Ε.Μ.Π. ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧ. ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ Μάθηµα: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ 4 ιδάσκουσες: ΚΑΡΑΛΗ ΜΑΧΗ, Αναπλ. Καθ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΑΓΝΗ, Λέκτορας ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΙΕΙΟΥ ΣΑΛΩΜΗ. Λέκτορας (Π 407) Το κείµενο αποτελεί ελεύθερη µετάφραση των κεφαλαίων 2 έως 8 του βιβλίου. Η επιµέλεια της µετάφρασης έγινε από τη Σαλώµη Χατζηβασιλείου, λέκτορα (Π 407) στο Ε.Μ.Π.
2 LIVING IN A MAN-MADE WORLD 1 Gender Assumptions in Modern Housing Design Marion Roberts, 1991, ROUTLEDGE Κεφάλαιο 2 Πολλές τάσεις σε θέµατα στέγασης της εργατικής τάξης του 20 ου αιώνα ανάγονται στον 19ο. Αν και η κοινωνική και οικονοµική θέση των γυναικών στα φτωχότερα οικονοµικά στρώµατα άλλαξαν, η µορφή της στέγασης εξαρτάται από τις πολιτικές για την οικογενειακή ζωή, τις σχέσεις των φύλων και τη µητρότητα. Εικασίες χωρίς εξειδικεύσεις αναπτύχθηκαν γύρω από τις σχέσεις των φύλων στη στέγαση, στο σχεδιασµό και τις πολιτικές για τη δηµόσια υγεία. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα και µέχρι τα µισά του 20 ου η εφαρµοσµένη πολιτική µπορεί να προσδιοριστεί από τα ακόλουθα σηµεία: Την πυρηνική οικογένεια σαν βάση της κοινωνίας, την σιγουριά των ανδρών να εξασφαλίζουν καλλίτερα ή αποκλειστικά τις εξειδικευµένες δουλειές, µια έντονη υποστήριξη της µητρότητας και τελικά την έµµεση στήριξη των µικροαστικών συµπεριφορών σχετικά µε τον σεβασµό και τον καθωσπρεπισµό. Οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόµοι που ήταν σχεδόν όλοι άνδρες, είχαν µεγάλη σχετικά επιρροή στην εφαρµογή των πολιτικών για τη στέγαση. Με το κίνηµα της κηπούπολης που δεν µπορεί να αγνοηθεί, το όραµα της αραιοδοµηµένης αυτόνοµης αστικής ανάπτυξης, προφανώς επηρέασε τον τρόπο στέγασης της εργατικής τάξης. Εκβιοµηχάνιση Η Βρετανία πρώτη απέκτησε την εµπειρία της εκβιοµηχάνισης που µαζί µε την αποικιοκρατική πολιτική της διεύρυναν το εµπόριο και τη βιοµηχανία. Η οικοτεχνική παραγωγή προϊόντων πέρασε στα εργοστάσια και τις οργανωµένες καλλιέργιες, µε αποτέλεσµα οι χειροτέχνες και οι οικογένειες τους να είναι αδύνατον να διατηρήσουν την αυτονοµία τους και να αναγκαστούν να αναζητήσουν εργασία µε εξαρτηµένη σχέση. Η ανέχεια και η πείνα οδήγησαν τους αγροτικούς πληθυσµούς στις πόλεις και τις κωµοπόλεις όπου οι βιοµηχανίες στρατολογούσαν εργάτες από οπουδήποτε µπορούσαν. Το 1814 στην Βρετανία ξεκινά ένα έντονο αστυφιλικό ρεύµα. Από το 1801 έως το 1911 ο πληθυσµός από 9 εκ. έφτασε τα 36εκ. και 6εκ. νέα σπίτια κτίστηκαν από κερδοσκόπους ιδιοκτήτες που όµως δεν ήταν αρκετά να καλύψουν τις ανάγκες. Λόγω της αυξηµένης ζήτησης κατοικίας στις βιοµηχανικές πόλεις εφαρµόστηκε στα µισά του 19 ου αιώνα η συγκατοίκηση. Μερικοί οικιστές κατάφεραν να έχουν αξιοπρεπείς κατοικίες, οι περισσότεροι όµως λόγω του υπερπληθυσµού σύρθηκαν σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης. 1 Το κείµενο που ακολουθεί αποτελεί ελεύθερη µετάφραση των κεφαλαίων 2 έως 8 του βιβλίου. Η επιµέλεια της µετάφρασης έγινε από την Σαλώµη Χατζηβασιλείου, λέκτορα 407 στο Ε.Μ.Π. 2
3 Στο πρώτο µισό του 20 ου αιώνα οι εργολάβοι έφτιαξαν κατοικίες γρήγορα, φτηνά, µε πληµµελείς ελέγχους και µε την απροθυµία των επενδυτών να δηµιουργηθούν έστω και τα στοιχειώδη δίκτυα υποδοµής, µε αποτέλεσµα να εξαπλώνονται επιδηµικές νόσοι. Η απασχόληση των γυναικών Η εκβιοµηχάνιση και η µετανάστευση, από την εξοχή στην πόλη, οδήγησε σε µια βαθµιαία µετατόπιση τη γυναικεία απασχόληση. Την προβιοµηχανική περίοδο η κατασκευή των προϊόντων και η παροχή των υπηρεσιών γινόταν µέσα στην οικογένεια. Οι παντρεµένες γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια συµµετείχαν σε οποιοδήποτε µέσο προσπορισµού της οικογένειας, είτε ήταν αγρόκτηµα είτε ήταν επιχείρηση. Αν δεν επαρκούσαν τα έσοδα, τα νεαρά κορίτσια στέλνονταν να εργαστούν αλλού ακόµα και σαν υπηρέτριες. Η 3
4 αντικατάσταση της χειρονακτικής εργασίας από την µηχανική κατασκευή, δηµιούργησε το δεδοµένο ότι, η εργασία γίνεται έξω από το σπίτι περισσότερο παρά µέσα σ αυτό. Οι παραδοσιακές οικογενειακές σχέσεις διατηρήθηκαν και οι παντρεµένες γυναίκες όπως και οι κόρες τους πρόσθεσαν το µισθό τους στο οικογενειακό εισόδηµα. Βγαίνοντας στην αγορά εργασίας ανέλαβαν ένα πλήθος από βοηθητικές και παρακατιανές δουλειές, καθώς η εκβιοµηχάνιση και η δηµιουργία νέων τρόπων απασχόλησης στα εργοστάσια, ήταν περιορισµένο φαινόµενο στις κωµοπόλεις του βορρά. Οι γυναίκες εργαζόµενες στις υφαντουργίες, κέρδιζαν ασυνήθιστα υψηλούς µισθούς θέτοντας σε κίνδυνο τις οικογενειακές ισορροπίες, όµως πολλές εξ αυτών πέθαναν από τις κακές συνθήκες εργασίας. Υπάρχουν στοιχεία όπου οι εργοστασιάρχες, προκειµένου να µην διαταράξουν τις πατριαρχικές δοµές, προσλάµβαναν ολόκληρες οικογένειες καταβάλλοντας τους µισθούς στον πατέρα ή τον σύζυγο που µε τη σειρά του µοίραζε το µισθό στην οικογένεια. Οι εργάτες π.χ. εργάστηκαν µ αυτόν τον τρόπο. Ο ανδρικός και ο γυναικείος µισθός που ήταν απαραίτητοι για να επιβιώσει αξιοπρεπώς µια οικογένεια δεν ήταν πάντα εφικτός. Τα ποσοστά θνησιµότητας ήταν υψηλά στις πόλεις του19ου αιώνα και η χηρεία συνηθισµένο φαινόµενο. Με την ουσιαστική έλλειψη κοινωνικών υπηρεσιών οι αδύναµοι ήταν υποχρεωµένοι να καταφύγουν στην επαιτεία, την αλητεία και την πορνεία. Αυτό τελικά έπαιξε καθοριστικό ρόλο για τις γυναίκες που τις ονόµασαν του δρόµου εννοώντας την πορνεία, έχοντας αντίκτυπο στο να παραµένουν άστεγες. Η εµµονή στον οικογενειακό βίο. Ενώ οι γυναίκες της εργατικής τάξης δούλευαν σκληρά σε ασφυκτικά εργοστάσια και βρώµικα σπίτια, οι γυναίκες της ανώτερης τάξης υπέφεραν από υποχρεωτική τεµπελιά. Αν και από τον 16 ο και τον 17 ο αιώνα οι γυναίκες των εµπόρων είχαν καταφέρει να συµµετέχουν στην εµπορική δραστηριότητα, τον 19 ο αιώνα η κατάσταση άλλαξε. Μια νέα ισχυρή τάξη µεταπρατών αναδύθηκε. Όσο η Βρετανία γινόταν αποικιοκρατική δύναµη, τόσο οι αγορές των αγαθών και οι πηγές των πρώτων υλών απλώνονταν. Η µηχανική παραγωγή που αντικατέστησε την χειρονακτική, δηµιούργησε τεράστια οφέλη στους εργοστασιάρχες και τις επιχειρήσεις. Πιο περίπλοκα δίκτυα διανοµής απαιτήθηκαν, ώστε να δηµιουργηθούν νέες εµπορικές δραστηριότητες προώθησης προϊόντων. Αναδύεται µια νέα αστική τάξη µε συσχετισµένη ιδεολογία περί διαφοράς των φύλων. Αναζητώντας νέο τόπο στον κόσµο, οι έµποροι και οι καταστηµατάρχες αποµακρύνθηκαν απ αυτό που είδαν σαν εκφυλισµένη αριστοκρατία. Η θρησκοληψία επίσης έπαιξε ρόλο στη διαµόρφωση της νέας ηθικής. Ο πουριτανισµός του 16 ου αιώνα βρήκε τη συνέχεια του στη θρησκοληψία µε έµφαση στην προσωπική ηθική, τη συνείδηση και τη διαφορετικότητα των φύλων. Επειδή για τους θρησκόληπτους τα δύο φύλα αντιµετωπίζονταν σαν διαφορετικοί τύποι που αλληλοσυµπληρώνονται, οι άνδρες ήταν πολυπράγµονες, ζωηροί και δραστήριοι, ενώ οι γυναίκες µαλακές, ευγενικές και εσωστρεφείς. Οι γυναίκες έπρεπε να είναι φρουροί 4
5 της ηθικής και να επηρεάζουν τους άνδρες, συγκρατώντας τους στο σωστό δρόµο. Αυτή η επιρροή έπρεπε να ασκείται στο σπίτι αφού η παρουσία τους στο δηµόσιο χώρο δεν επιτρεπόταν. Αυτές οι αντιλήψεις οδήγησαν στη µορφοποίηση των σφαιρών επιρροής του κάθε φύλου σε ότι αφορά το σπίτι και τη δουλειά. Όσο µεγάλωναν οι επιχειρήσεις τόσο δυσκολότερο γινόταν να παραµείνει το σπίτι πάνω από τη δουλειά. Ιδρύµατα, όπως ασφαλιστικές εταιρείες και τράπεζες αλλά και επαγγέλµατα, απέκλεισαν τις γυναίκες από την ιεραρχία τους. Με σκοπό να αποκτήσουν άνεση και ύφος τα µέλη της εύρωστης αστικής τάξης αγόραζαν ή νοίκιαζαν σπίτια στα άκρα της πόλης, έτσι ώστε να διαχωριστεί το σπίτι από τη δουλειά τελείως. Ο αφέντης του σπιτιού έφευγε το πρωί από το σπίτι για την εργασία του στην πόλη και οι σύζυγοι, οι κόρες και τα άλλα θηλυκά µέλη παρέµεναν για να ασχοληθούν µε το νοικοκυριό. Οι γυναίκες ασχολούνταν µε εργόχειρα, για διακόσµηση - διασκέδαση και δεν είχαν χρήση ανταλλάξιµων ειδών. εν ήταν οι θρησκευτικές απόψεις που υποστήριζαν τον αποκλεισµό των µεσο-αστών γυναικών. Η Βικτοριανή λαϊκή κουλτούρα εξυµνούσε την οικιακή διαβίωση και τον ρόλο της γυναίκας. Οι γυναίκες ήταν οι φύλακες και παρείχαν την ήσυχη φωλιά που ζητούν οι άνδρες. Τα σπίτια έγιναν πιο περιποιηµένα για τη µεσαία τάξη σε σύγκριση µε τους προηγούµενους αιώνες. Τραπεζοµάντιλα, χαλιά, βεντάλιες και στολίδια έντυσαν τα σπίτια. Τα γεύµατα εµπλουτίστηκαν και δεν σερβίρονταν όλα µονοµιάς στο τραπέζι. Η φροντίδα των παιδιών έγινε πιο τακτική και ανατέθηκε σε τροφούς και νταντάδες παρέχοντας τάξη και καθοδήγηση. Ο σχεδιασµός των σπιτιών σκοπό είχε να επιτείνει την ιεραρχία της τάξης και του φύλου. Το σχέδιο 2.1 δείχνει ένα µεγάλο σπίτι µιας οικογένειας της ανώτερης τάξης το 1860 στο Λονδίνο. Το ασυνήθιστο σ αυτό το σχέδιο είναι ότι περιλαµβάνει ένα χώρο για καλλιτέχνη. Φαίνεται καθαρά η ιεράρχηση των χώρων και της κυκλοφορίας. Τα δωµάτια των υπηρετών βρίσκονται στο υπόγειο και τη σοφίτα. Το ισόγειο προσεγγίζεται από ξεχωριστές εισόδους ούτως ώστε να µην συναντώνται οι υπηρέτες µε τους επισκέπτες. Φαίνεται ότι τα δωµάτια των υπηρετριών βρίσκονται πιο µέσα από το δρόµο - τα δωµάτια τους και της µαγείρισσας βρίσκονται στη σοφίτα. Τα δωµάτια των µεγάλων, το στούντιο, η τραπεζαρία και η βιβλιοθήκη προσεγγίζονται από µια ευρύχωρη ιδιωτική σκάλα. Τα πιο ζεστά δωµάτια, τα υπνοδωµάτια της οικογένειας προσεγγίζονται από µια ιδιωτική ποµπώδη σκάλα στο κέντρο του κτιρίου. Ο αµαξάς φαίνεται να έχει το δικό του κατάλυµα και δική του είσοδο. Είναι αξιοπερίεργο ότι ενώ έχει ληφθεί ιδιαίτερη µέριµνα για να χωριστούν οι υπηρέτες από το κυρίως σπίτι, στα µέρη που δούλευαν υπηρέτριες ήταν υποχρεωµένες να περάσουν από την κεντρική σκάλα για να φτάσουν στα υπνοδωµάτια τους, ούτως ώστε να επιτρέπεται από τα µέλη της οικογένειας να επιτηρούν και να ελέγχουν τις κινήσεις του. Ήταν η τοποθεσία και η ιδεολογία του σπιτικού στο οποίο δινόταν έµφαση στο χάσµα µεταξύ των δυο φύλων στην αστική τάξη. Από τη στιγµή που διαχωρίστηκε ο τόπος κατοικίας από τον τόπο εργασίας έγινε πολύ δύσκολο για τις συζύγους να διατηρήσουν το ενδιαφέρον των συζύγων τους για 5
6 συνεισφορά. Αυτό ενισχύθηκε νόµιµα, µε τον όρο ότι οι παντρεµένες γυναίκες δεν µπορούσαν να έχουν δικιά τους ιδιοκτησία. Ένα νοµοθέτηµα που ανακλήθηκε το 1882. Ο προσδιορισµός του σπιτιού σαν χώρος αποκοµµένος από την απασχόληση, υποτίµησε την άµισθη εργασία που γίνεται σ αυτό. Αυτό επιβίωσε µέχρι σήµερα. Έχει υπολογιστεί ότι η αξία της µη αµειβόµενης εργασίας φτάνει το 40% του πραγµατικά παραγόµενου εγχώριου προϊόντος. Ο διαχωρισµός του σπιτιού από την εργασία, σε συνδυασµό µε την απουσία µεταφορικών µέσων περιορίζει τις ευκαιρίες επικοινωνίας εκτός σπιτιού. Τα τελευταία χρόνια αυτό χειροτέρεψε από τον φόβο της επίθεσης κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ιδιαίτερα οι µεγάλες γυναίκες φοβούνται να κυκλοφορούν το βράδυ. Οικιακή υπηρεσία Η έντονη οικιακότητα (domesticity) και η ιδεολογία της διαφοράς των φύλων που επικρατούσε στην αστική τάξη, επέδρασε στις γυναίκες της εργατικής τάξης που απασχολούνταν ως οικιακές βοηθοί. Το 1901, 42% των απασχολουµένων γυναικών ήταν υπηρέτριες, δηλαδή πάνω από 2εκ. Το 1931, 30% λόγω της δηµιουργίας νέων θέσεων απασχόλησης των γυναικών στην αγορά εργασίας. Τον 17ο και 18ο αιώνα οι αγροτικές οικογένειες, λόγω ανέχειας έστελναν τις κόρες τους υπηρέτριες στις πόλεις. Τον 19ο αιώνα ολοένα µεγάλωναν οι αστικοί πληθυσµοί και τα µεγάλα νοικοκυριά απασχολούσαν προσωπικό όλων των ειδικοτήτων. Η πλειονότητα των γυναικών υπηρετριών ήταν εσωτερικές. Συνήθως ήταν νέες, εκτός αν είχαν συγκεκριµένη ειδικότητα και παρέµεναν στα σπίτια µέχρι το γάµο τους. Μετά τον Α παγκόσµιο πόλεµο ο αριθµός των εσωτερικών υπηρετριών µειώθηκε και αυξήθηκε ο µέσος όρος ηλικίας. Ένα µεγάλο ποσοστό εργάζονταν µε ηµεροµίσθιο ή µε την ώρα. Ακόµα και φτωχότερα νοικοκυριά απασχολούσαν εξωτερικές υπηρέτριες. Η δοµή του νοικοκυριού παρείχε τις συνθήκες στις γυναίκες της µεσαίας τάξης να απασχολούν εργαζόµενες, ταυτίζοντας περισσότερο τη γυναίκα µε το νοικοκυριό. εν είναι ξεκάθαρο πόσο οι εργοδοτικές συµπεριφορές σε επίπεδο οικιακής ηθικής πέρασαν στις υπηρέτριες και πως αυτές µε τη σειρά τους δίδαξαν τις ιδέες αυτές στις κόρες τους. Ηθική, απασχόληση και στέγαση Η γυναικεία απασχόληση στα ορυχεία απαγορεύτηκε από µια ανίερη συµµαχία των µεσοαστών και των ανδρών των σωµατείων, όχι λόγω των κινδύνων στις σήραγγες αλλά λόγω των συνθηκών εργασίας των γυναικών (σέρνονταν ηµίγυµνες στις στοές) που θεωρήθηκε απειλή της ηθικής τάξης. Η έλλειψη κανονισµών στέγασης, οδήγησε στη δηµιουργία θεσµών στέγασης της εργατικής τάξης. Καθορίστηκε λοιπόν το ανώτατο όριο κατοίκησης ενός σπιτιού, το ενοικιοστάσιο κ.λ.π. Το ότι οι φτωχοί εργάτες αναγκάζονταν να συγκατοικούν µε ξένες γυναίκες ή οικογένειες ή να µοιράζονται ένα δύο δωµάτια µε άλλους, δηµιούργησε απειλή κατάρρευσης της ηθικής. Ουσιαστικά, θεσµοθέτηση για την κατοικία δεν υπήρχε τον 18ο και 19ο αιώνα. Ελάχιστοι κανονισµοί καθόριζαν τις υποδοµές, τις µεταξύ 6
των κτιρίων αποστάσεις, τον φωτισµό, τον αερισµό, το πλάτος των δρόµων κ.λ.π. Η εποχή θεωρήθηκε εποχή αυθαιρεσίας. 7 Το σπίτι των κανονισµών Τα περισσότερα σπίτια που κτίστηκαν το 1801-1911 ήταν συνεχή και σχεδιάστηκαν για να στεγάσουν µια οικογένεια. Παρά τα διαφορετικά µεγέθη τους και την ποιότητα κατασκευής µοιάζουν πολύ µεταξύ τους. Η οµοιοµορφία και η εξάρτηση τους από τους κανονισµούς, τα έκαναν να ονοµασθούν σπίτια του κανονισµού. Ήταν κατασκευασµένα από ιδιώτες ή εργολάβους για λογαριασµό επενδυτών. Άρχισαν να εφαρµόζονται κτιριοδοµικές και πολεοδοµικές διατάξεις. Αντίθετα από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες στην Βρετανία η τάξη καθόριζε τον τόπο κατοικίας. Στο Παρίσι π.χ. ακόµα και στις σοφίτες των αστικών περιοχών κατοικούν φτωχότερα στρώµατα. Στη Βρετανία, τείχη έχουν κτιστεί για να χωρίζουν γειτονιές και περιοχές ακόµα και µέχρι τον 20ο αιώνα. Οι ανώτερες τάξεις ήταν οι πρώτες που µετακόµισαν από τις πόλεις στα προάστια, στις αρχές του 19ου αιώνα. Στα µέσα του 19ου αιώνα, στα άκρα των πόλεων, κτίστηκαν συγκροτήµατα κατοικιών από επενδυτές, για τη µεσαία και εύρωστη εργατική τάξη. Εργάτες και υπάλληλοι στεγάστηκαν σ αυτά για να βρίσκονται κοντά στον τόπο απασχόλησης τους αλλά και εποχιακοί εργάτες/τριες για να έχουν µεγαλύτερη ευχέρεια στην αναζήτηση δουλειάς. Τεχνίτες και αρχιτεχνίτες ακολούθησαν. Στα τρένα θεσπίστηκαν φθηνότερα εισιτήρια για τη δηµιουργία κινήτρου (1/4 της αξίας του). Ένα από τα αποτελέσµατα της προαστιοποίησης ήταν η ενίσχυση της ιδέας της συντήρησης της οικογένειας από τον ανδρικό µισθό και η εξάρτηση απ αυτόν συζύγου και παιδιών. Οι µισθοί των γυναικών ήταν πολύ χαµηλοί για να συντηρούν ένα σπίτι σε προάστιο. Το κοινωνικοπολιτικό τοπίο, ενίσχυε την ιδέα του νοικοκύρη που κάλυπτε τις οικογενειακές ανάγκες και της γυναίκας συζύγου που κάλυπτε τις ανάγκες του εργαζόµενου άνδρα. Όσο µεγάλωναν οι πόλεις νέα προάστια δηµιουργούνταν. Τα ακριβά ενοίκια εξώθησαν πολλές γυναίκες στην ενοικίαση ακόµα και πλυσταριών µε έξοδο στην πίσω αυλή. Οι τύποι των κατοικιών ήταν: Με δύο δωµάτια σε κάθε όροφο και κλιµακοστάσιο στο πλάι, συνήθως από την πλευρά του διαδρόµου. Η πίσω πλευρά είχε περισσότερα δωµάτια και ορόφους.(σχ.2.2). 7
8 Figure 2.2 Ο παραπάνω τύπος δίνει έµφαση στο νοικοκυριό χωρίς φροντίδα για της συνθήκες που διεξάγονται οι οικιακές εργασίες. ιατηρήθηκε µέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Υπήρξε σαφής διαχωρισµός του µπρος και πίσω µέρους του σπιτιού στο ισόγειο. Μεγάλη φροντίδα απαιτείτο για την πρόσοψη, την διακόσµηση, τον φράκτη, την είσοδο και τον µπροστινό κήπο. Ούτως ή άλλως ήταν καθορισµένο από τους κανονισµούς όπως επίσης η συµπεριφορά και οι δραστηριότητες στους δρόµους. Το µπροστινό σαλόνι είχε περισσότερες ανέσεις και ήταν πιο κατεργασµένο αφού προοριζόταν για την κοινωνική ζωή και τους ξένους. Η κουζίνα στα φτωχότερα συγκροτήµατα χρησιµοποιείτο για φαγητό, ράψιµο, φροντίδα των παιδιών και τις άλλες σπιτικές δουλειές. Ο καυστήρας του κάρβουνου που βρισκόταν εκεί χρησίµευε και ως µαγειρείο. Στο πίσω µέρος του σπιτιού τα δωµάτια ήταν µικρότερα και στερούνταν αρχιτεκτονικών και εξωραϊστικών στοιχείων. Χρησιµοποιούνταν για τις βαριές οικιακές δουλειές (πλυσταριό κ.λ.π.), εδώ υπήρχε και το αποθηκάκι του κάρβουνου. Με τον ίδιο 8
9 συµβολισµό σε σχέση µε την τυπολογία της κατοικίας στα φτωχόσπιτα ήταν σαφώς καθορισµένη η εξαρτηµένη και κατώτερη θέση της γυναίκας από τον άνδρα. Ανδρικός χώρος/δηµόσια πλευρά, γυναικείος χώρος/ιδιωτική πλευρά. Η εξάρτηση της γυναίκας από το σχεδιασµό της κατοικίας και οι συνθήκες διαβίωσης τους είναι ολοφάνερη. Το σαλόνι ήταν άνετο και διαχωριζόταν η ανάπαυση από το νοικοκυριό. Βεβαίως οι γυναίκες που µετακόµισαν από τα συγκροτήµατα στα προάστια των νέων πόλεων µετά τον Β παγκόσµιο πόλεµο έχασαν την άνεση του σαλονιού. Επιπλέον η απόλυτη πυκνότητα των σπιτιών επέτρεπε την κοινωνική επαφή µεταξύ των γυναικών στις πίσω αυλές. Τα εταιρικά σπίτια διαµόρφωσαν έναν ιδιόρρυθµο τύπο Αγγλικού σπιτιού. Αν και ήταν κυρίαρχος τα σπίτια τις εργατικής τάξης είχαν και άλλες µορφές. Οι άθλιες συνθήκες κατοίκησης που είχαν διαµορφωθεί στις κεντρικότερες περιοχές οδήγησαν κάποιους ρεφορµιστές στο να προτείνουν νέους τύπους κατοικίας. Ήταν οι πρακτικές των φιλανθρωπιστών ρεφορµιστών που εισήγαγαν τα διαµερίσµατα σε κάποιες Αγγλικές και Ουαλικές πόλεις για πρώτη φορά. Μοντέλα ζωής και µοντέλα κατοικίας Από το 1847-1890 στεγαστικές εταιρείες που ιδρύθηκαν από ευκατάστατα άτοµα έκτιζαν σπίτια και υπόσχονταν στους επενδυτές απόδοση 5%. Η µεγαλύτερη εξ αυτών των εταιρειών επιβίωσε µέχρι τον 20ο αιώνα. Το 1867 οι εταιρείες και οι συνεταιρισµοί επιδοτούνταν ή δανειοδοτούνταν για το κτίσιµο κατοικιών βάσει νοµοθετηµάτων από το δηµόσιο, µε αποπληρωµή στα 40 χρόνια και τόκο 4% περίπου. Οι παραπάνω φορείς δεν ενδιαφέρονταν να λύσουν το στεγαστικό πρόβληµα αλλά ήθελαν να διασφαλίσουν τα πλαίσια της αξιοπρέπειας και της ηθικής στα σπίτια Υπήρχαν κανονισµοί που απαγόρευαν τους σκύλους, το άπλωµα της µπουγάδας, το χρωµατισµός των τοίχων, τα κάδρα, τις ταπετσαρίες, το παιχνίδι των παιδιών στους διαδρόµους. Στις 11.00µ.µ. η πόρτα του κτιρίου κλειδωνόταν και διακοπτόταν η παροχή αερίου, ώστε να πηγαίνουν οι ένοικοι νωρίς για ύπνο. Τα ενοίκια ήταν σχετικά υψηλά και δεν µπορούσαν να καλυφθούν από τους µισθούς των εποχιακά εργαζοµένων ή τις µόνες γυναίκες. Μια δήλωση του 1881 αναφέρει ότι «δεν µπορούσε να στεγάσει τα κοινωνικά κατακάθια, αλλά τους αξιοπρεπείς φτωχούς». Εννοούσε βέβαια αυτούς που είχαν κανονική σταθερή δουλειά, νόµιµη οικογένεια, δεν έπιναν και είχαν νοικοκυρές συζύγους που φρόντιζαν τα παιδιά και τον άνδρα τους. Στο βόρειο Λονδίνο η πλειονότητα των κτιρίων ήταν πολυώροφες πολυκατοικίες. Με τα διαµερίσµατα αφ ενός µειωνόταν το κόστος κατασκευής, αφ ετέρου στις περιοχές που κτίζονταν οι πολυκατοικίες η γη ήταν ακριβή και µόνο έτσι προσφέρονταν λογικά ενοίκια. Το διάσπαρτο κτίσιµο και η µαζική κατασκευή οδήγησε στη διαπίστωση ότι η δεύτερη αποδίδει περισσότερα. Σ εκείνη τη δεδοµένη στιγµή το πατριαρχικό µοντέλο και τα καπιταλιστικά ενδιαφέροντα αλληλοϋποστηρίχτηκαν. Υπήρξε ένας πειραµατισµός µε τον βαθµό αυτονοµίας των ξεχωριστών διαµερισµάτων. Το µοντέλο των «µονοκατοικιών» του Prince Consort, αποτελείτο από 8 διαµερίσµατα και ήταν εντελώς αυτόνοµα. Τα σπίτια του Reabody µοιράζονταν πλυσταριά και τουαλέτες για 9
10 οικονοµικούς λόγους. Υπήρξε σύγκρουση µεταξύ της επιθυµίας του διαχωρισµού της µεσαίας τάξης από τις άλλες κατώτερες τάξεις και της ανάγκης της οικονοµικής απόδοσης των επενδύσεων. Η ιδέα ότι η συγκέντρωση πάντα εγείρει και υποβάθµιση ήταν ισχυρή µεταξύ των αναµορφωτών του οικιστικού. Η σύγκρουση έφτασε σε επαγγελµατικό επίπεδο π.χ. όταν παρουσιάστηκε επίσηµα από τον Robert Kee η πρόταση κατασκευής σπιτιών ενός δωµατίου που προκάλεσε ταραχή. Οι ιδεολογικοί προσδιορισµοί περί κοινοχρήστων όριζαν ότι ήταν ευκολότερο για την εταιρία, ως ιδιοκτήτης, να επιβλέπει τους κανόνες υγιεινής. Τα σπίτια των διαφορετικών τύπων αντίθετα µε τα «εταιρικά συγκροτήµατα», ήταν αυστηρά, µε περιορισµένη εσωτερική και εξωτερική εµφάνιση, χωρίς διακόσµηση και φτιαγµένα από γερά αλλά αποκρουστικά υλικά, τόσο που αντιµετωπίστηκαν µε αρνητικότητα από τους οργανισµούς της εργατικής τάξης: απάνθρωπες κούτες συσκευασίας οικογενειών, παγερά, αφιλόξενα κ.λ.π. Προς το τέλος του αιώνα ήταν ξεκάθαρο ότι το φιλανθρωπιστικό στεγαστικό κίνηµα δεν µπόρεσε να λύσει τα προβλήµατα των φτωχογειτονιών. Το πρόβληµα ήταν πολύ µεγαλύτερο από αυτό που ότι οι διάφοροι συµµετέχοντες µπορούσαν ν αντιµετωπίσουν εκτός του ότι η διατιθέµενη ιδιωτική χρηµατοδότηση ήταν ανεπαρκής. Αν και ισχυροποιήθηκε η πεποίθηση ότι η κρατική παρέµβαση, µε κάποιο τρόπο, θα έδινε λύση, εν τούτοις τα τυποποιηµένα σπίτια παρείχαν πρότυπα για την αρχιτεκτονική και την πολιτική. Επιλέγοντας τύπο οικογενειακής κατοικίας και όχι µοναχικών ατόµων και ενισχύοντας το σεβασµό, την κοσµιότητα και την οικονοµία, η θέση υπεροχής του άνδρα οικογενειάρχη σαν κεφαλή του νοικοκυριού επικράτησε. Η εργασίας που οι γυναίκες µπορούσαν να ασκήσουν ώστε να ενισχύσουν το εισόδηµά τους απαγορεύτηκε. Επικράτησαν τα διαµερίσµατα. Οι τοπικές αρχές έκαναν παρεµβάσεις σε ζητήµατα κοινωνικής οργάνωσης και αισθητικής, αργότερα τον επόµενο αιώνα. Κηπουπόλεις Το φιλανθρωπιστικό στεγαστικό κίνηµα λειτούργησε χτίζοντας ψηλά κτίρια µε πολλά διαµερίσµατα στα κέντρα των πόλεων και περιστασιακά, φτιάχνοντας σπίτια εξοχικού ύφους στα περίχωρα. Σε µερικές περιπτώσεις όπου οι κατοικίες αναπτύχθηκαν γύρω ή κοντά στα εργοστάσια λειτούργησε ένα πιο ριζοσπαστικό µοντέλο όπου παρείχε διευκολύνσεις, κοινοτικά κτίρια και καταστήµατα. Βάσει της πρότασης του Ebenezer Howard, θεωρητικού της κηπούπολης, µια εταιρία κοινωφελούς χαρακτήρα θ αγόραζε µια αγροτική περιοχή θ οικοδοµούσε ένα τµήµα της και θ απέδιδε το υπόλοιπο, προς ανάπτυξη, στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Το όφελος της γης θα επέστρεφε στον φορέα δια µέσου της υπεραξίας της γης, τα ενοίκια και τις πωλήσεις µε δάνεια. Το κέρδος από την αύξηση της αξίας θα χρησιµοποιείτο για τη δηµιουργία υποδοµών, πάρκων, βιβλιοθηκών κ.λ.π Η εταιρεία θα διαφύλασσε το ποσοστό του πρασίνου που περιέβαλε την κωµόπολη και θα εµπόδιζε την ανεξέλεγκτη εξάπλωση της παρακείµενης πόλης. Το πολεοδοµικό σχέδιο της κωµόπολης 10
11 επίσης θα εξασφάλιζε την ύπαρξη ζωνών και τη µη σύγχυση µεταξύ βιοµηχανικής περιοχής και κατοικίας, επίσης δε θα διατηρείτο ένα αστικό κέντρο. Το βιβλίο του Howard δηµοσιεύτηκε το 1898 και η πρώτη κηπούπολη το Letchworth, ιδρύθηκε το 1903. Πρόθεσή του ήταν να διατηρηθεί µικρή πυκνότητα και ύφος εξοχικής πόλης, γεγονός που επιτρεπόταν από τον εταιρικό στεγαστικό τύπο. Στο Liverpool π.χ. στη by law στέγαση κτίζονταν 8 σπίτια ανά στρέµµα. Στην πρόταση των Unwin και Parker µόλις 3 σπίτια/στρέµµα. Οι παραπάνω αντιδρούσαν στη λογική των κατασκευαστών «εταιρικών σπιτιών», ιδιαίτερα σε θέµατα ιεράρχησης των δωµατίων, διαρρύθµισης, διακόσµησης και στενών προσόψεων. Οι ιδέες τους εστράφησαν γύρω από τη χρήση µε απλότητα καλών υλικών ώστε να επιτυγχάνεται κοµψότητα και οµορφιά. Αντιτάχθηκαν δε, στην εφαρµοσµένη διαρρυθµιστική τυπολογία όσον αφορά τον αριθµό και το µέγεθος των δωµατίων. Ο Parker σχολίαζε σε αυτά τα σχέδια: «Το µεγαλύτερο δωµάτιο αυτών των σπιτιών δεν χρησιµοποιείται ποτέ, ή χρησιµοποιείται ελάχιστα από τις νοικοκυρές που περνούν τον πιθανό ελεύθερο χρόνο τους, µετά τις δουλειές του νοικοκυριού». Αντί των πληκτικών και στενόχωρων σπιτιών οι Unwin και Parker υλοποίησαν σχέδια µονοκατοικιών µε φαρδιά πρόσοψη, πισίνες, πλυσταριό, µεγάλη κουζίνα-καθηµερινό και υπνοδωµάτια καλών διαστάσεων. Σκοπός της κουζίνας καθηµερινού ήταν να µετατραπεί σε οικογενειακό χώρο γενικής καθηµερινής απασχόλησης και χρήσης (σχέδιο 2.3). Σχεδίασαν ακόµη και πιατοθήκες ταιριαστές µε την αισθητική του χώρου. Οι ιδέες τους όµως βρήκαν έντονη αντίδραση έως και απόρριψη από την εργατική τάξη (ιδιαίτερα όταν παρουσίασαν στο Letchworth σπίτια χωρίς σαλόνι). Το κίνηµα της Κηπούπολης κέρδισε έδαφος την πρώτη δεκαετία του 20 ου αιώνα µε την κατασκευή του Letchworth και αρκετών άλλων προαστίων. Τα σπίτια όµως στις κηπουπόλεις είχαν µεγαλύτερο ενοίκιο από τα εταιρικά, λόγω κόστους κατασκευής (µεγαλύτερο οικόπεδο και σπίτι). 11
12 Λόγω της απόστασης από τους χώρους εργασίας µόνο εύρωστοι οικονοµικά τεχνίτες µπορούσαν να κατοικήσουν, µε συνέπεια την αποµόνωση των γυναικών που ήταν εξαρτηµένες πια από τους συζύγους. Το µοντέλο αυτό στηρίχτηκε στη λογική των ρόλων των δυο φύλων και της οικογένειας. Η νέα µορφή των σπιτιών εισήγαγε ένα νέο τρόπο διαφύλαξης της οικιακής εργασίας, προσδιορίζοντάς την σαν µέρος της οικογενειακής ζωής περισσότερο, παρά σχεδιάζοντας χώρους ώστε όλα να κρατούνται µακριά από την κοινή θέα. 12
13 Αν και η κύρια τάση της κηπούπολης ήταν να ενισχυθούν οι τακτοποιηµένοι τεχνίτες ώστε να διατηρήσουν µια εξαρτηµένη οικογένεια, οι εναλλακτικοί οικιακοί κανόνες ήταν το θέµα για τους περισσότερους µεσοαστικούς πειραµατισµούς. Αυτοί οι ριζοσπαστικοί πειραµατισµοί, έπρεπε τουλάχιστον να ιδωθούν σαν συνέχεια των καινοτοµιών που απασχόλησαν πάνω από το µισό του προηγούµενου αιώνα. Συνεργασία και σοσιαλισµός Οι προσεγγίσεις που περιγράφηκαν µέχρι τώρα ενεπλάκησαν στο διαχωρισµό και τη διαστρωµάτωση, µεταξύ φύλων, τάξεων, πόλης, προαστίων και χώρων µέσα στο σπίτι. Αυτές οι οριοθετήσεις επηρέασαν το κοινωνικό και αισθητικό πλαίσιο το οποίο στόχευε στην τάξη και την ενότητα. Παρόλο που αυτές οι τάσεις ήταν κυρίαρχες, υπήρξαν και άλλες ή κινήµατα αντιτιθέµενα. Ο Taylor, δίνει µια περιγραφή του πρώιµου Owenite κινήµατος στην Βρετανία, κατά το οποίο ιδέες περί της ισότητας των γυναικών όπως επίσης και µεταξύ των ανδρών µάχονταν για το µέγεθος της σηµασίας τους. Προκειµένου να βρεθεί ένας νέος τρόπος ζωής, ένα διάλειµµα από τον παλιό ανήθικο κόσµο, οι πρώιµες σοσιαλίστριες φεµινίστριες, ίδρυσαν παροικίες ή κοινότητες όπου µπορούσαν να ζουν και να εργάζονται. Οι παροικίες ήταν βραχύβιες και υπέφεραν από οικονοµικά προβλήµατα όπως επίσης από ζητήµατα αρχηγίας. Παρά τις προσπάθειες να ελαχιστοποιηθούν οι διαφορές φύλου µε συµφωνίες περί ελευθέρων σχέσεων, ή ελεύθερου έρωτα και προσπάθειες να κοινωνικοποιηθούν οι οικιακές εργασίες µε ρύθµιση υπηρεσίας σε χρονική βάση, υπήρχε τριβή µεταξύ των φύλων. Οι γυναίκες έκαναν την περισσότερη σπιτική δουλειά παράλληλα µε τη συµµετοχή τους στην κοινότητα. Οι κοµµούνες κατέρρευσαν για διάφορους λόγους - έλλειψη οικονοµικών πόρων, εντάσεις από το σεξουαλικό φιλελευθερισµό και οικονοµική υπερβολή. Αν και τέτοια πειράµατα δεν επρόκειτο να επαναληφθούν µέχρι τον επόµενο αιώνα, ιδέες περί της αλλαγής της φύσης της γυναικείας νοικοκυροσύνης - ρυθµίζοντας µια κοινή αντιµετώπιση προς διεκπεραίωση - παρήγαγαν µια υποβόσκουσα αναθεώρηση για τη στέγαση. Οι Unwin και Parker πρότειναν ένα συνεργατικό τετράγωνο στο New Earswick το οποίο θα είχε κοινή κουζίνα. Το δικαιολόγησαν στη βάση της οικονοµίας της εργασίας και της βελτίωσης της ποιότητας των υπηρεσιών. Αντί να ετοιµάζουν 30 ή 40 νοικοκυρές τα γεύµατα χρησιµοποιώντας τους αντίστοιχους φούρνους και σκεύη τους και µετά να καθαρίζουν ξανά και ξανά, δυο η τρεις απ αυτές ασκούσαν τα καθήκοντα της µαγείρισσας και µε λίγη οργάνωση µπορούσαν να παρέχουν καλύτερα και φθηνότερα γεύµατα. Τα τετράγωνα δεν φτιάχτηκαν ποτέ στο New Earswic. Άλλοι συνεργατικοί συνδυασµοί γευµάτων έγιναν στο Letchworth. ύο σχέδια εφαρµόσθηκαν στο Homegarth και στο Meadoway Green. Το Homegant αφορούσε άτεκνα ζευγάρια και βασιζόταν σε µία οµάδα (αυλή) µε διαµερίσµατα που δεν είχαν κουζίνες. Υπήρχε µια κοινή τραπεζαρία και πλυντήριο όλη δε η οικιακή εργασία γινόταν από υπηρέτες. Το Meadoway Green µισθωνόταν από την εργατική τάξη. Κάθε σπίτι είχε µικρή κουζίνα αλλά στην αυλή υπήρχε µια τραπεζαρία αρκετά µεγάλη ώστε 13
14 να κάθονται οι ένοικοι και οι επισκέπτες τους. Οι γυναίκες µε τη σειρά τους φρόντιζαν για το σερβίρισµα. Μια µαγείρισσα µόνιµης απασχόλησης και µια παραδουλεύτρα ωροµίσθια απασχολούνταν µε την οικιακή εργασία. Έτσι λοιπόν δεν προκαλούνταν οι ταξικές σχέσεις και ο διαχωρισµός των φύλων στο σπίτι. Αυτά τα µικρής κλίµακας πειράµατα δεν δηµοσιοποιούνταν. Κατά κάποιο τρόπο σκιαγραφούσαν τις πρώιµες ρυθµίσεις της εργατικής τάξης και είχαν λάβει χώρα σε συνθήκες πτώχειας. Σε µερικά χωριά, π.χ. είχαν φτιαχτεί κοινόχρηστοι φούρνοι γιατί τα σπιτικά δεν µπορούσαν να έχουν φούρνο (µαγειρέµατος). Κατ αυτόν τον τρόπο αντιµάχονταν την επιθυµία των συζύγων των τεχνιτών για στοιχεία άνεσης και αυτονοµίας. Η Macfarlane αναφέρει ότι όταν το 1918 η υποεπιτροπή των γυναικών της επιτροπής του Tudor Walters, ερεύνησαν τις επιθυµίες των εργαζοµένων γυναικών περί στέγασης δεν αντιµετώπισαν µε ενθουσιασµό τις κοινές τραπεζαρίες. Η ιδέα της συνεργασίας και η αντίληψη περί σεβασµού που προκύπτει από την ιδιωτικότητα και την αυτάρκεια είναι ζητήµατα που απασχολούν, τον 19 ο και τον 20 ο αιώνα, την πολιτική του σχεδιασµού της στέγασης. Όπως φαίνεται τον 19 ο αιώνα οι ιδέες για τη στέγαση στρέφονταν γύρω από την ευπρέπεια και την ιδιωτικότητα. Αυτές οι ιδέες έµελλε να προκληθούν από µια αρχιτεκτονική αντίληψη, τον 20 ο αιώνα, που ζητούσε να σαρώσει την προκατάληψη µε τη σκούπα του ορθολογισµού. Η νέα αντικειµενικότητα και το νοικοκυριό. Οι υπέρµαχοι του κινήµατος Arts and Crafts, όπως ο Unwin, έδωσαν έµφαση στην γνήσια έκφραση και την πιστότητα των υλικών και δεν διέσπασαν τα όρια της παραδοσιακής κατασκευής. Επιπλέον η χρήση των παραδοσιακών υλικών είχε µία ιδιαίτερη ποιότητα. Στην Γερµανία και Αυστρία, στις πόλεις που αντιµετώπισαν το πρόβληµα της παροχής φτηνής στέγασης για την εργατική τάξη, αναζητήθηκαν διαφορετικοί δρόµοι. Αρχιτέκτονες όπως οι Mart Stam και Hannes Meyer, επέλεξαν µια διαφορετική θεωρία αρχιτεκτονικής συνδυάζοντας κοινωνικούς και αισθητικούς στόχους. Την ήθελαν αταξική και πιο ρεαλιστική. Τη µαζική στέγαση µερικοί αρχιτέκτονες δεν τη θεωρούσαν αρχιτεκτονική µε την έννοια της τέχνης. Μπορούν να ειπωθούν πολλά για το θέµα της ορθολογιστικής αντίληψης και τον τρόπο που εφαρµόσθηκε στο σχεδιασµό της κουζίνας και στη χρήση των οικιακών συσκευών. Η νέα αντικειµενικότητα µε την οποία αυτοί οι αρχιτέκτονες συνδέθηκαν ήταν η νέα τεχνολογία του 20 ου αιώνα συνδυασµένη µε τη λεπτοµερή προσοχή στη χρήση της λειτουργίας ενός κτιρίου. Οι Stan και Meyer ιδιαίτερα έδειχναν ιδεολογική ταύτιση µε τα νέα ιδανικά της Ρώσικης επανάστασης. Οι ιδέες περί αισθητικής είχαν επηρεάσει και είχαν επηρεαστεί από τους κυριότερους αρχιτέκτονες της περιόδου όπως οι Gropius και May. Η συλλογική κατοικία σχεδιάστηκε ούτως ώστε να έχει υψηλά δεδοµένα και χαµηλό ενοίκιο. Ο Μαy το πέτυχε σε µεγαλύτερα ακίνητα γύρω από την Φρανκφούρτη µε τη χρήση µιας µεγαλύτερης κουζίνας που είχε σχεδιαστεί από την Schutte Lihotzky το 1925. Αυτή η 14
15 κουζίνα βασίστηκε στα µαγειρεία των διεθνών τραίνων και είχε τον µέγιστο δυνατό εξοπλισµό σε µικρό χώρο. Θεωρήθηκε επαρκής γιατί ο χρήστης/ρια της έκανε τις ελάχιστες δυνατές κινήσεις. Αυτή η υψηλών προδιαγραφών εφαρµογή µπορούσε να γίνει µε χαµηλό κόστος. Άλλοι αρχιτέκτονες καλλιέργησαν την ιδέα της σφιχτοδεµένης κουζίνας, µε πολλές παροχές, όχι για την εργατική τάξη αλλά για µεγάλες βίλες και τις απαιτήσεις της µεσαίας τάξης. Τον ίδιο χρόνο που οι αρχιτέκτονες σχεδίαζαν υπερεπαρκείς κουζίνες, µε την χωρική έννοια, η Christine Frederick στις ΗΠΑ επανασχεδίαζε την επάρκειά τους µε γνώµονα την γυναίκα που εργαζόταν σ αυτές. Επανασχεδίασε την κουζίνα µε µελέτη στον χρόνο και την κίνηση για να καθορίσει την καλύτερη θέση των πάγκων εργασίας, νεροχυτών και µαγειρείων. Οι ιδέες της και των προοδευτικών αρχιτεκτόνων βοήθησαν να ελαττωθούν οι προσπάθειες που χρειάζονταν για τις δουλειές του σπιτιού. Ο ηλεκτρισµός και το τρεχούµενο ζεστό νερό ήταν θέµατα µεγάλης σηµασίας και σχεδιαστικά απλά. Οι απόψεις περί επάρκειας χώρου και εργονοµίας, συνδυασµένη µε τη χρήση µοντέρνων υπηρεσιών έγινε µέρος του Μοντέρνου κινήµατος στον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό της κουζίνας. Η τάση ήταν να λιγοστέψει η απασχόληση στο σπίτι και να απελευθερώνονται από τον χρόνο εργασίας οι γυναίκες. Κατ αυτόν τον τρόπο οι µεταπολεµικοί αρχιτέκτονες συµπαθούσαν τις φεµινιστικές θέσεις. Τα σχέδια των διαµερισµάτων των εργατών, στο Βερολίνο, τη Φρανκφούρτη, τη Βιέννη, από τους σοσιαλιστές αρχιτέκτονες, οδήγησαν επίσης σ ένα συσχετισµό, διαµερισµάτων και σοσιαλισµού. Ενώ οι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες σχεδίαζαν διαµερίσµατα διατηρώντας τις παραδοσιακές αστικές απόψεις, η Αγγλική σοσιαλιστική παράδοση των Morris και Unwin δηµιουργούσε µικρές κατοικίες αγροτικού τύπου. Έτσι µερικές σοβαρές τεχνολογικά δοµηµένες κατασκευές απέκτησαν υπερβολική σηµασία. Η κυρίαρχη τάση στην Αγγλική αρχιτεκτονική της κατοικίας ήταν µιας παραδοσιακής κατοικίας µιας οικογένειας µε υψηλό ενοίκιο και µικρές πυκνότητες. Αντίθετα οι ευρωπαίοι σοσιαλιστές αρχιτέκτονες, επικεντρώθηκαν στο χαµηλό ενοίκιο και τα πυκνοδοµηµένα σπίτια. Μερικά κτίρια κατασκευάστηκαν από τις δηµοτικές αρχές στη Βρετανία, τη µεσοπολεµική περίοδο, αλλά κάλυψαν τις ανάγκες των φτωχών µε χαµηλά νοίκια και χαµηλή ποιότητα παροχών. Προαστιακή Κατοικία Ο Α παγκόσµιος πόλεµος έθεσε φραγµό στην κρατική πολιτική της στέγασης. Η ανεπάρκεια στέγης πριν τον πόλεµο, διογκώθηκε µε την έλλειψη κατασκευών κατά τη διάρκειά του. Στη Σκωτία οι γυναίκες απείργησαν απαιτώντας χαµηλότερο ενοίκιο και το 1915 ορίσθηκαν µε διατάγµατα χαµηλότερα ενοίκια από τις τιµές της ελεύθερης αγοράς. Το κεφάλαιο λοιπόν είχε µικρότερα κίνητρα πλέον για επένδυση στον τοµέα της κατοικίας. Το 1918 έγιναν πολλές απεργίες µετά τη λήξη του πολέµου. Η πολιτική κατάσταση ήταν ρευστή και υπήρχε ανησυχία στο υπουργικό συµβούλιο γιατί οι άντρες που µόλις γύρισαν από τον πόλεµο γνώριζαν καλά τη χρήση των όπλων. Η εργατική τάξη προσδοκούσε σε καλύτερη κατοικία 15
16 κατά τη διάρκεια του πόλεµου. Μια κυβερνητική επιτροπή µε επικεφαλής τον Tudor Walters που µελέτησε το θέµα, κατέληξε στη λογική της κηπούπολης και πρότεινε χαµηλότερες πυκνότητες, φαρδύτερες προσόψεις, µείωση του αριθµού των δωµατίων. Προς βελτίωση των προηγούµενων παροχών επρόκειτο να δηµιουργήσει ξεχωριστά µπάνια, άνετη κουζίνα, θερµοσίφωνα, νεροχύτη και γενικώς στοιχεία βελτίωσης. Το 1919 αντιµετώπισε την ανησυχία των εργατών και επέβαλε τοπική δηµοτική επίβλεψη για τις ανάγκες της κατασκευής έλαβε δε µέτρα επιδότησης της εργατικής κατοικίας. Τα σπίτια κτίζονταν βάσει της γραµµής του Tudor Walters, είχαν ακριβό ενοίκιο, τόσο που ένας βουλευτής δήλωσε ότι: µόνο οι αριστοκράτες της εργατικής τάξης θα µπορούσαν να πληρώσουν. Αν οι εργάτες κατέληγαν σε δηµοτικές κατοικίες τα υπόλοιπα θα ενοικιάζονταν από ευρωστότερους οικονοµικά. Τα νέα δηµοτικά σπίτια κτίστηκαν µε αραιότερη δόµηση στην περιφέρεια των οικοδοµηµένων περιοχών. Τα νοικοκυριά, συντηρούσαν άντρες εργαζόµενοι που δεν είχαν ανάγκη την οικονοµική βοήθεια της συζύγου µια και βρίσκονταν µακριά από τόπο εργασίας γυναικών. Η επινοικίαση χώρων απαγορευόταν προς αποφυγήν υπερπληθυσµού. Τα τοπικά στεγαστικά προγράµµατα γρήγορα δηµιούργησαν προβλήµατα λόγω της αύξησης του κόστους κατασκευής και της έλλειψης εξειδικευµένης εργασίας. Το κεντρικό ταµείο ήταν αντίθετο προς την αύξηση των δηµόσιων εξόδων για τη στέγαση. Οι τοπικές αρχές ανέλαβαν πρωτοβουλία, αλλά µετά το 1919 τα δεδοµένα άλλαξαν. Αυτό είχε σαν συνέπεια, µε διατάγµατα, η ιδιωτική πρωτοβουλία να αναγκαστεί να παράγει σπίτια τουλάχιστον ισάξια των δηµόσιων. Η ιδιωτική πρωτοβουλία ενθαρρύνθηκε από την απόφαση Chamberlain το 1923. Οι νέες ιδιωτικές οικοδοµές κατασκευάζονταν µεταξύ των µέγιστων και των ελάχιστων διαστάσεων. όθηκαν κίνητρα για επισκευές και συντήρηση στους ιδιοκτήτες. Ορίσθηκαν επίσης οι προδιαγραφές για τις κατασκευαστικές εταιρείες, που αν και έκτιζαν κυρίως σπίτια για ενοικίαση, τα περισσότερα διετέθησαν προς πώληση στην αρχή στους υψηλόµισθους. Το 1930 που µειώθηκε το κόστος απευθύνθηκαν και σε αγοραστές χαµηλότερου εισοδήµατος. (Συνεταιρισµοί µε µικροκαταθέτες κ.λ.π.). Το τυπικό σπίτι που επικράτησε (σχέδιο 2.4) µερίµνησε για τον ηλιασµό και τον αερισµό. 16
17 Ο επικρατών τύπος των κατασκευαστών ήταν ο τύπος «C». Είχε ως εξής: ένα σαλόνι µπροστά, ένα καθιστικό πίσω, µια µικρή κουζίνα στο πλάι του, και ένα διάδροµο µε σκάλα για τον α όροφο. Στον όροφο είχε δύο υπνοδωµάτια, ένα µικρό µπάνιο και w.c., και ένα µικρό υπνοδωµάτιο που το έλεγαν κουτί. ιαφοροποιηµένα εταιρικά σπίτια, χτίστηκαν µε υποτυπώδη στεγανοποίηση, ηλεκτρικό ρεύµα και µπάνια. Αν και θερµαίνονταν µε κάρβουνο και µπόϊλερς, το ζεστό νερό έφτασε µέχρι τον νεροχύτη και την µπανιέρα. Συχνά οι κατασκευαστές πρόσφεραν το δόλωµα των οικιακών συσκευών σαν κίνητρο αγοράς. Οι γυναίκες, σύζυγοι ή νοικοκυρές, ήταν ο στόχος της διαφηµιστικής καµπάνιας για την πώληση τέτοιων σπιτιών. Οι δυνατότητες της εξοικονόµησης εργασίας στα σπίτια επιδεικνύονταν σαν ευκολίες της καθηµερινότητας σε κόστος και καθαριότητα. Ότι περικοπές κόστους και αν έγιναν οι κατασκευαστές πρόσεχαν να προσφέρουν τις µοντέρνες ανέσεις όπως ηλεκτρικό, ζεστό νερό και σόµπες κάρβουνου. Η Bowley, σχολίασε το βαθµό αύξησης των ιδιόκτητων κατοικιών µεταξύ 1918-1939: «Σηµειώθηκε η πρώτη φάση στη µάχη της απελευθέρωσης από το µοντέλο των συνθηκών στέγασης και της σπιτικής ζωής που δηµιουργήθηκε τον 19 ο αιώνα. Στην ουσία ήταν µέρος της χειραφέτησης των γυναικών, µια προσπάθεια να απελευθερωθούν από την αγγαρεία του νοικοκυριού.» Οι δηµογραφικοί παράγοντες ενθάρρυναν την αγορά ιδιόκτητου σπιτιού. Οι γάµοι και οι γεννήσεις λιγόστεψαν. Η ανάγκη των γυναικών για καλύτερο τρόπο ζωής µείωσε το µέγεθος 17
18 της οικογένειάς τους. Με τη βελτίωση των οικογενειακών συνθηκών δόθηκε η δυνατότητα για καλύτερο οικιακό εξοπλισµό, (χαλιά, επίπλωση, ηλεκτρική σκούπα). Η πολιτική της αγοράς κατοικίας υποστήριξε την ανδρική υπεροχή απαγορεύοντας στις γυναίκες να παίρνουν δάνεια. Ακόµα και µετά τη νοµοθέτηση κατά της διάκρισης των φύλων το 1967, καµία ουσιαστικά γυναίκα δεν µπορούσε να δανειοδοτηθεί χωρίς άντρα εγγυητή. Ήταν ακόµα δύσκολο και για τις παντρεµένες γυναίκες να δανειοδοτούνται οι ίδιες. Όχι µόνο η επιβολή της ανδρικής υπεροχής σαν µόνος παροχέας, αλλά και η θέση των σπιτιών επέβαλε τις γυναίκες σε υποδεέστερη θέση στην αγορά εργασίας. Βρισκόντουσαν αποµακρυσµένες από τις πιθανές επιχειρήσεις που θα µπορούσαν παραδοσιακά να εργαστούν. Η µεθοδευµένη έλλειψη θέσεων γυναικείας απασχόλησης προκάλεσε προβλήµατα στην περιοχή του Λονδίνου. Υπήρχε έλλειψη στέγης και παρά τη διαφήµιση ήταν αποτρεπτική η µετακίνηση στα προάστια, λόγω έλλειψης της δυνατότητας για γυναικεία απασχόληση. Οι καλύτερες συνθήκες δεν βελτίωσαν την ποιότητα ζωής. ιότι τα ναύλα και τα τρόφιµα ήταν ακριβότερα και η θνησιµότητα µεγαλύτερη (από έρευνες που έγιναν το 1952). Έτσι η πεποίθηση ότι στα προάστια η ζωή ήταν υγιεινότερη λόγω µικρότερης ρύπανσης δεν επαληθεύεται. Το αρχιτεκτονικό επάγγελµα, περιφρόνησε την προαστιακή κατοικία χαρακτηρίζοντας την µονότονη και χωρίς ζωή. Η προκατάληψη συνεχίσθηκε από τον Β παγκόσµιο πόλεµο µέχρι τη δεκαετία του 70. Συµπερασµατικά σχόλια Η εφαρµοσµένη πολιτική στέγασης στη Βρετανία επηρεάσθηκε πολύ από την ιδεολογία της οικογένειας και την εµµονή στη διαφορά των τάξεων και των φύλων. Από το 1870 οι γυναίκες της µεσαίας τάξης περιορίστηκαν στον οικιακό τους ρόλο και κάθε είσοδος στη δηµόσια σφαίρα ήταν συγκυριακή. Οι γυναίκες ήταν δύσκολο να ζήσουν µόνες λόγω του υψηλού κόστους του ενοικίου. Η πρακτική της συλλογικότητας (κοµούνες) δεν άντεξε µετά τον Α παγκόσµιο πόλεµο. Η θεωρία της κηπούπολης παρέµεινε θεωρία µιας και δεν βρίσκονταν πόροι για τη δηµιουργία νέων κηπουπόλεων. Στα σπίτια βελτιώθηκε ο εξοπλισµός και οι συνθήκες εκτέλεσης των οικιακών εργασιών. Κατά τη διάρκεια του µεσοπολέµου οι κυβερνήσεις προώθησαν την αγορά κατοικίας αλλά οι γυναίκες αποκλείσθηκαν από τη δυνατότητα αυτή. Όσον αφορά την ανοικοδόµηση των φτωχογειτονιών οι αρχιτέκτονες την αντιµετώπισαν µε ενδιαφέρον. Η κύρια άποψη για τα σπίτια της υψηλής τάξης ήταν ότι έπρεπε να συντηρούνται από έναν υψηλόµισθο άνδρα, που θα εξασφάλιζε την οικογένεια. Η µοίρα της συζύγου ήταν απελπιστική έως άθλια όσον αφορά την έµµισθη εργασία. Μετά τον Β παγκόσµιο πόλεµο µόνο οι πλούσιοι είχαν υπηρέτες και έτσι οι νοικοκυρές έπρεπε να αναλάβουν όλο το βάρος της οικιακής εργασίας. Οι τεχνολογικές οικιακές ανέσεις αφορούσαν µόνο τους εύρωστους οικονοµικά. 18
19 Κεφάλαιο 3 Μετά τον Β παγκόσµιο πόλεµο εξαιτίας των συνθηκών που επικρατούσαν δηµιουργήθηκε µία τάση αναθεώρησης του στεγαστικού προγράµµατος στο Λονδίνο. Η διαµάχη µεταξύ ανδρικών και γυναικείων ρόλων και σφαιρών όπως ίσχυαν προπολεµικά µε τις νέες αντιλήψεις οδήγησε στη θέσπιση µέτρων. Η πολιτική της οικογένειας Βασισµένη στην αντιναζιστική προπαγάνδα και προ της αυξανόµενης υπογεννητικότητας και της γήρανσης του πληθυσµού, η πολιτική που εφαρµόσθηκε εστίασε στην ανάδειξη του οικογενειακού τρόπου ζωής και τη βελτίωση των συνθηκών µέσα στο σπίτι της ανδροκρατικής οικογένειας. Αφ ενός επειδή άλλαξαν οι κατευθύνσεις της βιοµηχανίας και νέα µορφή ενέργειας -ο ηλεκτρισµός- µπήκε στη διαδικασία παραγωγής και αφετέρου το ότι τα ήδη πυκνοκατοικηµένα και ανεπαρκή κέντρα των πόλεων δεν έδιναν λύση, δροµολογήθηκε η εστίαση στα αγαθά της διαβίωσης στα προάστια. Οι αποστάσεις όµως µεταξύ χώρων δουλειάς και κατοικίας µεγάλωναν. όθηκε έµφαση στη µητρότητα µε µια σειρά κοινωνικών µέτρων που όµως κρατούσαν τις γυναίκες καθηλωµένες στα προάστια και στο ρόλο της νοικοκυράς. Ο προβληµατισµός περιστράφηκε στο ότι µία δυστυχής σύζυγος δεν µπορεί να ανταποκριθεί σωστά στα καθήκοντά της. Το πρόβληµα της ανύπαντρης ή µόνης που συντηρούσε την οικογένεια γυναίκας ή της χήρας δεν αντιµετωπίστηκε διεξοδικά µε αποτέλεσµα να αντιµετωπίζει η ίδια προβλήµατα. Η έλλειψη υιοθέτησης ουσιαστικών µέτρων για τη στέγαση από την κυβέρνηση, δυσχέρανε την κατάσταση. Τα υιοθετηθέντα πλάνα για αποκέντρωση µε σκοπό τη µείωση της απόστασης µεταξύ σπιτιού δουλειάς δεν απέδωσαν το ποθητό αποτέλεσµα. ιαµερίσµατα εναντίον πολυκατοικιών Τα διαµερίσµατα στο κέντρο, µικρά και ελλιπή, ήταν αποδεκτά από πολύ µικρό ποσοστό των κατοίκων 5.4%, ενώ η πλειοψηφία προτιµούσε κανονικά, ελεύθερα σπίτια. Οι νεαρές και ανύπαντρες γυναίκες τα προτίµησαν λόγω θέσης και κόστους. Η ανοικοδόµηση κατοικιών µε χαµηλά ύψη και άνετη πυκνότητα στην πόλη θα µπορούσε να προσελκύσει και οικογένειες. Η ιδέα της αποτροπής της γυναίκας από την εξωτερική εργασία δεν ήταν πια ισχυρή. O Lewis Mumford, το 1945, πίστευε ότι προκειµένου να εξαλειφθεί η υπογεννητικότητα έπρεπε οι γυναίκες να κάνουν περισσότερα παιδιά αποδεχόµενες την ιδέα της εγκατάλειψης της εξωτερικής εργασίας. Χρησιµοποίησε δυο τύπους περιγραφής για τις γυναίκες. Τις καριερίστριες και τις µητέρες, χαρακτήρες τελείως ασύµβατους µεταξύ τους. Η δική του πρόταση, για τη δηµιουργία αποκεντρωµένων κηπουπόλεων, σκοπό είχε να επιβάλει τις 19
παραπάνω απόψεις. εν βρήκε όµως αρχιτεκτονική υποστήριξη το οικογενειακό µοντέλο ζωής που πρότεινε. 20 Η σύνθεση του νοικοκυριού Το σχέδιο της περιφέρειας του Λονδίνου, βασίστηκε σε µια ευρύτερη άποψη αναπαραγωγής παρά στις ανάγκες της πυρηνικής οικογένειας. Οι όροι που τέθηκαν αφορούσαν τον άντρα τροφοδότη µε γυναίκα και παιδιά. Από το 1940 έπαψε να καθορίζεται νοµικά η φροντίδα των υπερηλίκων γονέων. Ο Abercrombie που αντιµετωπίστηκε κριτικά έθεσε σα λύση της αποκέντρωσης τον µη καθορισµό του αριθµού των σχολείων και των άλλων κοινόχρηστων ανοικτών και κλειστών χώρων. Επεσήµανε δε ότι τα νοικοκυριά σε ποσοστό 20% στο κέντρο του Λονδίνου αποτελούνταν από ζευγάρια ή µόνα άτοµα, αν και η βασική άποψη για την οικογένεια, ήταν ένας άντρας, η σύζυγος και δυο ή τρία παιδιά, που αποτέλεσε την κυρίαρχη τάση σχεδιασµού. Μια κοινωνική έρευνα στη διάρκεια του πολέµου αναλύοντας ένα δείγµα 1000 νοικοκυριών από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και σε διαφορετικούς τόπους στην Βρετανία, κατέγραψε 37.2% τυπικά νοικοκυριά (πατέρας, µητέρα και µικρά παιδιά σχολικής ηλικίας), 16.2% άτεκνα ζευγάρια, 10.3% νοικοκυριά ενηλίκων χωρίς παιδιά και 19.4% ζευγαριών µε ανήλικα παιδιά. Το µέγεθος των κατοικιών διέφερε, ενώ ο µέσος όρος ήταν 3 κρεβατοκάµαρες για 5 άτοµα. Παρόλο που έγιναν πολλές προσπάθειες επίλύσης του στεγαστικού και της κατοικίας, δεν οδήγησαν σε ορθά συµπεράσµατα, γιατί όλος ο προβληµατισµός στρεφόταν γύρω από το τυπικό οικογενειακό µοντέλο, παραβλέποντας τις διαφορετικές ανάγκες των ανδρών και των γυναικών, των άτεκνων, των χήρων, των διαζευγµένων και τόσες άλλες ειδικές περιπτώσεις. Μικτή ανάπτυξη (οικοδόµηση) Η λογική της κατασκευής κοινοτήτων µη βασισµένων σε ταξικά στεγανά και διαχωρισµούς υιοθετήθηκε από τις Αρχές του Λονδίνου τις δεκαετίες 50-60. Ο γιατρός, ο µανάβης, ο χασάπης, ο εργάτης θα πρέπει να ζουν στον ίδιο δρόµο και να απαρτίζουν το µωσαϊκό του. Η ιδέα των πολυώροφων κτηρίων µε διαµερίσµατα ήταν, η δηµιουργία συλλογικότητας και επικοινωνίας. Ο τρόπος που ο αρχιτέκτονας ήθελε να δηµιουργήσει την αίσθηση της κοινότητας ήταν µε την παροχή διαφορετικού µεγέθους και τύπους σπιτιών. Οι ηλικιωµένοι, στα ισόγεια, οι µικρές οικογένειες σε µικρά συγκροτήµατα, οι µεσαίου µεγέθους σε 3όροφα ή 4όροφα και τέλος οι πολυτελείς σε µεζονέτες µε κήπο. Στη µατιά του αρχιτέκτονα ποικίλει πια το µέγεθος της οικογένειας. Η νέα αυτή άποψη φιλτραρίστηκε εξ αιτίας οικονοµικών παραγόντων και ζητηµάτων διαχείρισης οικοδοµήσιµης γης. Με την επικράτηση ρυθµιστικών µέτρων για την κατοικία και τους τρόπους επιδότησής της, στην πραγµατικότητα πολλές µικρές οικογένειες έπρεπε να µένουν σε συγκεκριµένα διαµερίσµατα που ενώ υπήρχε η δυνατότητα βελτίωσης τους δεν εξοικονοµούνταν οι πόροι λόγω της δυσκαµψίας των 20
θεσµών. Οι γυναίκες χωρίς οικογένεια αλλά και οι παντρεµένες µε παιδιά, δεν είχαν τη δυνατότητα επιλογής. 21 Ανοικτοί Χώροι Ο Αbercrombie ισχυρίστηκε ότι οι πυκνοκατοικοιµένες πολυκατοικίες θα άφηναν ελεύθερους χώρους για κοινή χρήση. Παρόλο που η επίσηµη πρόταση κατ αρχήν προέβλεπε γήπεδα άθλησης και για τα δύο φύλα το βάρος δόθηκε στα ανδρικά αθλήµατα. Το ίδιο συνέβη µε τους ανοικτούς κοινόχρηστους χώρους για ξεκούραση. Εν τέλει, το ευρύτερο σχέδιο για το Λονδίνο σε λίγα σηµεία εφαρµόστηκε. Πάντως, τα σχέδια του Abercrombie έθεσαν τις αρχές για τη µελλοντική ανάπτυξη του Λονδίνου. Συµπερασµατικά σχόλια Κατά την περίοδο του πολέµου η κοινωνική πολιτική έπρεπε να διατηρήσει και να προστατέψει την ιερότητα της οικογενειακής ζωής. Η κυβερνητική παρεµβατική πολιτική διασφάλιζε τη διαχείριση της γης. Μέτρα ελέγχου προτάθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέµου για να ελεγχθεί η βιοµηχανία, η αποκέντρωση, η απασχόληση, η στέγαση συνδυασµένη µε την αστική διασπορά, η ενίσχυση της αγροτικής βιοµηχανίας, η αναδιάρθρωση της γης, να τονωθεί η διασπορά και να αποθαρρυνθεί η πυκνή δόµηση. Αυτό προκάλεσε µια πρωτοφανή δέσµη µέτρων ελέγχου της ιδιωτικής επένδυσης. Λόγω απουσίας πολιτικής καθοδήγησης στις θεσµοθετήσεις, οι ντόπιες αρχές έπρεπε να οργανώσουν σχέδια ανάπτυξης για µετά τη λήξη του πολέµου. Παρά την αποκεντρωτική τάση και την «υιοθέτηση» της κηπούπολης, οι τιµές της γης στο Λονδίνο παρέµειναν ψηλές, το ίδιο και οι πυκνότητες κατοίκησης. Η ζωή στα διαµερίσµατα δεν έπειθε τις γυναίκες για την αναπαραγωγή τους σ αυτά. Υπήρχαν στοιχεία που έδειχναν τη δυσαρέσκεια προς τα διαµερίσµατα και την οικογενειακή στέγαση σ αυτά. Εκτός από την ανδροκρατική άποψη περί του τύπου οικογενειακής στέγασης, υπήρχαν και άλλες διαφορετικές ανάγκες συναρτηµένες µε το διαφορετικό τρόπο ζωής των γυναικών, των άτεκνων ζευγαριών κ.λ.π. Ο Abercrombie είχε στηρίξει τα σχέδιά του σ αυτή τη βάση. Ο τρόπος παρέµβασης και ελέγχου της πολιτείας που θα διασφάλιζε τη µεταπολεµική παιδο-κεντρική ανάπτυξη των κηπουπόλεων, σηµειακά εφαρµόστηκε. Η πλήρης απουσία αντιµετώπισης των µη οικογενειακών τύπων κατοικίας είναι εµφανής από τότε µέχρι σήµερα. Κεφάλαιο 4 Η έµµισθη απασχόληση των γυναικών στο Λονδίνο. 1850-1939 21
22 Οι γυναίκες απασχολήθηκαν στη βιοµηχανία ένδυσης ή µε «φασών» δουλειές στο σπίτι (γαζώτριες, στρίβοντας τσιγάρα κ.ά. χαµηλόµισθες ή ευκαιριακές εργασίες). Κατά τη διάρκεια του Α παγκοσµίου πολέµου άρχισε να αυξάνεται η γυναικεία εργατική δύναµη. Την περίοδο του µεσοπολέµου απασχολούνταν σε υπαλληλικές θέσεις σε ξενοδοχεία, εστιατόρια, ηλεκτρικά έργα, διανοµές κ.λ.π. ή στην ελαφρά βιοµηχανία, οι δε µορφωµένες σε θέσεις διδασκαλίας ή νοσοκόµες. Η Γυναικεία απασχόληση 1940-1947 Το 1941, οι γυναίκες κλήθηκαν να συνεισφέρουν στην παραγωγή για πρώτη φορά. Επειδή έγινε υποχρεωτικά και συνολικά, ρυθµίσεις περί της κίνησης και του τύπου απασχόλησης ορίστηκαν ούτως ώστε να µην κλονισθεί η άποψη περί του ρόλου της γυναικείας οικιακότητας. Εν τούτοις δεν ήταν η πρώτη φορά που εµπλέκονταν στην εξωτερική εργασία µαζικά, µε αποτέλεσµα πλέον και λόγω πολέµου να απασχοληθούν σε βαριές βιοµηχανίες και να αποκτήσουν ειδικότητες. Περισσότερες παροχές δόθηκαν ώστε να διευκολυνθούν τα νοικοκυριά όσον αφορά τη φροντίδα των παιδιών, την τροφή και τα ψώνια. Ήταν όµως περιορισµένες. Σχολικά γεύµατα για τα παιδιά δίνονταν µε σκοπό να απασχολούνται οι µητέρες πιο πολύ στη δουλεία. Οι εργοδότες έδωσαν το δικαίωµα της άδειας για ψώνια αλλά αργότερα το υποκατέστησαν µε την ηµιαπασχόληση. Η αντοχή, ιδιαίτερα των παντρεµένων γυναικών και οι διπλοβάρδιες, έκαναν πολλές γυναίκες να εγκαταλείψουν την έµµισθη απασχόληση. Μετά τον πόλεµο πολλές γυναικείες δουλειές εγκαταλείφθηκαν. Παρ όλο που είχαν εισβάλλει σε καθαρά ανδρικές δουλειές ο διαχωρισµός του φύλου και η διαφορά αµοιβής παρέµενε. Η κινητικότητα της εργασίας Μετά τον πόλεµο ήταν σαφές ότι οι διαφορές του τύπου κατοικίας και δουλειάς ήταν µεγάλες. Προς αποφυγή άσκοπης µετακίνησης, ενίσχυσης του εισοδήµατος και βελτίωσης της ποιότητας ζωής, σε πολλές φτωχές περιοχές δόθηκαν κίνητρα να µετεγκατασταθούν βιοµηχανίες και να κατασκευαστούν κατοικίες καλής ποιότητας κοντά σ αυτές. εδοµένου ότι η ιδέα της ανδροκέφαλης οικογένειας επικρατούσε ακολουθήθηκαν πρακτικές δηµιουργίας οικογενειακού περιβάλλοντος µε έµφαση στους ρόλους των φύλων. Τα σχέδια (πολεοδοµικά-χωροταξικά) της περιοχής του Λονδίνου είχαν ήδη υιοθετήσει τη λογική της αποκέντρωσης. Για πρώτη φορά αναγνωρίστηκε το 1945 το ότι µπορεί το νοικοκυριό να συντηρείται από περισσότερα άτοµα, δίνοντας βαρύτητα και προτεραιότητα βέβαια στους άνδρες. Η µετακίνηση ορισµένων εργατών εξειδικευµένης εργασίας, συνεπαγόταν εσωτερική µετανάστευση γιατί οι τεχνίτες µετακόµιζαν µε τις οικογένειές τους. Θεωρήθηκε ότι η 22
23 έµµισθη εργασία των γυναικών συζύγων των εργατών δεν ήταν ζωτικής σηµασίας για την επιβίωση του νοικοκυριού. Κατά την αναφορά Barlow προτάθηκε η µετακίνηση των επιχειρήσεων σε υποβαθµισµένες περιοχές και η απαγόρευση νέων βιοµηχανιών στο Λονδίνο. Η επιτροπή Hopkins επί των προτεραιοτήτων ανασυγκρότησης που είχαν ρυθµιστεί το 1943 κατά τη διάρκεια του πολέµου, µελέτησε τα προβλήµατα του επαναπροσδιορισµού των βιοµηχανικών χωρών. Τα προβλήµατα µετακίνησης για εργασία ελήφθησαν υπόψη σε σχέση µε τα δυο φύλα. Υπήρχε ήδη η εµπειρία των προβληµάτων επαναπροσδιορισµού του τόπου κατοικίας των εργατών. Οι µεν παντρεµένες ήθελαν να µετακινηθούν µε τους άνδρες τους, οι δε ανύπανδρες, ήταν έτοιµες για µετακίνηση εξ αιτίας της µεγάλης επιθυµίας για δική τους κατοικία. Τα κίνητρα για µετακίνηση ήταν η εξεύρεση σταθερής δουλειάς επαρκούς αµοιβής. Οι οικιακές ευθύνες των γυναικών δεν θεωρήθηκαν φραγµοί. Αντιθέτως ο κρίκος µεταξύ στέγασης και απασχόλησης ήταν, η µετακίνηση των ανδρών σε σπίτια µε περισσότερες ανέσεις και χαµηλό νοίκι. Το πόσα νοικοκυριά στηρίζονταν αποκλειστικά ή κύρια από γυναίκες δεν είναι σαφώς καταγεγραµµένο από το 1940 έως το 1950. Το 1971 βλέπουµε ότι 1 στα 6 νοικοκυριά συντηρούνται από γυναίκες. Το 1974 βλέπουµε επίσης ότι το 25% του οικογενειακού εισοδήµατος να παράγεται από τις συζύγους. Το υπουργείο υγείας και κοινωνικής ασφάλισης µετά από έρευνα, απεκάλυψε ότι 200.000 νοικοκυριά θα ήταν αδύνατο να συντηρηθούν χωρίς τη βοήθεια των γυναικών συζύγων. Ταξίδια από το σπίτι στη δουλειά. Το πόσο µεγάλο ήταν το πρόβληµα της µετακίνησης από και προς την εργασία, δίνει µια περιγραφή που ονοµάζει τους Λονδρέζους, «φυλή των περιµενόντων στις στάσεις των µέσων συγκοινωνίας». Με την αποκέντρωση η επιτροπή Barlow προσπάθησε να µειώσει το οικονοµικό και κοινωνικό κόστος των µετακινήσεων. Ο υπάρχων σχεδιασµός σαφώς έδινε προτεραιότητα στην εργασιακή µετακίνηση των ανδρών. Όσον αφορά το εσώτερο Λονδίνο η προσπάθεια ήταν να δηµιουργηθούν γειτονιές µε αυτονοµία στην παραγωγή. Αυτό θα ήταν εφικτό µε σταδιακή κατάργηση των µικρών εργαστηρίων και απορρόφηση των εργαζοµένων σε µεγάλα εργοστάσια. Το κλείσιµο των εργαστηρίων σήµαινε αυτόµατα αποµάκρυνση των γυναικών από την απασχόληση, µιας και αυτές αποτελούσαν το κύριο ποσοστό των εργαζοµένων σ αυτά. Τις εξωθούσε δηλαδή σε εργασίες σε ακτίνα 3-5 µιλίων, πράγµα που εµπόδιζε την εκτέλεση των οικιακών υποχρεώσεων τους (ψώνια κ.λ.π.) και αντέβαινε τη λογική της αποκέντρωσης. Ισορροπία µεταξύ ανδρικής και γυναικείας απασχόλησης. Οι νέες ισορροπίες στο σπίτι ελήφθησαν σαν κίνδυνος ανατροπής της οικογένειας και του σπιτιού. Τα κίνητρα για τους εργαζόµενους, άνδρες, γυναίκες και µετανάστες, ποικίλανε και 23