χορώ ην κατάφωτων και περιλαμπές καθιστάμενον έτι μάλλον θέας άξιον. Οι κεκλημένοι ήσαν εκ των - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 44

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ διαφόρων προεχουσών της κοινωνίας οικογενειών εκεί συναθροίσθησαν ο πρωθυπουργός, ο υπουργός των ναυτικών, ο αυλάρχης, ο υπασπιστής της Α.Μ., ο πρεσβευτής της Γερμανίας. Η των αιθουσών διακόσμησις ην μετ επιτυχίας πολλής, καίτοι εισέτι δεν συνεπληρώθη όλη, τα δε αναψυκτικά ποτά και άλλα εν πλήρει αφθονία και τελειότητι ήσαν παρατεθειμένα και οι κεκλημένοι έσχον την ευκαιρίαν να ίδωσι το εν τω Μελάθρω μουσείον του κ. Σλήμαν, όπερ ην κατάφωτον και εκτεθειμένον προς θέαν πάσι τοις κληθείσι» (Κορρές 1977). 18 Εικόνα 1. Το Ιλίου Μέλαθρον σε καρτ ποστάλ εποχής ( ΕΛΙΑ) Έκτοτε, και μέχρι την πώλησή του το 1926, το Ιλίου Μέλαθρον θα αποτελέσει σημείο αναφοράς της κοινωνικής ζωής της πόλης και θα τροφοδοτεί συχνά τις δημοσιογραφικές στήλες. 19 4.3. Η ζωή στο σπίτι Ο Ερρίκος ταξιδεύει συνεχώς και πολύ σπάνια βρίσκεται με την οικογένειά του. Το 1890, για παράδειγμα, τελευταία χρονιά της ζωής του, το ζευγάρι θα ειδωθεί μόνο δύο φορές. Η αλληλογραφία θα αποτελέσει ζωτικό κομμάτι της σχέσης τους, αλλά και σημαντικό στοιχείο της σχέσης του Ερρίκου με τα παιδιά του. Η ζωή στο σπίτι είχε δύο πλευρές. Όταν ο Ερρίκος βρισκόταν εκεί, υπήρχε αυστηρό πρωτόκολλο συμπεριφοράς. 20 Παράλληλα, όμως, το σπίτι γινόταν πιο εξωστρεφές με δεξιώσεις, χοροεσπερίδες, βεγγέρες και συναυλίες. 21 Όταν ο Ερρίκος έλειπε, η Σοφία απέφευγε τις τυπικότητες 22 και η ατμόσφαιρα ήταν πιο χαλαρή. 4.4. Η εποχή Το κλίμα της εποχής αναζητήθηκε σε λογοτεχνικά κείμενα, μαρτυρίες, εφημερίδες και φωτογραφίες. 23 Το υλικό ήταν τόσο ενδιαφέρον που οι φοιτητές επέλεξαν να αφιερώσουν στην παρουσίασή του ένα δωμάτιο στον πρώτο όροφο του Μουσείου (εικ. 2). Από τα λογοτεχνικά έργα που μελετήθηκαν, επελέγησαν αποσπάσματα που φωτίζουν αντιθετικές όψεις της πόλης στα τέλη του 19 ου αιώνα. 24 - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 45

Ανδρομάχη Γκαζή Εικόνα 2. Αναφορές στην Αθήνα του τέλους του 19 ου αρχών 20 ού αι. σε δωμάτιο του πρώτου ορόφου. Οι δύο ντουλάπες που διακρίνονται στο βάθος είναι αυθεντικές νομισματοθήκες του Σλήμαν, σχεδιασμένες από τον Τσίλλερ. 5. Ερμηνευτική προσέγγιση και ερμηνευτικά μέσα Το μοτίβο της απουσίας του Ερρίκου από το Ιλίου Μέλαθρον έδωσε, τελικά, το στίγμα της έκθεσης, κάτι που οδήγησε στον τίτλο «Ο κύριος Σλήμαν δεν είναι εδώ», αλλά και στην επιλογή της φιγούρας ενός υπηρέτη ο οποίος ξεναγεί τους επισκέπτες στο σπίτι κατά την απουσία του κυρίου του: «Ως βασικό μοτίβο για τον προσανατολισμό των επισκεπτών τόσο στο θέμα της έκθεσης/παρέμβασης όσο και στους χώρους προτείνεται η χρήση μιας φιγούρας υπηρέτη που θα καλωσορίζει τους επισκέπτες στην είσοδο και θα τους ξεναγεί από δωμάτιο σε δωμάτιο. Θα είναι μια φιγούρα χωρίς συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αλλά θα φέρει το όνομα ενός πραγματικού υπηρέτη της οικογένειας Σλήμαν. Μπορεί να είναι μια πολύ διακριτική εκτύπωση κομμένη στο περίγραμμα μιας ανθρώπινης μορφής που θα στέκεται στο πάτωμα με μια πολύ μικρή βάση...». Ο υπηρέτης ονομάστηκε Βελλεροφόντης, σύμφωνα με όνομα που πιστοποιείται στα έγγραφα του Σλήμαν. Η μορφή του υποδεχόταν τους επισκέπτες στην είσοδο του πρώτου ορόφου (εικ. 3α) και στεκόταν, επίσης, σε άλλα τέσσερα σημεία (τρία μέσα στο κτήριο και ένα στον κήπο) με σκοπό να διευκολύνει την περιήγηση των επισκεπτών και να δώσει σύντομες πληροφορίες για τη ζωή στο σπίτι (εικ. 3β). Σταδιακά, άρχισε να διαμορφώνεται το περιεχόμενο της έκθεσης, αφού καταγράφηκαν και συζητήθηκαν προτάσεις από όλους ανεξαιρέτως τους φοιτητές, ορισμένες εκ των οποίων παρατίθενται εδώ: «... θα μου άρεσε να αφιερώσουμε ένα κομμάτι της έκθεσης στις επιστολές του ζεύγους Ερρίκου-Σοφίας Σλήμαν...» «Σε κάθε δωμάτιο μπορούμε να τοποθετήσουμε αντιπροσωπευτικά αντικείμενα... στο δωμάτιο της Ανδρομάχης κάποια κούκλα, στο δωμάτιο του Αγαμέμνονα βόλους,... ώστε να φαίνεται η κύρια χρήση τους...» - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 46

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ «... ζωντανά εκθέματα: ρούχα... κρεμασμένα με νήμα από το ταβάνι ή με άλλο τρόπο...» «Θα είχε ενδιαφέρον να υπάρχει και μουσική στην έκθεση που να συμβαδίζει χρονικά με τα εκθέματα.» «... στα παράθυρα... μπορούμε να προβάλουμε φωτογραφίες της Πανεπιστημίου... για να δημιουργούν την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας.» Εικόνα 3α. Η πρώτη φιγούρα του υπηρέτη στην είσοδο του 1 ου ορόφου Εικόνα 3β. Η τέταρτη φιγούρα του υπηρέτη στον 2 ο όροφο Άρχισε έτσι η συγγραφή του σεναρίου της έκθεσης (βλ. Παράρτημα 1), ενώ, παράλληλα, αποσαφηνίστηκαν τα εκθεσιακά μέσα και η δομή της, όπως φαίνεται στο Παράρτημα 2. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 47

Ανδρομάχη Γκαζή Το περιεχόμενο και το είδος των εκθεμάτων σημειώθηκαν στην κάτοψη των δύο ορόφων του Μουσείου που τυπώθηκε στο εσωτερικό της «εφημερίδας» της έκθεσης, εμπνευσμένης από εφημερίδες της εποχής (εικ. 4, 5), η οποία διατίθετο στους επισκέπτες στην είσοδο του μουσείου. Εικόνα 4. Η εφημερίδα / φυλλάδιο της έκθεσης Εικόνα 5. Η κάτοψη του ΝΜ με τις παρεμβάσεις των φοιτητών στην εφημερίδα / φυλλάδιο της έκθεσης - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 48

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ Στη συνέχεια, οι φοιτητές ανέλαβαν ανά δύο από μία εκθεσιακή ενότητα και ήταν υπεύθυνοι για την υλοποίηση της παρέμβασης στον χώρο αυτό. Ως κοινό θέμα για όλους τους χώρους επελέγη ο σχολιασμός επιλεγμένων επιγραφών (με απόδοση των αρχαίων χωρίων στα νέα ελληνικά), οροφογραφιών και τοιχογραφιών με τις οποίες διακοσμείται όλο το κτήριο. 25 Παράλληλα, υιοθετήθηκαν ορισμένες βασικές αρχές, κοινές για όλους τους χώρους, όπως, για παράδειγμα, ότι θα υπάρχει ενιαίο σύστημα προσανατολισμού και ότι η γραφιστική επεξεργασία των εκτυπώσεων θα σέβεται τον χαρακτήρα του κτηρίου, θα είναι απολύτως διακριτή από τη μόνιμη έκθεση και ταυτόχρονα διακριτική. 26 Η φιλοσοφία της έκθεσης αποτυπώθηκε με σαφήνεια στο εισαγωγικό κείμενο της έκθεσης, απόσπασμα του οποίου παρατίθεται εδώ: [...] Μέσα από την παρέμβασή μας θελήσαμε να ζωντανέψουμε στιγμές από τη ζωή των ενοίκων και από την αστική ζωή της Αθήνας στα τέλη του 19 ου αιώνα. Κάθε δωμάτιο και μια ιστορία, κάθε ιστορία και μια αφορμή. Εμείς δίνουμε τις αφορμές και εσείς ανακαλύπτετε τη συνέχεια ψηλαφίζοντας τα «ίχνη» της οικογένειας Σλήμαν στο χώρο. [...] Τα «ίχνη» της οικογένειας περιελάμβαναν: 1. Φανταστικές αποδόσεις από στιγμιότυπα της ζωής στο σπίτι, όπως, για παράδειγμα, η μουσική και ηχητική σύνθεση που δημιουργήθηκε ως υπόκρουση για την αίθουσα των δεξιώσεων, 27 το φόρεμα που ήταν αφημένο σε μια καρέκλα στο υπνοδωμάτιο του ζεύγους ως υπόμνηση της γυναικείας παρουσίας ή τα αντίγραφα εφημερίδων της εποχής, ελληνικών και ευρωπαϊκών, που ήταν απλωμένα επάνω σε ένα τραπέζι στην βιβλιοθήκη κατά τη συνήθεια του Σλήμαν 28 2. Αντικείμενα της οικογένειας, όπως ορισμένα κομμάτια από σερβίτσια της Σoφίας Σλήμαν που φυλάσσονται στο Νομισματικό Μουσείο (εικ. 6), 3. Άλλα ίχνη της εποχής, όπως, για παράδειγμα, τα αστικά, παιδικά παιχνίδια από τη Συλλογή Παιχνιδιών και Παιδικής Ηλικίας του Μουσείου Μπενάκη που εκτέθηκαν στο δωμάτιο της Ανδρομάχης και του Αγαμέμνονα (εικ. 7, 8). Παράλληλα, οι ένοικοι του σπιτιού ήταν «παρόντες» στους χώρους μέσα από τις φωτογραφίες, τα αντίγραφα αλληλογραφίας, τα διπλώματα του Ερρίκου και ένα ζωγραφικό πορτραίτο της Σοφίας σε μεγάλη ηλικία από τη συλλογή του Νοσοκομείου «Η Σωτηρία». 29 Τα «ίχνη» της οικογένειας και η υπόμνηση της παρουσίας της στους χώρους του σπιτιού συγκρότησαν τον αφηγηματικό καμβά της έκθεσης, με βάση τον οποίο οι φοιτητές έγραψαν σύντομα κείμενα για το κτήριο και τους ενοίκους του, που τοποθετήθηκαν σε διακριτικά αναλόγια από πλεξιγκλάς σε κάθε δωμάτιο (εικ. 8, 9 και Παράρτημα 3). Ειδικά για τον σχολιασμό των επιγραφών και των οροφογραφιών επελέγη η μορφή ενός κύβου κάθε πλευρά του οποίου έφερε σύντομο υπομνηματισμό. Οι κύβοι αυτοί τοποθετήθηκαν επάνω στο τζάκι του κάθε δωματίου. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 49

Ανδρομάχη Γκαζή Εικόνα 6. Πιάτα από σερβίτσιο της Σοφίας Σλήμαν (παραγγελία στη Haviland & Co, Limoges) και ασημένια κουτάλια που φέρουν το μονόγραμμά της (Νομισματικό Μουσείο). Εικόνα 7. Καρότσι κούκλας (Ευρώπη, αρχές 20 ού αι.) και κούκλα (Γαλλία, αρχές 20 ού αι.). Άλογο-ραβδί (Αγγλία, γύρω στο 1870). Παιχνίδια από τη Συλλογή Παιχνιδιών και Παιδικής Ηλικίας του Μουσείου Μπενάκη που λειτουργούσαν ως υπόμνηση της παιδικής παρουσίας σε δωμάτιο του 2 ου ορόφου. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 50

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ Εικόνα 8. Αναλόγιο με κείμενο στο υπνοδωμάτιο του Αγαμέμνονα στο 2 ο όροφο. Το κουρδιστό αυτοκίνητο από τσίγκο (Γερμανία, αρχές 20ού αι.) από τη Συλλογή Παιχνιδιών και Παιδικής Ηλικίας του Μουσείου Μπενάκη λειτουργούσε ως υπόμνηση της αγορίστικης παρουσίας. Πολλά από τα εκθέματα ήταν απτικά, καθώς δόθηκε έμφαση στο στοιχείο της ανακάλυψης εκ μέρους των επισκεπτών. Έτσι, οι επισκέπτες είχαν τη δυνατότητα να γυρίσουν τις σελίδες κειμένων (εικ. 9), να ψάξουν φωτογραφίες και γράμματα μέσα σε κουτιά αρχειοθέτησης (εικ. 10), να φυλλομετρήσουν φωτογραφικά λευκώματα (εικ. 11), να πιάσουν στα χέρια τους κύβους με πληροφορίες. Εκτός από τα «ίχνη» της οικογένειας που ήδη αναφέρθηκαν, η ατμόσφαιρα του σπιτιού και το κλίμα της εποχής αποδόθηκαν και με άλλους τρόπους. Ως υπόμνηση της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στην αίθουσα των εσπερίδων κατά τη διάρκεια μιας χοροεσπερίδας, δημιουργήθηκε ηχητικό απόσπασμα με ήχους κόσμου και μουσική βαλς που ακουγόταν σε χαμηλή ένταση στην αίθουσα. Η ζωή στην πόλη στα τέλη του 19 ου και τις αρχές του 20ού αι. αποδόθηκε μέσω ολιγόλεπτης ταινίας που συνέθετε φωτογραφίες με αποσπάσματα από λογοτεχνικά κείμενα (εικ. 2), ενώ μια φωτογραφία της οδού Πανεπιστημίου των αρχών του 20ού αι. παρέπεμπε στη θέα προς τον δρόμο από τα παράθυρα της βιβλιοθήκης στον δεύτερο όροφο (εικ. 12). Τέλος, ειδικά για την βραδιά των εγκαινίων, οι φοιτητές δημιούργησαν μια μικρή ταινία που απέδιδε με εικαστικό τρόπο την απόγνωση της Σοφίας από τη συμβίωση με έναν δύσκολο σύζυγο που απουσίαζε διαρκώς. 2 2 Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον Παναγιώτη Παντούλια, χωρίς την πολύτιμη βοήθεια του οποίου οι δύο ταινίες δεν θα είχαν μπορέσει να υλοποιηθούν. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 51

Ανδρομάχη Γκαζή Εικόνα 9. Αναλόγιο με κείμενο στο υπνοδωμάτιο του ζεύγους στον 2 ο όροφο Εικόνα 10. Κουτί αρχειοθέτησης με φωτογραφίες της οικογένειας και αντίγραφα αλληλογραφίας - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 52

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ Εικόνα 11. Λεύκωμα με φωτογραφίες εποχής H παραγωγή της έκθεσης χρηματοδοτήθηκε από το Πάντειο Πανεπιστήμιο. Ιδιαίτερα σημαντική, ειδικά για την οργάνωση της βραδιάς των εγκαινίων, υπήρξε η συνδρομή χορηγών, χωρίς τους οποίους η προσπάθεια δεν θα είχε το ίδιο αποτέλεσμα. 30 6. Προβολή και απήχηση Διάφορα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα υπήρξαν χορηγοί επικοινωνίας της έκθεσης, 31 η οποία δημοσιοποιήθηκε επίσης με τη δημιουργία blog από τους φοιτητές, δημοσιεύματα στον Τύπο 32 και ακουστικό σποτ στο ραδιόφωνο. 33 Οι αντιδράσεις των επισκεπτών υπήρξαν πολύ θερμές. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένα σχόλια από το βιβλίο επισκεπτών της έκθεσης: «...κατορθώσατε να αναβιώσετε απλά, σύντομα, αλλά και όμορφα, όχι μόνο τη ζωή του κου. Σλήμαν αλλά και την ατμόσφαιρα της παλιάς Αθήνας...» «...δυνατές αντιθέσεις, χιούμορ, ανακάλυψη και γνώση...» «Διακριτική και εξαίρετη δουλειά. Με λίγα μέσα μας δώσατε το στίγμα της εποχής...» «Μήπως θα έπρεπε να μείνει μόνιμα εδώ ο κύριος Σλήμαν;» Ως ένδειξη της επιτυχίας της έκθεσης, ας σημειωθεί, περαιτέρω, ότι το Μουσείο ενέταξε την ταινία για την παλιά Αθήνα στις εκδηλώσεις που πλαισίωσαν την επιστημονική συνάντηση «Το Ιλίου Μέλαθρον στην Αθήνα του 19ου αιώνα», τον Μάρτιο του 2010, ενώ κάποια από τα εκθέματα της φοιτητικής έκθεσης, όπως, για παράδειγμα, το ασημένιο σερβίτσιο της Σοφίας Σλήμαν, παρέμειναν στη μόνιμη έκθεση. Τέλος, αποσπάσματα των κειμένων της έκθεσης βρίσκονται αναρτημένα στον ιστότοπο του ΝΜ. 34 - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 53

Ανδρομάχη Γκαζή Εικόνα 12. Άποψη προς την οδό Πανεπιστημίου από τα παράθυρα της βιβλιοθήκης στον 2 ο όροφο ( φωτογραφικό αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου) 7. Επίλογος Ο σχεδιασμός και η διοργάνωση της έκθεσης έδωσε μια μοναδική ευκαιρία στους φοιτητές να ασκηθούν στην ομαδική δουλειά σε συνθήκες ενός πραγματικού έργου. Τους έδωσε, επίσης, την ευκαιρία να γευτούν τις εντάσεις, τις απογοητεύσεις, αλλά και τον ενθουσιασμό, το μεράκι, τη δημιουργική μελέτη, τη σκληρή δουλειά και βέβαια τη χαρά, την ικανοποίηση και την αίσθηση περηφάνιας που φέρνει η ολοκλήρωση ενός έργου. Το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο όχι μόνο διότι πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο ενός πανεπιστημιακού μαθήματος σε πολύ σύντομο χρόνο και με περιορισμένες υλικοτεχνικές και οικονομικές δυνατότητες, αλλά και διότι έπρεπε όλες οι εμπλεκόμενες πλευρές να βγουν για λίγο από τα συνηθισμένα, να «ξεβολευφτούν». Η ουσία της επικοινωνίας, όμως, αυτό το άνοιγμα στο οποίο αναφέρθηκα στην αρχή του κειμένου, απαιτεί αυτό ακριβώς το «ξεβόλεμα»... - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 54

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ 1 Ευχαριστώ θερμά την κυρία Δέσποινα Ευγενίδου, διευθύντρια του Νομισματικού Μουσείου, η οποία δέχτηκε την πρόκληση και υποστήριξε την προσπάθεια των φοιτητών. Ειλικρινείς ευχαριστίες οφείλονται επίσης σε όλο το επιστημονικό, διοικητικό, τεχνικό και φυλακτικό προσωπικό του Μουσείου για την πολύτιμη συνδρομή τους και ιδιαίτερα στις κκ. Τ. Φουρτούνη, Γ. Νικολάου και Β. Βαμβακοπούλου. 2 Η οργάνωση των εκθέσεων αυτών ξεκίνησε το 2008 με την έκθεση «Βυζαντινές Επί-Σκέψεις. 21 φοιτητές παρεμβαίνουν στο Βυζαντινό Μουσείο» (βλ. σχετικά Γκαζή 2009) και συνεχίζεται έκτοτε κάθε χρονιά. 3 Το Ιλίου Μέλαθρον κτίστηκε το 1878-1879 ως οικογενειακή κατοικία της οικογένειας Σλήμαν. Μετά το θάνατο του Σλήμαν, το 1890, το σπίτι κληροδοτήθηκε στη σύζυγό του, Σοφία, η οποία έζησε σ αυτό με τα δύο παιδιά τους. Το 1926 το κτήριο πουλήθηκε στο Ελληνικό Δημόσιο για την κάλυψη αναγκών της οικογένειας, αντί του ποσού των 27.000.000 δραχμών. Στο κτήριο στεγάστηκαν διαδοχικά το Συμβούλιο Επικρατείας (1929-1934), ο Άρειος Πάγος (1934-1980) και το Εφετείο (1981-1983). Tο 1983 η Kτηματική Εταιρεία του Δημοσίου παραχώρησε το Iλίου Mέλαθρον στο Yπουργείο Πολιτισμού. Μετά από εργασίες αποκατάστασης του κτηρίου, στο Iλίου Mελάθρον στεγάζεται σήμερα το Νομισματικό Μουσείο. Βλ. http://www.nma.gr/ilioumelathron.htm 4 Όπως φαίνεται, για παράδειγμα, από τη διοργάνωση εικαστικών εκθέσεων στον κήπο του μουσείου, τη διεύρυνση των εκπαιδευτικών δράσεων σε ευρύτερες ομάδες αποδεκτών, τη διοργάνωση εκδηλώσεων. Ενδεικτικά βλ. Ευγενίδου (2008). 5 Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές που δούλεψαν για την έκθεση ήταν οι: Αλεξοπούλου Ντορίνα, Γιαννακόπουλος Γιώργος, Γουζέλης Αλέξανδρος, Καραμανώλη Ειρήνη, Καρακατσάνη Έλενα, Καρτάση Άννα, Κεφαλίδου Θεοδοσία, Μάκκας Γιάννης, Μαραγκός Παύλος, Νικολαϊδη Αντιγόνη, Παπανικολάου Σοφία, Παπαντωνίου Λευτέρης, Παρρή Κατερίνα, Ρουπακιώτη Ιωάννα, Σπανουδάκη Μάρη, Σταύρος Δημήτρης, Τσαντήλα Ελένη, Χαραλαμποπούλου Δώρα, Χήναρη Μυρτώ, Χονδρούλη Σαλώμη, Ψωμιάδη Βάλια. 6 Η μετάφραση των κειμένων της έκθεσης δεν ολοκληρώθηκε λόγω έλλειψης χρόνου. 7 Κατά τη διάρκεια προετοιμασίας της έκθεσης, πρόθυμη υπήρξε η συμπαράσταση πολλών φορέων και ιδιωτών. Ευχαριστίες οφείλονται στις κκ. Μαρία Αργυριάδη και Νόρα Χατζοπούλου από τη Συλλογή Παιχνιδιών και Παιδικής Ηλικίας του Μουσείου Μπενάκη, τον κ. Φώτη Βλαστό από το Νοσοκομείο «Η Σωτηρία», την κα. Τέτη Χατζηνικολάου και τον κ. Νίκο Σπανάκη από το Υπουργείο Πολιτισμού, τον κ. Χριστόφορο Μπόκα από τη Διεύθυνση Μουσείου-Αρχείου της ΕΡΤ, το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, το Φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, το Ε.Λ.Ι.Α., τη Βιβλιοθήκη της Βουλής και τη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας Μουσείο Γ. Κατσίγρα. 8 Το Αρχείο Σλήμαν περιέχει πλήθος τεκμηρίων που αφορούν την επαγγελματική, αλλά και την ιδιωτική ζωή του Ερρίκου Σλήμαν (ημερολόγια, αλληλογραφία, οικονομικά, ιδιόχειρα σημειώματα, φωτογραφίες, κ.λπ.). Εκεί φυλάσσεται, επίσης, το αρχείο της Σοφίας Σλήμαν. Αναλυτικά, βλ. http://www.ascsa.edu.gr/index.php/archives/heinrich-schliemann-findingaid/#container_list. Για τη συγκρότηση του Αρχείου και την ιστορία του, βλ. Kennell (2007), όπου και εξειδικευμένη βιβλιογραφία. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στις κυρίες Ναταλία Βογκέικοφ-Brogan και Ελευθερία Δαλέζιου για την προθυμία με την οποία διευκόλυναν τις φοιτήτριες που ερεύνησαν το Αρχείο. 9 Ο Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890) γεννήθηκε στη Γερμανία. Ήταν το πέμπτο από τα εννέα παιδιά του ιερέα Έρνστ Σλήμαν και της Λουίζε, το γένος Μπύργκερ. Άρχισε να εργάζεται από νεαρή ηλικία, ασχολήθηκε με το εμπόριο και ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο. Το 1854 παντρεύτηκε τη Ρωσίδα Κατερίνα Πέτροβνα Λυσίνα, απόκτησε μαζί της τρία παιδιά, αλλά χώρισε το 1869. Την ίδια χρονιά, κατέθεσε διδακτορική διατριβή με τίτλο «Η Ιθάκη, η Πελοπόννησος και η Τροία» στο Πανεπιστήμιο του Ρόστοκ. Του απονεμήθηκε ο τίτλος του διδάκτορα με το βαθμό «καλώς». Για να αντισταθμίσει την έλλειψη κλασικής παιδείας, έκανε μαθήματα αρχαίων και νέων ελληνικών, ενώ έμαθε με δική του μέθοδο πολλές άλλες γλώσσες. Παράλληλα, άρχισε να αναζητά ως σύζυγο μία «Ελληνίδα που να λατρεύει τον Όμηρο». Την ήθελε οπωσδήποτε μορφωμένη, με ελληνοπρεπή εμφάνιση, μαύρα μαλλιά και ει δυνατόν όμορφη (Κουλμάση 2006, 15). Την βρήκε στο πρόσωπο της Σοφίας Εγκαστρωμένου. Εν τω μεταξύ, είχε εγκαταλείψει το εμπόριο για να στραφεί στο μεγάλο πάθος του, την αρχαιολογία. Έτσι, παρόλο που κατακρίθηκε σφοδρά για τις μεθόδους του, συνέδεσε το όνομά του με μερικές από τις σημαντικότερες ανασκαφικές έρευνες προϊστορικών θέσεων του 19 ου αιώνα: Τροία, Μυκήνες, Ορχομενός, Τίρυνθα. Η ενδεικτική έστω αναφορά στη βιβλιογραφία που υπάρχει σε πολλές γλώσσες για τον Σλήμαν ξεφεύγει από τις επιδιώξεις αυτού του κειμένου. Για μια καταρχήν - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 55

Ανδρομάχη Γκαζή εισαγωγή στην πολύπλευρη προσωπικότητά του, βλ. τις μυθιστορηματικές βιογραφίες των Λούντβιχ (1962) και Poole και Poole (1966). Για το δημοσιευμένο έργο του βλ. Κορρές (1974α) και Runnels (2002). 10 Η Σοφία Εγκαστρωμένου (1852-1932) γεννήθηκε στην Αθήνα. Ο πατέρας της ήταν έμπορος υφασμάτων και είχε συμμετάσχει στην επανάσταση του 1821. Η μητέρα της καταγόταν από επιφανή κρητική οικογένεια. Η οικογένεια είχε άλλα πέντε παιδιά. Η Σοφία φοίτησε στο Αρσάκειο, από όπου αποφοίτησε το 1869. Την ίδια χρονιά παντρεύτηκε τον Σλήμαν μετά από προξενιό. Εκείνος ήταν 47 χρόνων και εκείνη 17. Η σχέση τους πέρασε από πολλές διακυμάνσεις και χαρακτηρίστηκε από τις συνεχείς απουσίες του Ερρίκου, αλλά και την παράλληλη διάθεση ελέγχου της συζύγου του. Μετά το θάνατο του Ερρίκου, η Σοφία επιδόθηκε σε κοινωνικό έργο. Το 1903 έθεσε τα θεμέλια του νοσοκομείου «Η Σωτηρία». Αργότερα, υποστήρίξε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, με τον οποίο είχε στενή φιλία. Το 1926 πούλησε το Ιλίου Μέλαθρον στο Ελληνικό Δημόσιο και έκτοτε ζούσε με την κόρη της, Ανδρομάχη, στο Παλαιό Φάληρο. Τη ζωή και τη προσωπικότητα της Σοφίας Σλήμαν φωτίζει το βιβλίο της Κουλμάση (2006), ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έκδοση των επιστολών της Σοφίας προς τον άνδρα της από την Μπόμπου-Πρωτοπαπά (2005). 11 Η Ανδρομάχη Σλήμαν (1871-1962) παντρεύτηκε τον Λέοντα Μελά, δικηγόρο, Δήμαρχο Αθηναίων, με ενεργό δράση στην Εθνική Εταιρεία και το Μακεδονικό Κομιτάτο (αδελφός του Παύλου Μελά), και απέκτησε μαζί του τρεις γιους. 12 Ο Αγαμέμων Σλήμαν (1878-1954) ακολούθησε διπλωματική καριέρα. Πρώτη γυναίκα του υπήρξε η Ναντίν Λίνκολν, αμερικανίδα καλλιτέχνιδα του χορού. Για να βγει το διαζύγιό του, η Σοφία Σλήμαν πούλησε το 1926 το Ιλίου Μέλαθρον αντί του ποσού των 27.000.000 δραχμών. Δεύτερη σύζυγός του ήταν η Σοφία Αντωνοπούλου. Έζησε την υπόλοιπη ζωή του στο Παρίσι, όπου και αυτοκτόνησε. 13 Για παράδειγμα, «Εκάβη» ήταν η γαλλίδα γκουβερνάντα της Ανδρομάχης, «Αρήτη» η γκουβερνάντα του Αγαμέμνονα (Κουλμάση 2006), ενώ στο Αρχείο Σλήμαν στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη σώζονται τεκμήρια στα οποία αναφέρονται και άλλα ονόματα (π.χ. Πρίαμος, Οιδίποδας). 14 Για παράδειγμα, θέρμανση με φωταέριο, σύστημα εξαερισμού με αγωγούς, κ.ά. 15 Οι οροφογραφίες και οι τοιχογραφίες του κτηρίου εμπνεύστηκαν από το πάθος του Σλήμαν για την αρχαιότητα, ενώ στα ψηφιδωτά δάπεδα απεικονίζονται ευρήματα από τις ανασκαφές του ή θέματα εμπνευσμένα από αυτά. Παντού αναγράφονται αποσπάσματα έργων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων. 16 Τα έπιπλα του γραφείου του Σλήμαν, ειδικότερα, σχεδιάστηκαν από τον Τσίλλερ και κατασκευάστηκαν επίσης στη Βιέννη το 1880 (Ρούπα 2005). Το 1955 τα αγόρασε για το γραφείο του ο λαρισαίος γιατρός και συλλέκτης Γεώργιος Κατσίγρας. Σήμερα στεγάζονται στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας που φέρει το όνομά του. Από τα υπόλοιπα έπιπλα σώζονται οι νομισματοθήκες του Σλήμαν, επίσης σε σχέδια του Τσίλλερ, που βρίσκονται σήμερα στο ΝΜ. 17 Στον κατεξοχήν μελετητή του Μελάθρου, καθηγητή Γεώργιο Κορρέ, οφείλουμε τη συστηματική καταγραφή στοιχείων για το κτήριο και το διάκοσμό του. Βλ., μεταξύ άλλων, Κορρές (1977, 1979, 1981). 18 Βλ. http://www.nlg.gr/digitalnewspapers/ns/main.html 19 Βλ., μεταξύ άλλων, Τσίλλερ (1881), Anon. (1882), Ανών. (1883). 20 Φημολογείται ότι στο οικογενειακό τραπέζι η Σοφία και τα παιδιά έπρεπε να προσέχουν τους τρόπους τους και να μιλούν στα αρχαία ελληνικά. Όταν είχαν κόσμο, ένας υπηρέτης έπρεπε να απαγγέλλει Όμηρο. 21 Καθώς, ωστόσο, απαράβατη συνήθειά του ήταν να κατεβαίνει έφιππος στο Φάληρο καθημερινά, «απέλυε τους προσκεκλημένους του περί την 12ην, δια να μη χάνη το φαληρικόν λουτρόν του περί την 5ην πρωινήν ώραν» (Εφημερίδα Μη χάνεσαι, 4/2/1881). 22 Λέγεται ότι καμιά φορά έδινε εντολή να σερβίρεται το γεύμα στο πάτωμα, πάνω σε λευκό τραπεζομάντιλο, πράγμα που έδινε χαρά στα παιδιά. 23 Από την εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία για την Αθήνα του τέλους του 19 ου και των αρχών του 20ού αιώνα με αναφορές στις παραγωγικές τάξεις, την εκπαίδευση, τη θέση των γυναικών, την αρχιτεκτονική, τη λογοτεχνία, κ.ά., αξιοποιήθηκαν, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: Αγριαντώνη (1988), Βαρίκα (1987), Γαρδίκα-Αλεξανδροπούλου (1984), Γκότση (2004), Deschamps (1890), Δημαράς (1988), Δημηρούλης (1996), Καιροφύλας (1982, 1995), Μουσείο Μπενάκη (1985), Μπαστέα (2008), Μπίρης (1987, 1995), Σκαλτσά (1983), Σπυροπούλου (2006, 2010), Χόρτον (1996). - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 56

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ 24 Για παράδειγμα, ο Νικόλαος Σιγαλός του Γρ. Ξενόπουλου, περιγράφει μια Αθήνα που την χαρακτηρίζει η διαφάνεια και η καθαρότητα των ικανοποιημένων αστών. Στη Μαρία Πάρνη του Θ. Διομήδη-Πετσάλη αναδεικνύεται η σκοπιά της μεγαλοαστικής τάξης και τα μέρη όπου αυτή συχνάζει, όπως το αστικό μέγαρο, τα ανάκτορα, οι εξοχές και τα πάρκα (Σπυροπούλου 2006). Από την άλλη, ο Εμμ. Ροΐδης, παρουσιάζει τις έντονες αντιφάσεις μιας πόλης όπου «... Ουδ απαιτούνται περισσότερα των δέκα λεπτών δια να εκπηδήση τις από της πλατείας Συντάγματος εις τους θάμνους του Λυκαβηττού ή τους περί την Ακρόπολιν αγρούς» (Αι εξοχαί των Αθηνών, 1896), ενώ λίγα μέτρα από την πλατεία Συντάγματος «τα υπαίθρια άγκιστρα απειλούν τους οφθαλμούς του διαβάτη» και στα πεζοδρόμια «τα έντερα και τας κοιλιάς διαδέχονται τα καζάνια και οι τεντζερέδες ανώνυμου γανωτή» (Περίπατοι εις τας Αθήνας Β, 1896). Αναλυτικότερα, βλ. την εξαίρετη εργασία της Σπυροπούλου (2010). 25 Ειδικά για τις επιγραφές βλ. Κορρές (1974β). 26 Τη γραφιστική επεξεργασία και επιμέλεια της έκθεσης ανέλαβε η Σύνη Αστρά και οι εκτυπώσεις έγιναν από την CMYK Digital Printing. 27 Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην κα. Μαρίνα Ρήγου, από το Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Παν/μίου, για την πολύτιμη και ενθουσιώδη συνδρομή της στην παραγωγή της ηχητικής κάλυψης και προβολής της έκθεσης. 28 Όπως μαρτυρείται σε πηγές της εποχής. Βλ., για παράδειγμα, Ανών. (1883), Anon. (1882). 29 Ευχαριστίες οφείλονται στην κα. Τέτη Χατζηνικολάου, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Νεώτερης Κληρονομιάς του ΥΠ.ΠΟ., καθώς και στη Διοίκηση του νοσοκομείου «Η Σωτηρία» για την άδεια πρόσβασης στο υλικό του υπό δημιουργία μουσείου του νοσοκομείου και για το δανεισμό του συγκεκριμένου έργου. 30 Radiantechnologies, εκδόσεις Καστανιώτη, EverGreen, σμέουρο, Κτήμα Χατζημιχάλη. 31 Ελευθεροτυπία, ATHENS VOICE, ελculture.gr, ΤΟΒΗΜΑonline, Flash 96, Μελωδία 99,2 και KOSMOS 93.6 32 Βλ., μεταξύ άλλων, Ανων. (2009), Κοντράρου-Ρασσιά (2009). 33 Το σποτ ήταν ένα ιδιαίτερα ευφυές, δραματοποιημένο, στιγμιότυπο μεταξύ της «Ηλέκτρας», φανταστικής υπηρέτριας των Σλήμαν, και της κυρίας της, Σοφίας, μέσω του οποίου το κοινό προσκαλούνταν στην έκθεση. 34 Βλ. http://www.nma.gr/exb_schlieman.htm. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 57

Ανδρομάχη Γκαζή Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Αγριαντώνη, Χ., 1988, «Ένας τραπεζίτης στην Αθήνα του 19 ου αιώνα» στο Μια μέρα... Δεκαπέντε ιστορίες καθημερινότητας από τα αρχαία χρόνια ως την εποχή μας, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Σχολή Μωραϊτη, Αθήνα, σ. 275-297. Ανών., 1883, «Ο Σχλήμαν κατ οίκον», Εστία Η, ΙΣΤ/415, 11-12-1883, σ. 789-792. Ανών., 2009, «Μέρες των Σλήμαν», ΤΟ ΒΗΜΑonline 8/7/2009, τελευταία επίσκεψη στις 10/7/2011: http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=4&artid=277538&dt=08/07/2009 Βαρίκα, Ε., 1987, Η Εξέγερση των Κυριών. Η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα 1833-1907, Εμπορική Τράπεζα, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας, Αθήνα. Γαρδίκα-Αλεξανδροπούλου, Κ., 1984, «Η ελληνική κοινωνία την εποχή του Χ. Τρικούπη» στο Τσαούσης, Δ. (επιμ.), Όψεις της Ελληνικής Κοινωνίας του 19 ου αιώνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, σ. 177-191. Γκαζή Α., 2009, «Τι θα αλλάζατε σε ένα μουσείο; Η έκθεση Βυζαντινές Επί-Σκέψεις. 21 φοιτητές παρεμβαίνουν στο Βυζαντινό Μουσείο» ILISSIA, 4, σ. 34-41. Γκότση, Γ., 2004, Η ζωή εν τη πρωτευούση. Θέματα αστικής πεζογραφίας από το τέλος του 19 ου αιώνα, Νεφέλη, Αθήνα. Deschamps, G., 1890, Η Ελλάδα σήμερα. Οδοιπορικό 1890. Ο κόσμος του Χαριλάου Τρικούπη, Τροχαλία, Αθήνα. Δημαράς, Α., 1988, «Ένας δάσκαλος στην Αθήνα του 1885» στο «Μια μέρα... Δεκαπέντε ιστορίες καθημερινότητας από τα αρχαία χρόνια ως την εποχή μας», Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Σχολή Μωραϊτη, Αθήνα, σ. 299-338. Δημηρούλης, Δ., (επιμ.), 2004, Εμμανουήλ Ροϊδη Κείμενα για την Αθήνα των Ολυμπιακών Αγώνων, Μεταίχμιο, Αθήνα. «Ιλίου Μέλαθρον», Εστία, έτος 85, φ. 29960, 26-7-1980, σ. 1. Ευγενίδου, Δ., 2008, «Ζητήματα διοίκησης και διαχείρισης των κρατικών μουσείων στην Ελλάδα Η περίπτωση του Νομισματικού Μουσείου», Τετράδια Μουσειολογίας, 5, σ. 39-41. Καιροφύλας, Γ., 1982, Η Αθήνα και οι Αθηναίες, Φιλιππότης, Αθήνα. Καιροφύλας, Γ., 1995, Η Αθήνα και οι Αθηναίοι, Φιλιππότης, Αθήνα. Κοντράρου-Ρασσιά, Ν., 2009, «Πρόσκληση από τους Σλίμαν», Ελευθεροτυπία, 7/7/2009, τελευταία επίσκεψη στις 10/7/2011: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=61209 Κορρές, Γ., 1974α, Βιβλιογραφία Ερρίκου Σλήμαν, Αθήναι. Κορρές, Γ., 1974β, «Αι επιγραφαί του Ιλίου Μελάθρου», Πλάτων, ΚΣΤ, σ. 231-251 και 378-379. Κορρές, Γ., 1977, Το «Ιλίου Μέλαθρον» ως έκφρασις της προσωπικότητος και του έργου του Ερρίκου Σλήμαν, Αθήνα. Κορρές, Γ., 1979, «Ιλίου Μέλαθρον», Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, 14, σ. 295-296. Κορρές, Γ., 1981, «Ιλίου Μέλαθρον. Εκατό χρόνια ακμής και παρακμής», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, σ. 109-116. Κουλμάση, Δ., 2006, Σλήμαν και Σοφία. Μια ιστορία αγάπης, Καστανιώτης, Αθήνα. Λούντβιχ, Έ., 1962, Ιστορία ενός χρυσοθήρα, μτφ. Φ. Πολίτου, Αθήνα. Μουσείο Μπενάκη, 1985, Αθήνα 1839-1900. Φωτογραφικές Μαρτυρίες, Κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα. Μπαστέα, Ε., 2008, Αθήνα 1834-1896, Νεοκλασική Πολεοδομία και Ελληνική Εθνική Συνείδηση, Libro, Αθήνα. Μπίρης, Μ., 1987, Μισός αιώνας αθηναϊκής αρχιτεκτονικής, 1875-1925, εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα. Μπίρης, Κ., 1995, Αι Αθήναι: από του 19 ου εις τον 20όν αιώνα, Μέλισσα, Αθήνα. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 58

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ Μπόμπου-Πρωτόπαπα, Ε. 2005, Σοφία Εγκαστρωμένου-Σλήμαν. Γράμματα στον Ερρίκο, Καστανιώτης, Αθήνα. Ρίζος Ραγκαβής, Α., 1999, Απομνημονεύματα, Βιβλιόραμα, Αθήνα. Ροΐδης, Ε. 1996, Αθηναϊκοί περίπατοι και άλλα μικρά τσέπης, Καστανιώτης, Αθήνα. Ρούπα, Ευ., 2005, «Τα έπιπλα του γραφείου του Ερρίκου Σλήμαν» στο Συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα, Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα, Λάρισα, σ. 264-277. Σπυροπούλου, Α., 2006, «Παλίμψηστη πόλη: Όψεις της Αθήνας στη λογοτεχνία του 19ου και 20ου αιώνα», στο Στ. Σταυρίδης (επιμ.) Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 69-86. Σπυροπούλου, Α., 2010, Μορφές Κατοίκησης στην Αθήνα κατά τα τέλη του 19 ου αιώνα. Αρχιτεκτονικός χώρος και λογοτεχνία, nissos academic publishing, Αθήνα. Τσίλλερ, Ε., 1881, «Η εν Αθήναις οικία του κ. Schliemann», Δελτίον της Εστίας, 211, 11-1, σ. 1-2. Σκαλτσά Μ., 1983 Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα, Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ, Τ.9, Θεσσαλονίκη. Χόρτον, Τζ., 1996, Στην Αθήνα του Καιρού μου (1893-1897), Εκδόσεις Αίγειρος, Θεσσαλονίκη. Ξενόγλωσση Anon. 1882, H. Schliemann. Home Life in Athens: Times Correspondence, New York Times, April 23. Kennell, S., 2007, Schliemann and his papers. A tale from the Gennadeion Archives, Hesperia, 76, p. 785-817. Poole, L. and Poole, G., 1966, One passion, two loves: The Story of Heinrich and Sophia Schliemann, Discoverers of Troy, New York. Runnels, C.N., 2002, The Archaeology of Heinrich Schliemann: An Annotated Bibliographic Handlist, Boston. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 59

Ανδρομάχη Γκαζή Παράρτημα 1. Απόσπασμα από το σενάριο της έκθεσης Πρώτος όροφος Η δημόσια πλευρά της ζωής του σπιτιού... Ενότητα Μουσείου Θέμα Παρέμβασης Είσοδος εκθεσιακού χώρου Εισαγωγικό κείμενο Σκεπτικό Ενημέρωση επισκεπτών σχετικά με το σκοπό του project μας. Υπόδειξη των ενοτήτων του εκθεσιακού χώρου με συνοδευτικό κείμενο. Προσανατολισμός επισκεπτών με την παροχή κάτοψης, όπου θα τονίζονται αριθμημένα τα σημεία της παρέμβασης. Περιεχόμενο - Εκθεσιακά Μέσα Φιγούρα υπηρέτη Ενημερωτικό υλικό (φυλλάδια) επάνω σε τραπεζάκι εποχής απέναντι από το υπάρχον (στο χώρο επάνω από την σκάλα) Εναλλακτικά, όλο αυτό το υλικό σε δύο stands. Ενότητα Μουσείου Αίθουσα δεξιώσεων Θέμα Παρέμβασης «Αναβίωση» της αίθουσας με έμφαση στη βραδιά των εγκαινίων (30/1/1881) Σκεπτικό Υπαινικτική «αναπαράσταση» του κλίματος που επικρατούσε όταν η αίθουσα χρησιμοποιούνταν για δεξιώσεις. Μας απασχολεί ιδιαιτέρως σ αυτόν τον χώρο τα εκθέματα να συμβαδίζουν με την παλαιότερη χρήση του δωματίου από την οικογένεια Σλήμαν, έτσι ώστε να προκαλείται όσο το δυνατόν πιο έντονα η ψευδαίσθηση της αναβίωσης στον επισκέπτη. Παράλληλα, θα υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με το περιεχόμενο επιλεγμένων επιγραφών και οροφογραφιών. Περιεχόμενο - Εκθεσιακά Μέσα Φιγούρα υπηρέτη (βλ. παραπάνω) Ηχητική επένδυση (οι ήχοι μιας δεξίωσης, π.χ. ομιλίες, γέλια, μουσική, ποτήρια που τσουγκρίζουν). Ανθρώπινες φιγούρες (από φωτογραφικό υλικό εποχής) τυπωμένες σε πολύ λεπτό ημιδιαφανές υλικό δίνουν την ψευδαίσθηση της ανθρώπινης παρουσίας. Στέκονται με διακριτική βάση στο πάτωμα κοντά σε ένα από τα παράθυρα. Κείμενα - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 60

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ Παράρτημα 2. Δομή της έκθεσης και εκθεσιακά μέσα Χώρος μουσείου Θέμα παρέμβασης 3 Ερμηνευτικά μέσα Α όροφος Είσοδος Ο κύριος Σλήμαν δεν είναι εδώ Κείμενο Απτικά εκθέματα Αίθουσα δεξιώσεων Jour Fixe Κείμενο Ηχητική εγκατάσταση Απτικά εκθέματα Ξενώνας Η Αθήνα μοιάζει με «μεγάλο χωριό»... Προβολή Video Κείμενα Φωτογραφικό / Αρχειακό υλικό Αίθουσα τσαγιού Εκθέματα Προθάλαμος Ένα πληθωρικό αρχοντικό με μεγάλες... καινοτομίες Κείμενα Φωτογραφικό / Αρχειακό υλικό Τραπεζαρία Πρόσκληση σε γεύμα Εκθέματα Κείμενο Απτικά εκθέματα Β όροφος Δωμάτιο ζεύγους Μια σχέση δι αλληλογραφίας! Κείμενο Εκθέματα Φωτογραφικό / Αρχειακό υλικό Δωμάτιο υιού Αγαμέμνονας Σλήμαν, ο υιός Κείμενο Εκθέματα Δωμάτιο κόρης Το Ανδρομαχίδιον! Κείμενο Εκθέματα Απτικά εκθέματα Δωμάτιο παιχνιδιού Εκθέματα Βιβλιοθήκη 1. Ψυχρός Βορράς 2. Ποιος θέλει να γίνει εκατομμυριούχος; 3. Απ έξω κι ανακατωτά 4. «Ξαπλωμένος δεν μορφώνεται κανείς...» 5. Εν τη βιβλιοθήκη Κείμενο Εκθέματα Φωτογραφικό / Αρχειακό υλικό Απτικά εκθέματα Γραφείο Αιωνίως απών Κείμενο Απτικά εκθέματα Κήπος Η προσβολή της δημόσιας αιδούς 4 Κείμενο Video (στα εγκαίνια) 3 Παρατίθενται οι τίτλοι που δόθηκαν στα κείμενα που συνόδευαν κάθε θέμα. 4 Αναφερόταν στο εξής περιστατικό: κάποτε η αστυνομία κατηγόρησε τον Σλήμαν ότι τα 24 γυμνά αγάλματα που κοσμούσαν την ταράτσα του κτηρίου προσέβαλαν την δημόσια αιδώ. Το επόμενο πρωί οι διαβάτες της Πανεπιστημίου αντίκριζαν έκπληκτοι τα αγάλματα «ντυμένα» με πολύχρωμα κουρέλια. Το θέαμα ήταν τόσο αστείο, που η κατηγορία απεσύρθη. - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 61

Ανδρομάχη Γκαζή Παράρτημα 3. Παραδείγματα κειμένων Εικόνα 13. Κείμενο για το κτήριο και τις καινοτομίες του Εικόνα 14. Κείμενο για την τραπεζαρία - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 62

«Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΛΙΜΑΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ». ΜΙΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΙΛΙΟΥ ΜΕΛΑΘΡΟΝ «Mr Schliemann is not here». A youthful look at Iliou Melathron Andromache Gaze ABSTRACT This article presents the rational and the methodology of organising the exhibition Mr Schliemann is not here which was displayed at the Numismatic Museum in Athens from 6 July until 3 August 2009. The exhibition was organised by undergraduate students of the Department of Communication, Media and Culture, Panteion University of Social and Political Sciences, Athens within the context of the seminar course Design and Organisation of Exhibitions of the 7 th semester of their studies. The project had multiple benefits: the students had the opportunity to practice on the conditions of organising a cultural production in practice, the Numismatic Museum proved its willingness to open up to young people, while the visitors to the exhibition had the chance to discover an important building in the centre of Athens, which remains largely unknown. KEYWORDS: Heinrich Schliemann, Iliou Melathron, Numismatic Museum Athens, 19 th century Athens, student exhibition - International Scientific Electronic Journal, Issue 6, 2011 63