0312_06_IZMIR 04-04-11 17:28 ÂÏ 1 METAIXMIO O ΚΩΣΤΑΣ ΑΚΡΙΒ Σ Β Λ Σ ΜΑΝ Σ ΕΛΕΥΘΕΡΙ Υ ΕΡΜ ΥΠ ΛΗ :ΡΙΣΤ Φ Ρ Σ ΛΙ ΝΤΑΚΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙ ΚΩΣΤΑΣ Λ ΓΑΡΑΣ ΠΑΤΡΑ :ΡΙΣΤ Φ Ρ Σ ΜΗΛΙΩΝΗΣ ΓΙΑΝΝΕΝΑ ΓΙΑΝΝΗΣ 4ΑΝΘ ΥΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝ ΥΠ ΛΗ ΣΤΡΑΤΗΣ ΠΑΣ:ΑΛΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΘΕ Δ ΣΗΣ ΠΥΛΑΡΙΝ Σ ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΑΚΗΣ ΣΕΡΕΦΑΣ ΘΕΣΣΑΛ ΝΙΚΗ σ ι γν ρισαν τη Σμ ρνη απ κ ντ ευτ ησαν να απ θαυμ σ υν τις φυσικ ς μ ρφι ς της. π λυτα ιδεμ ν ς και αν ι τ μυαλ ς Ηρ δ τ ς γραψε πως δεν αντ"κρισαν τα μ τια τ υ ωραι τερη π λη. μ γιστ ς ρ#τ ρας Κικ ρων κατ θεσε τι δεν υπ ρ ει σημε" της π λης π υ τα ιδι της δεν θα γ ητευθε" απ κ τι, τ π", αρ αι τητες # ανθρ π υς. Θε φιλ ς Γκωτι θαμπ θηκε απ τη λ μψη τ υ ιωνικ φωτ ς και τα αρ ματα της μικρασιατικ#ς φ σης κι ε"πε για τη Σμ ρνη τι «λα εδ ε"ναι φως και μ ρα». Κι Β"κτωρ υγκ γραψε πως «σ αυτ# τη (ασιλικ# π λη η )ν ι η ε"ναι αι νια» Η Σμ ρνη υπ#ρ ε ισ υρ ς π λ ς λ ης επιφαν ν περιηγητ ν, απ τ ν 17 ως τ ν 20 αι να, και αναρ"θμητων Ελλ#νων, ( (αια. Σικελιαν ς στ ν πρ λ γ τ υ μυθιστ ρ#ματ ς Αι λικ γη τ υ Βεν +η γραψε: «Ε"ναι η γλυκι ιωνικ# ατμ σφαιρα, ε"ναι η κρυφ#, αμ νη θαλπωρ# της μυστικ#ς τ υ κ σμ υ σ ρκας π υ απρ σδ κητα αν ρ εται και π λι σ επαφ# μητριαρ ικ# μα+" μ υ, ε"ναι η αγν# ιωνικ# πν # τ υ ε ασμ ν υ και ν σταλγημ ν υ απ με τ ν "δι π λιτισμ». ΘΩΜΑΣ Κ Ρ ΒΙΝΗΣ Τ ι λ ε ναι μια αντιπρ σωπευτικ ανθ λ#γηση κειμ$νων π υ γρ%φτηκαν για τη Σμ'ρνη απ# συγγραφε ς #λων των επ )*ν. Δ μημ$ν σε τ$σσερα μ$ρη, παρακ λ υθε την π ρε α της π#λης μ$)ρι σ μερα, π υ η Σμ'ρνη ε ναι πλ$ ν $να σ'γ)ρ ν τ υρκικ# %στυ με ευρωπαϊκ# )αρακτ ρα, με ενδι%μεσ υς σταθμ 'ς την περ δ της μεγ%λης της ακμ ς, #ταν κυριαρ) 'σε τ ελληνικ# στ ι)ε, και την καταστρ φ της τ 1922. ISBN 978-960-375-926-3 ΜΙΜΗΣ Σ ΥΛΙΩΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑ ΦΑΙΔΩΝ ΤΑΜΒΑΚΑΚΗΣ ΑΛΕ4ΑΝΔΡΕΙΑ ΘΩΜΑΣ ΨΥΡΡΑΣ ΛΑΡΙΣΑ ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 3926 ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Θ ΔΩΡΗΣ ΓΚ ΝΗΣ ΝΑΥΠΛΙ O Δ Ì ÚÓË ΘΩΜΑΣ ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝ Σ ΤΡΙΠ ΛΗ ª π O O Δ Ã π Ì ÚÓË ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α4ΙΩΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑ Δ O O Δ Ã π Φωτ/φία: Χρήστος Πασχούδης ª π ªπ O Δ O OΔ Ã π Ï Ô Á Ô Ù Â Ó Σειρ Μια π#λη στη λ γ τε)ν α Ì ÚÓË Ε Π Ι Λ Ο Γ Η Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ω Ν Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ Θ Ω Μ Α Σ Κ Ο Ρ Ο Β Ι Ν Η Σ ΕΝΩΣΗ ΣΜΥΡΝΑΙΩΝ, ΘΩΜΑΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ο Θωμάς Κοροβίνης γεννήθηκε το 1953 στη Θεσσαλονίκη. Εργάζεται ως φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Από το 1988 μέχρι το 1996 υπηρέτησε στο Ζάππειο και το Κεντρικό Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης. Εδώ και χρόνια ερευνά πτυχές του ελληνικού και του τουρκικού λαϊκού πολιτισμού καθώς και τις σχέσεις μεταξύ τους. Συνεργάζεται με διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1995 βραβεύτηκε με το Α βραβείο λαογνωσίας «Αμπντί Ιπεκτσί». Είναι συνθέτης, στιχουργός και ερμηνευτής λαϊκών τραγουδιών. Έχει εκδώσει αφηγήματα, μελέτες, ανθολογίες καθώς και βιογραφίες. Φωτογραφία εξωφύλλου: Αρχείο Θωμά Κοροβίνη
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΟΥ ΣΕΙΡΑΣ 9 ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY ANΘOΛOΓOY 11 ΣMYPNA ΣMYPNH 21 Iστορικά 23 Oι περιηγητές για τη Σμ ρνη 41 H Σμ ρνη και τα προάστια 63 Kοινωνική ζωή Λαογραφικά 91 Σχέσεις Eλλήνων και Tο ρκων 168 Oι γυναίκες της Σμ ρνης 180 H πνευματική ζωή και η εκπαίδευση 205 Θέατρο 239 Mουσική και τραγο δια της Σμ ρνης 248 ΓYPΩ AΠO THN KATAΣTPOΦH 305 ΠOIHMATA ΓIA TH ΣMYPNH 425 IZMIR 483 EYPETHPIO ΣYΓΓPAΦEΩN 535 Σημ. Σε κάθε κείμενο έχει διατηρηθεί η ορθογραφία του πρωτοτ που του.
ΣHMEIΩMA TOY ANΘOΛOΓOY ΣMYPNH Επισκέφτηκα για πρώτη φορά τη Σμ ρνη σε ηλικία είκοσι πέντε ετών. Ήταν ένας λάβρος Α γουστος. Η π λη μάς υποδέχτηκε μέσα στο αποκάρωμα της ντάλας του μεσημεριο λιωμένους στον ιδρώτα. Στο έμπα της, ξαφνιαστήκαμε απ την επίθεση ακατάστατων βιομηχανικών χωριών, ενώ μας πήρε μια άγρια μπ χα, προϊ ν των ζυμώσεων που προκαλο ν τα λ ματα, και μια βαριά αποφορά σαπίλας που τάγκιζε στις αποβάθρες του λιμανιο. Μείναμε απέναντι απ το μεγάλο κεντρικ πάρκο, που γίνεται κάθε χρ νο η Διεθνής Έκθεση, «το πάρκο των σουλτάνων» το ονομάσαμε, γιατί σ ένα νευραλγικ σημείο του έχουν στήσει στη σειρά τις προτομές λων των Παντισάχ της αυτοκρατορίας. Αισθάνθηκα πολ άβολα, ταν, φιλοξενο μενοι κάποιας αστικής οικογένειας με αριστοκρατικές οθωμανικές ρίζες σε μια βίλα στον Τσεσμέ, μας σέρβιραν το γε μα δ ο ηλικιωμένες αφρικανές υπηρέτριες με καταγωγή, πως μου είπαν, απ μαγκρεμπίνους σκλάβους της εποχής του εξωμ τη μυτιληνιο αρχικουρσάρου Μπαρμπαρ σα. Μέσα σε δ ο μερ νυχτα εξουθενωτικής πεζοπορίας και εντατικής έρευνας είχα κάνει μερικές βασικές διαπιστώσεις: Bρισκ μαστε στην τρίτη σε πληθυσμ (σχεδ ν ισοπληθή με την πρωτε ουσα) π λη της Τουρκίας, το μεγαλ τερο λιμάνι της κεντροδυτικής Ανατολίας κι ένα απ τα σημαντικ τερα της Μεσογείου, την πιο αναπτυγμένη και πολυπληθή π λη της αιγαιακής Τουρκίας. Ο χαρακτήρας της π λης, η ρυμοτομία, οι πεζοδρομήσεις, οι δενδροστοιχίες, η οδοποιία, οι συγκοινωνίες και τα ιδιωτικά αυτοκίνητα, η αρχιτεκτονική αλλά και η ενδυματολογική και η γενικ τερη κοινωνική συμπεριφορά των κατοίκων της της προσδίδουν τον αέρα μιας καθ λα άξιας σ γχρονης ευρωπαϊκής μεγαλο πολης, με λα τα γνωστά υπέρ και τα κατά, γεγον ς που HMEIøMA TOY AN O O OY 11
ε λογα ξενίζει τον ανυποψίαστο αναζητητή ανατολίτικων περιπετειών σε μια περιοχή που το παρελθ ν της είναι μουσκεμένο απ το φαρμάκι της ιστορίας και οι παραδ σεις της απ τον εξωτισμ των θρ λων. Μερικοί δειλοί μιναρέδες, ένα μικρ ευπρεπισμένο τσαρσί-παζάρι, λίγα οθωμανικά λουτρά κι ένα προλεταριάτο Κο ρδων και τσιγγάνων σχεδ ν κρυμμένο στα πυκνά λαβυρινθώδη σοκάκια που διακλαδίζονται στις κατωφέρειες του Βελουδένιου Π ργου (Καντιφέ Kαλέ) αποτελο ν μάλλον γραφικά κομμάτια της. Είναι η μοναδική ευκρινώς δυτικ τροπη π λη της γείτονος. Η Άγκυρα, μια π λη νε τερη, αδυναμία του Κεμάλ, που την οργάνωσε, κατ ρθωσε να μοιάζει αρκετά, κυρίως στο κέντρο της, με τη δική μας πρωτε ουσα. Παρ λα αυτά οι χωρικοί που εγκατέλειψαν τη στέρφα ενδοχώρα για να εγκατασταθο ν στις νε δμητες προκάτ οικοδομές των συνοικιών της προσδιορίζουν το άλλο μισ της π λης με τον αναχρονιστικ ανατολίτικο χαρακτήρα της κοινωνικής τους ζωής. Η Π λη, ιδι τυπα αυτοδ ναμη και αυτ νομη, απλωμένη με αυξητική βουλιμία πάνω στις αντικριστές ακτές δ ο ηπείρων, ισορροπεί αιώνες τώρα παρά τα διαρκώς αυξαν μενα κ ματα κατάκτησής της απ επήλυδες της Ανατολίας ανάμεσα στον ευρωπαϊκ και τον ασιατικ χαρακτήρα της. Η Σμ ρνη, πως άλλωστε σε μεγεθυσμένη κλίμακα και η Π λη, είχε αρχίσει ήδη να εξελίσσεται απ την πρώτη δεκαετία μετά τον π λεμο, και έχει διαμορφωθεί πλέον έξω απ το ευρ τερο ιστορικ κέντρο της, σε μία θηριο πολη, καθώς περικυκλώνεται απ πυκνές, παν ψηλες και άχαρες πολυκατοικίες, που φιλοξενο ν τα «παιδιά της Ανατολής» ικαν μέρος του πληθυσμο της εσωτερικής μετανάστευσης των οποίων η ακαλαισθησία μως προκαλεί τρ μο και απέχθεια. Είναι η εκσυγχρονιστική βαναυσ τητα, αποτέλεσμα του μανιακο αναπτυξιακο προγραμματισμο του τουρκικο κράτους μετά τη δεκαετία του 70, στην οποία οφείλεται η τερατική, αποπνικτική ομοιομορφία των σ γχρονων πολυπληθών οικοδομημάτων των άστεων της γείτονος. Είκοσι πέντε χρ νια μετά την πρώτη μου επίσκεψη αντίκρισα μια Σμ ρνη περισσ τερο δυτικοποιημένη αλλά και πιο απωθητική. Αν δεν είχε διασωθεί απ την πυρκαγιά του 22 ένα σεβαστ μέρος των ελληνικών και λεβαντίνικων κατοικιών της Πο ντας και κάποια μεγαλ πρεπα κονάκια στην παραλία κι αν δεν είχαν χτιστεί αρκετές οικοδομές σε ανθρώπινα μέτρα στην παραλιακή λεωφ ρο, που αράζουν και τα γραφικά ιππήλατα παϊτ νια, η ψη της πολ παθης αιγαιακής πρωτε ουσας θα ήταν εντελώς αποκρουστική. 12 ªπ Δ Δ Ã π MYPNH
Παλαιοί περιηγητές, αλλά και επισκέπτες του καιρο μας, έχουν ομολογήσει τι η Σμ ρνη διατηρεί τις παραδοσιακές ομοι τητες με την κατά τέσσερις φορές περίπου μικρ τερη σε πληθυσμ Θεσσαλονίκη. Και είναι εμφανείς οι κλειστές θάλασσές τους, σαν μια φυσική συνέχεια της στεριάς, μορες με τις επιμήκεις προκυμαίες που ζώνουν, σχεδ ν κυκλοτερείς, τους μολυσμένους κ λπους τους (ο κατά Στράβωνα «κλειστ ς λιμήν» αλλά και «ομφαλ ς της Σμ ρνης», γιατί συγκέντρωνε την εμπορική και πολιτιστική κίνηση της π λης κατά την αρχαι τητα με μοναδικ μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δρ μο επικοινωνίας το λιμάνι της, η Θεσσαλονίκη, η π λη που «ανοίγει στον θερμαϊκ κ λπο πως ένα στρείδι που κρατά ένα μαργαριτάρι», καθώς γράφει ο καθηγητής Νικ λαος Μουτσ πουλος). Γίνεται αισθητή η έντονη εμπορική κίνηση των λιμανιών τους, που εντο τοις παραμένει καλά θα λεγα σκ πιμα κρυμμένη απ το γυμν βλέμμα του περιπατητή της παραλίας. Ψηλά να δεσπ ζουν οι Ακροπ λεις τους, το Καντιφέ Καλέ στην κεφαλή του Πάγου και το Γεντί Κουλέ στην κορυφαία απ ληξη των βυζαντινών κάστρων. Η Σμ ρνη να αντικρίζει δυτικά του κ λπου της τη συνέχειά της, το Κορδελι (Καρσίγιακα), μία δυναμική πολιτεία που μανιωδώς την ανταγωνίζεται σε λους τους τομείς, ακ μα και στο ποδ σφαιρο η Θεσσαλονίκη να εκπλήσσεται στα ανατολικά της απ μια Καλαμαριά που αναπτ σσεται σε ένα σχεδ ν α ταρκες νεοαστικ μ ρφωμα. Και οι δ ο πολιτείες σηματοδοτο νται απ μία ενια σια διεθνή έκθεση. Κι λα αυτά με τη διαφορά τι η Θεσσαλονίκη πλεονεκτεί ως προς την επίδειξη αρκετών βυζαντινών και ισχνών οθωμανικών επιβιωμάτων, ενώ αντίστοιχα η Σμ ρνη μοιάζει να περιφρονεί την ιστορία της, μως πλεονεκτεί σε άλλους τομείς γιατί, για παράδειγμα, έχει αξιοποιήσει σχεδ ν με επάρκεια την παράκτια ζώνη της, είναι αρκετά πιο πράσινη, πιο καθαρή και γενικ τερα πιο φροντισμένη και έχει πολ ωραι τερους και λειτουργικ τερους δρ μους και λεωφ ρους. Ο ποιητής Γιώργος Βαφ πουλος σε μια περιγραφή της Θεσσαλονίκης του παρελθ ντος είχε αποπειραθεί μια σ γκριση ανάμεσα στις δ ο π λεις: «Η Θεσσαλονίκη ήταν μια ιδι τυπη πολιτεία με πολ έντονο τον ανατολίτικο χαρακτήρα της. Ωστ σο, η ειδική και γεωγραφική της θέση, που διασταυρώνονταν και συγκρο ονταν τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, είχε βοηθήσει να πάρει, στο κεντρικ τμήμα, μια πολ δυνατή ευρωπαϊκή απ χρωση. Είχε κάτι απ το χαρακτήρα της Π λης και πολ απ την ιδιο- HMEIøMA TOY AN O O OY 13
μορφία της Σμ ρνης». Και άλλες ιστορικές συγκυρίες, συμπτώσεις αλλά και σκοπιμ τητες οδηγο ν σε μοιραίο συσχετισμ και παραλληλισμ των δ ο μητροπ λεων: T σο η «πρωτε ουσα του ελληνικο βορρά» σο και η «πρωτε ουσα της Ιωνίας» βρίσκονταν για αιώνες στο επίβουλο στ χαστρο ξένων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων [η Σμ ρνη ιδιαίτερα προκαλο σε το μένος και των φανατισμένων Ισλαμιστών ως «Γκιαο ρ Ιζμίρ» (Άπιστη Σμ ρνη), πως είχε χαρακτηριστεί], οι οποίες εντέλει κατ ρθωσαν την πρώτη να την αποδυναμώσουν και να απολέσει τον μητροπολιτικ χαρακτήρα της, για να καταλήξει μια εσωστρεφής και αμήχανη συντηρητική επαρχιακή μεγαλο πολη επαναπαυμένη στις σπουδαίες παρελθοντικές δάφνες της, ενώ τη δε τερη την οδήγησαν κυριολεκτικά στον λεθρο, για να μετατραπεί απ «Παρίσι του Λεβάντε» απλώς σε μια σ γχρονη ευρωπα ζουσα π λη με χαμένο πως δείχνει οριστικά τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της. Και των δ ο η ιστορική διαδρομή, και ειδικά η ζωή των τελευταίων αιώνων, σφραγίζεται απ τον διεθνικ χαρακτήρα των κοινοτήτων που συνυπήρξαν ειρηνικά στους κ λπους τους με κυρίαρχη την παρουσία των Ελλήνων, των Το ρκων, των Εβραίων, των Αρμενίων και δευτερευ ντως των Ευρωπαίων (στη Σμ ρνη και των Λεβαντίνων) και ποικίλων βαλκανικών φ λων στη Θεσσαλονίκη και ασιατικών φ λων στη Σμ ρνη. Σημειωτέον τι και οι δ ο μεσογειακές μητροπ λεις δεν υπέστειλαν για αρκετο ς αιώνες τη σημαία εν ς ιδι μορφου ακμαι τατου ευρωανατολίτικου κοσμοπολιτισμο και θα μπορο σαν να αποτελο ν υποδείγματα διεθνικής και διαπολιτισμικής ώσμωσης, γεγον ς που, πως αποδείχτηκε, πλήρωσαν πανάκριβα. Παρ μοια ήταν και η τ χη της σαγηνευτικής βορειοαφρικανικής κοσμ πολης, της Αλεξάνδρειας, της οποίας η διαπολιτισμικ τητα οδηγήθηκε σε μαρασμ στο έμπα του δε τερου μισο του 20ο αιώνα με την κρίση του Σουέζ και τα κ ματα εθνοκαθάρσεων του Νάσερ.Ακ μα, Θεσσαλονίκη και Σμ ρνη έλαχε να οδηγηθο ν σε συγκλονιστικές πυρπολήσεις, η πρώτη το 17 και η δε τερη το 22, με τραγικ τατα επακ λουθα, που χι απλώς σημάδεψαν τη σ γχρονη ιστορία τους, αλλά μεταμ ρφωσαν άρδην τη φυσιογνωμία τους. Τέλος, η Σμ ρνη για τους Έλληνες συμβολίζει περίπου,τι η Θεσσαλονίκη για τους Το ρκους. Η ελληνική Θεσσαλονίκη του παρ ντος, γενέτειρα του αναμορφωτή του τουρκικο κράτους Μουσταφά Κεμάλ πασά, του επονομαζ μενου Ατατο ρκ, δηλαδή πατέρα των Το ρκων, αλλά και του επαναστάτη διανοο με- 14 ªπ Δ Δ Ã π MYPNH
νου και σημαντικ τερου ποιητή της Τουρκίας του 20ο αιώνα, του Ναζίμ Χικμέτ, απηχεί στην κοινή μνήμη των Το ρκων τις παλιές δ ξες της πρώην οθωμανικής «συμβασιλε ουσας» και συμπυκνώνει τον καημ της «χαμένης πατρίδας» των σαλονικιών μουσουλμάνων που γ ρισαν χωρίς τη θέλησή τους πίσω (κατ ουσίαν διώχθηκαν) ως ανταλλάξιμοι. Η τουρκική Σμ ρνη του σήμερα, η πρωτε ουσα σ μπαντος του μικρασιατικο κ σμου, με λο τον ιστορικ και πολιτιστικ πλο το που περιέχει η μνεία της, και μ νο με την αναφορά του ον ματ ς της, ανακαλεί στον Έλληνα την καθολική οδ νη που προκαλεί το 22, τη δραματικ τερη τομή για τον σ γχρονο ελληνισμ, το γεγον ς της εξαναγκαστικής προσφυγιάς, του εκπατρισμο απ τις πανάρχαιες εστίες των προγ νων του. Οι Ίωνες είναι οι θεμελιωτές του ελληνικο πολιτισμο και ως τέτοιοι έγιναν γνωστοί στον αρχαίο και τον μεσαιωνικ ανατολικ κ σμο, που ον μασε «Γιουνάν», δηλαδή «Ίωνες» τους Έλληνες και Γιουνανία (ο αραβικ ς κ σμος) και Γιουνανιστάν (οι Το ρκοι) την Ελλάδα. Η απαγ ρευση απ μέρους του ελληνικο κράτους της επίσημης χρήσης του ρου «Γιουνάν» και η αντικατάστασή του με τον ευρωπαϊκής εμπνε σεως υποτιμητικ χαρακτηρισμ «Γκρηκ» (εκ του «Γραικ ς») υπήρξε τουλάχιστον ατυχής. Απ τα βάθη των καιρών η Σμ ρνη και η ευρ τερη περί τη Σμ ρνην περιοχή της Μικρασίας υπήρξε λίκνο του πνε ματος, το οποίο εκεί κυρίως αναπτ χθηκε με τη μορφή της τέχνης και του λ γου και μεταλαμπαδε τηκε στην Αθήνα. «Στις χθες του ιστορικο ποταμο Μέλη της Σμ ρνης γεννιέται ο ποιητής των αιώνων μηρος, κι εκεί ατενίζουν το φως ο Βίων και ο Μίμνερμος και άλλοι λυρικοί και επικοί ποιητές. Γι αυτ δίκαια η Ιωνία ονομάζεται χώρα της ποιήσεως», γράφει ο σοφ ς σμυρνι ς Χρήστος Σολομωνίδης. Αλλά μέσα ή γ ρω απ τη Σμ ρνη γεννήθηκαν και οι μεγάλοι προσωκρατικοί φιλ σοφοι αλλά και πολλοί διανοητές και επιστήμονες της αρχαι τητας: ο Ηράκλειτος (Έφεσος), ο Αναξαγ ρας (Κλαζομενές), ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης (Μίλητος), ο Απολλωνίδης (Σμ ρνη), ο Ξενοφάνης (Κολοφών), οι γιατροί Ικέσιος (Σμ ρνη), Γαλην ς και Απολλ δωρος (Πέργαμος), ο πατέρας της Ιστορίας Ηρ δοτος (Αλικαρνασσ ς), οι κορυφαίοι της ελληνικής τέχνης Απελλής (Κολοφών) και Παρράσιος (Έφεσος) και αργ τερα οι αρχιτέκτονες του ναο της Αγίας Σοφίας Ανθέμιος (Τράλλεις) και Ισίδωρος (Μίλητος). HMEIøMA TOY AN O O OY 15
σοι γνώρισαν τη Σμ ρνη απ κοντά ευτ χησαν να αποθαυμάσουν τις φυσικές ομορφιές της. Ο πολυταξιδεμένος και ανοιχτ μυαλος Ηρ δοτος έγραψε πως δεν αντίκρισαν τα μάτια του ωραι τερη π λη. Ο μέγιστος ρήτορας Κικέρων κατέθεσε τι δεν υπάρχει σημείο της π λης που ο ταξιδιώτης δεν θα γοητευθεί απ κάτι, τοπίο, αρχαι τητες ή ανθρώπους. Ο Θε φιλος Γκωτιέ θαμπώθηκε απ τη λάμψη του ιωνικο φωτ ς και τα αρώματα της μικρασιατικής φ σης κι είπε για τη Σμ ρνη τι «λα εδώ είναι φως και μ ρα». Κι ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε πως «σ αυτή τη βασιλική π λη η άνοιξη είναι αιώνια». Εκστασιασμένος ο Φλωμπέρ έπλεξε το εγκώμιο των χρωμάτων της: «Κοιτάζω το ηλιοβασίλεμα. Ποτέ δεν αντίκρισα τέτοιο θαυμάσιο θέαμα. Αριστερά, πέρα απ τα βουνά, τα Δ ο Αδέρφια, βαθυγάλανος ο ουραν ς. Αντικρ ολοπ ρφυρος. Δεξιά στο βάθος, κατά τον Μπουρν βα, τα πάντα ντ θηκαν μ λες τις αποχρώσεις απ το κίτρινο, το ρ δινο ως το κατακ κκινο. Θε μου, τι ομορφιά». Η Σμ ρνη υπήρξε ισχυρ ς π λος έλξης επιφανών περιηγητών απ τον 17ο ως τον 20 αιώνα: Ταβερνιέ, Γκουφιέ, Σεστίνι, Σατωβριάν, Περρώ, Λίνταου, Βερτράν, Ρηβς κ.ά. αλλά και αναρίθμητων Ελλήνων, βέβαια. Ο Σικελιαν ς στον πρ λογο του μυθιστορήματος Αιολική γη του Βενέζη έγραψε: «Είναι η γλυκιά ιωνική ατμ σφαιρα, είναι η κρυφή, χαμένη θαλπωρή της μυστικής του κ σμου σάρκας που απροσδ κητα ξανάρχεται και πάλι σ επαφή μητριαρχική μαζί μου, είναι η αγνή ιωνική πνοή του ξεχασμένου και νοσταλγημένου απ με τον ίδιο πολιτισμο». Η Σμ ρνη, η μάνα του μεγάλου μικρασιάτικου οθωμανικο βιλαετιο με τα πέντε σαντζάκια, η γνωστή στον καιρ της ακμής της με την επωνυμία «ο οφθαλμ ς της Ανατολής», σφραγίστηκε κατά τους δ ο τελευταίους προ της καταστροφής της αιώνες απ την υπεροχή της ελληνικής παρουσίας σε λα τα μέτωπα κοινωνικής ζωής και δράσης. Σ μφωνα με τα στοιχεία που μας παρέχει ο Χρήστος Αγγελομάτης (Χρονικ ν της Μεγάλης Τραγωδίας) στις παραμονές του Α Παγκοσμίου πολέμου το ανθρώπινο δυναμικ της Σμ ρνης ανερχ ταν σε 350.000 περίπου απ τους οποίους οι 200.000 ήταν Έλληνες, οι 80.000 Το ρκοι και οι 70.000 ένα κράμα Αρμενίων, Εβραίων, Ιταλών, Γάλλων, Άγγλων, Αμερικανών και άλλων. Με την καταστροφή της, που σήμανε και την πα ση της ιδεολογικής καμπάνιας του ολέθριου για το έθνος και το γένος αλ γιστου «μεγαλοϊδεατισμο», εξουδετερώθηκε και η ελληνι- 16 ªπ Δ Δ Ã π MYPNH
κή παρουσία στην π λη. Έτσι, γράφτηκε το τέλος της οικονομικής ακμής και της πνευματικής παράδοσης που υπήρξαν η βάση για τη διαμ ρφωση μιας ιδι τυπης αξιοθα μαστης ελληνικής κοινωνίας, η οποία υπερείχε εντυπωσιακά απ τις άλλες του κυρίως ελλαδικο χώρου αλλά και απ άλλες του ε ρωστου παροικιακο ελληνισμο. Η ανθολογία καταρτίστηκε με βάση τη γενικ τερη ποι τητα και κριτήριο την αρτι τητα, την πρωτοτυπία, τη λογοτεχνική, ιστορική ή και αναμνηστική αξία των κειμένων, ενίοτε δε την ιδιάζουσα σημασία που μπορεί κάποια απ αυτά να αποκτο ν για τον έλληνα αναγνώστη. Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα απ διάφορες χρονικές περι δους της διεθνο ς γραμματείας κυρίως ελληνικά αλλά και τουρκικά, αγγλικά, γαλλικά και άλλα. Η ανθολογία περιέχει πολλά «εξωλογοτεχνικά» ή μη αμιγώς λογοτεχνικά κείμενα.αλλά η λογοτεχνία στην ευρ τερή της εκδοχή και ανάλυση άπτεται λων των τομέων του επιστητο, ιδιαίτερα δε της λαογραφίας, της γεωγραφίας, της εκπαίδευσης, του θεάτρου, της μουσικής, των καλών τεχνών, τομείς με τους οποίους η ιστορική της διαδρομή απέδειξε π σο γ νιμη υπήρξε η αναγκαστική τους συνεργασία. Καλλιέργησα την ιδέα να χωρίσω την ανθολογία σε τρία μεγάλα τμήματα, το καθένα απ τα οποία να αντιστοιχεί περίπου στα χρονικά ρια των τριών μεγάλων φάσεων της πολιτείας αυτής που διέτρεξε τον ιστορικ χρ νο συγχέοντας πολλές φορές την πραγματικ τητα με τους θρ λους. Δημιο ργησα ένα χωριστ κεφάλαιο ανάμεσα στο τρίτο και το τέταρτο τμήμα. Έτσι, το πρώτο, «ΣΜΥΡΝΑ ΣΜΥΡΝΗ», περιέχει κείμενα απ την ίδρυση της αρχαίας Σμ ρνας μέχρι τον 20 αιώνα, το δε τερο, «ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ», κείμενα που αναφέρονται στην περίοδο του τέλους της μεγάλης ακμής μέχρι και την καταστροφή της το 1922, το τρίτο, «ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ», μια αντιπροσωπευτική ανθολογία ποιημάτων που γράφτηκαν για τη Σμ ρνη, και το τέταρτο, «IZMIR», κείμενα που αναφέρονται στη ζωή της σημερινής τουρκικής μεγαλο πολης. Και είναι αλήθεια τι ο έλληνας ανθολ γος αδυνατεί, καθώς απευθ νεται στους ομογενείς του, να μην επιλέξει πολλο ς απ το πλήθος των συγγραφέων που ασχολήθηκαν με το τραγικ τερο και πιο βαρυσήμαντο ιστορικ γεγον ς του 20ο αιώνα για το γένος. Για τις γυναίκες της Σμ ρνης αφιερώθηκε ένα χωριστ κεφάλαιο. Η φήμη των γυναικών της Σμ ρνης ήταν απέραντη ήδη απ την αρχαι τητα και HMEIøMA TOY AN O O OY 17
διατηρείται μέχρι σήμερα. Θαμπωμένος απ το κάλλος τους ο Λουκιαν ς σημείωσε: «Για να περιγράψω τη Σμυρνιά είμαι αναγκασμένος να επικαλεστώ τη βοήθεια λων των καλλιτεχνών, παίρνοντας απ τα αριστουργήματά τους,τι καλ τερο. Μ νοι ικανοί γι αυτ θα ήταν ο Απελλής και ο Ζε ξις, ο Παρράσιος και ο Φειδίας». Ενώ η Καλλιρρ η Παρέν έγραψε: «Αι Σμυρναίαι. Αι γυναίκες της Ιωνίας εξ ων και η περίφημος Ασπασία η Μιλησία ήσαν αι ωραι τεραι των Ελληνίδων. Κατά καν να αι Σμυρναίαι είναι ωραίαι γυναίκες. Κατά καν να σχεδ ν και φιλ καλοι και φιλάρεσκοι. Με ιδιαιτέραν επίδοσιν προς την πολυτέλειαν. Ροδιναί με ζωηρ τητα και θαλερά χρώματα. Τέλος η μαγειρική και ζαχαροπλαστική των γυναικών της Σμ ρνης φημίζονται». Ένα ξεχωριστ κεφάλαιο κατέχει το θα μα της μουσικής και του τραγουδιο της Σμ ρνης. Απ τα μισά του 19ου αιώνα και μέχρι το 22 καλλιεργήθηκε και αναπτ χθηκε στην αστική περιοχή της Σμ ρνης η μουσική τέχνη με ποικιλ μορφες επιδράσεις απ Ανατολή και Δ ση. Συνυπήρξαν σχεδ ν αρμονικά λα τα είδη μουσικής και τραγουδιο της εποχής σε διάφορες γλώσσες: ιταλιάνικες καντσονέτες και σέρβικοι σκοποί, γαλλικά ταγκ και εγγλέζικα τραγο δια του συρμο, το ρκικα γκαζέλια και αρμένικοι θρησκευτικοί μνοι, ελληνικές θαλασσινές μπαλάντες και ευρωπα ζουσες μαντολινάτες, κλέφτικα τραγο δια και τσιγγάνικα τσιφτετέλια, ζεϊμπέκικα και οπερέτες, λυρικ μελ δραμα και βωμολοχικ ς το ρκικος καραγκι ζης, τραγο δια της μακραίωνης σμυρναίικης παράδοσης και τα πρώτα ίσως ρεμπέτικα. «Ένα τραγο δι χωρισμένο ξαφνικά σε τέταρτα τ νου μιλάει για τη Σμ ρνη, για τους δρ μους με τα απανωτά καφενεία, τα γυάλινα κλουβιά που αιωρο νται μέσα στη γλυκιά καλοκαιρινή ατμ σφαιρα, για το γουργο ρισμα του ναργιλέ, τα κ κκινα φέσια τα κρεμασμένα στους ασβεστωμένους τοίχους που κάποτε κάθε πελάτης είχε και την κρεμάστρα του» έγραψε ο Ντάρελ. Ένα άλλο συναφές με το προηγο μενο κεφάλαιο αναφέρεται σε τραγο δια και ποιήματα που γράφτηκαν για να υμνήσουν την π λη ή να θρηνήσουν την απώλειά της. Το βιβλίο αφιερώνεται στους τελευταίους των ξεριζωμένων απ τη Σμ ρνη και τα περίχωρά της καθώς και στους άξιους απογ νους τους, που πλο τισαν τον εξασθενημένο και παρηκμασμένο ελλαδικ κορμ μπολιάζοντάς 18 ªπ Δ Δ Ã π MYPNH
τον με τις εκλεκτές ποικιλίες τους, ταν ξαναρίζωσαν στα ελλαδικά χώματα, στις νέες μικρές και μεγάλες Σμ ρνες, στη Νέα Ιωνία της Αθήνας, στη Νέα Ιωνία του Β λου, στον Ε οσμο ή Κουκλουτζά και το Κορδελι της Θεσσαλονίκης και σε εκατοντάδες συνοικίες και χωριά της ελληνικής επικράτειας. Θερμές ευχαριστίες οφείλω σε λους τους συγγραφείς οι οποίοι παραχώρησαν τα κείμενά τους. Θερμές ευχαριστίες, επίσης, για τη βοήθειά τους οφείλω στους φίλους:κώστα Ακρίβο,Κατερίνα Δανιηλίδου,Μαργαρίτα Καλαφάτη, Δημήτρη Κ κορη, Σοφία Μακρή, Σοφία Παπαδοπο λου, Ελένη Ταμία, Άσπα Χασιώτη, Ντίνο Χριστιαν πουλο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στους φίλους: Γιώργο Κρητικ, για τη συλλογή σπάνιων κειμένων, Θοδωρή Κοντάρα, για τη γενικ τερη πολ τιμη συνδρομή του, και Άρη Τσοκώνα απ την Π λη, για την εξαίρετη μεταφραστική εργασία του. øma KOPOBINH Σημ. Iδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην κυρία Eλένη Mπίστικα-Kατραμοπο λου που παραχώρησε την άδεια για τη χρήση των κειμένων του πατέρα της Γιώργου Kατραμ πουλου. HMEIøMA TOY AN O O OY 19
0312_06_IZMIR 04-04-11 17:28 ÂÏ 1 METAIXMIO O ΚΩΣΤΑΣ ΑΚΡΙΒ Σ Β Λ Σ ΜΑΝ Σ ΕΛΕΥΘΕΡΙ Υ ΕΡΜ ΥΠ ΛΗ :ΡΙΣΤ Φ Ρ Σ ΛΙ ΝΤΑΚΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙ ΚΩΣΤΑΣ Λ ΓΑΡΑΣ ΠΑΤΡΑ :ΡΙΣΤ Φ Ρ Σ ΜΗΛΙΩΝΗΣ ΓΙΑΝΝΕΝΑ ΓΙΑΝΝΗΣ 4ΑΝΘ ΥΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝ ΥΠ ΛΗ ΣΤΡΑΤΗΣ ΠΑΣ:ΑΛΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΘΕ Δ ΣΗΣ ΠΥΛΑΡΙΝ Σ ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΑΚΗΣ ΣΕΡΕΦΑΣ ΘΕΣΣΑΛ ΝΙΚΗ σ ι γν ρισαν τη Σμ ρνη απ κ ντ ευτ ησαν να απ θαυμ σ υν τις φυσικ ς μ ρφι ς της. π λυτα ιδεμ ν ς και αν ι τ μυαλ ς Ηρ δ τ ς γραψε πως δεν αντ"κρισαν τα μ τια τ υ ωραι τερη π λη. μ γιστ ς ρ#τ ρας Κικ ρων κατ θεσε τι δεν υπ ρ ει σημε" της π λης π υ τα ιδι της δεν θα γ ητευθε" απ κ τι, τ π", αρ αι τητες # ανθρ π υς. Θε φιλ ς Γκωτι θαμπ θηκε απ τη λ μψη τ υ ιωνικ φωτ ς και τα αρ ματα της μικρασιατικ#ς φ σης κι ε"πε για τη Σμ ρνη τι «λα εδ ε"ναι φως και μ ρα». Κι Β"κτωρ υγκ γραψε πως «σ αυτ# τη (ασιλικ# π λη η )ν ι η ε"ναι αι νια» Η Σμ ρνη υπ#ρ ε ισ υρ ς π λ ς λ ης επιφαν ν περιηγητ ν, απ τ ν 17 ως τ ν 20 αι να, και αναρ"θμητων Ελλ#νων, ( (αια. Σικελιαν ς στ ν πρ λ γ τ υ μυθιστ ρ#ματ ς Αι λικ γη τ υ Βεν +η γραψε: «Ε"ναι η γλυκι ιωνικ# ατμ σφαιρα, ε"ναι η κρυφ#, αμ νη θαλπωρ# της μυστικ#ς τ υ κ σμ υ σ ρκας π υ απρ σδ κητα αν ρ εται και π λι σ επαφ# μητριαρ ικ# μα+" μ υ, ε"ναι η αγν# ιωνικ# πν # τ υ ε ασμ ν υ και ν σταλγημ ν υ απ με τ ν "δι π λιτισμ». ΘΩΜΑΣ Κ Ρ ΒΙΝΗΣ Τ ι λ ε ναι μια αντιπρ σωπευτικ ανθ λ#γηση κειμ$νων π υ γρ%φτηκαν για τη Σμ'ρνη απ# συγγραφε ς #λων των επ )*ν. Δ μημ$ν σε τ$σσερα μ$ρη, παρακ λ υθε την π ρε α της π#λης μ$)ρι σ μερα, π υ η Σμ'ρνη ε ναι πλ$ ν $να σ'γ)ρ ν τ υρκικ# %στυ με ευρωπαϊκ# )αρακτ ρα, με ενδι%μεσ υς σταθμ 'ς την περ δ της μεγ%λης της ακμ ς, #ταν κυριαρ) 'σε τ ελληνικ# στ ι)ε, και την καταστρ φ της τ 1922. ISBN 978-960-375-926-3 ΜΙΜΗΣ Σ ΥΛΙΩΤΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑ ΦΑΙΔΩΝ ΤΑΜΒΑΚΑΚΗΣ ΑΛΕ4ΑΝΔΡΕΙΑ ΘΩΜΑΣ ΨΥΡΡΑΣ ΛΑΡΙΣΑ ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 3926 ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Θ ΔΩΡΗΣ ΓΚ ΝΗΣ ΝΑΥΠΛΙ O Δ Ì ÚÓË ΘΩΜΑΣ ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝ Σ ΤΡΙΠ ΛΗ ª π O O Δ Ã π Ì ÚÓË ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Α4ΙΩΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑ Δ O O Δ Ã π Φωτ/φία: Χρήστος Πασχούδης ª π ªπ O Δ O OΔ Ã π Ï Ô Á Ô Ù Â Ó Σειρ Μια π#λη στη λ γ τε)ν α Ì ÚÓË Ε Π Ι Λ Ο Γ Η Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ω Ν Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ Θ Ω Μ Α Σ Κ Ο Ρ Ο Β Ι Ν Η Σ ΕΝΩΣΗ ΣΜΥΡΝΑΙΩΝ, ΘΩΜΑΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ο Θωμάς Κοροβίνης γεννήθηκε το 1953 στη Θεσσαλονίκη. Εργάζεται ως φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Από το 1988 μέχρι το 1996 υπηρέτησε στο Ζάππειο και το Κεντρικό Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης. Εδώ και χρόνια ερευνά πτυχές του ελληνικού και του τουρκικού λαϊκού πολιτισμού καθώς και τις σχέσεις μεταξύ τους. Συνεργάζεται με διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1995 βραβεύτηκε με το Α βραβείο λαογνωσίας «Αμπντί Ιπεκτσί». Είναι συνθέτης, στιχουργός και ερμηνευτής λαϊκών τραγουδιών. Έχει εκδώσει αφηγήματα, μελέτες, ανθολογίες καθώς και βιογραφίες. Φωτογραφία εξωφύλλου: Αρχείο Θωμά Κοροβίνη