Α. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Από την αρετή λοιπόν, που είναι δύο ειδών, και που το ένα είδος της είναι η διανοητική και το άλλο η ηθική, η διανοητική χρωστάει και τη γένεση και την επαύξησή της κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία, γι αυτό ακριβώς χρειάζεται εμπειρία και χρόνο, ενώ ή ηθική είναι αποτέλεσμα συνήθειας, από όπου έχει πάρει και το όνομα που μικρή διαφορά παρουσιάζει από τη λέξη εθισμός. Από αυτό γίνεται φανερό ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως Διότι τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως μπορεί να αποκτήσει με τον εθισμό μια άλλη ιδιότητα, για παράδειγμα η πέτρα που εκ φύσεως κινείται προς τα κάτω δε θα μπορούσε να συνηθίσει να κινείται προς τα πάνω, ούτε κι αν χιλιάδες φορές προσπαθούσε κάποιος να την κάνει να αποκτήσει αυτή τη συνήθεια ρίχνοντάς την ξανά και ξανά προς τα πάνω, ούτε η φωτιά (θα μπορούσε να συνηθίσει) να κινείται προς τα κάτω ούτε τίποτε άλλο από τα πράγματα που γεννιούνται από τη φύση με μια ορισμένη ιδιότητα θα μπορούσε να συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό. Επομένως, οι αρετές ούτε υπάρχουν (μέσα μας) εκ φύσεως ούτε αντίθετα προς τη φύση αναπτύσσονται, αλλά εμείς έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε και να τελειοποιούμαστε σ αυτές με τον εθισμό. Β. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Β1. Ο Αριστοτέλης ξεκινώντας με τη διάκριση των αρετών σε δύο είδη, στις διανοητικές και τις ηθικές αρετές, αναφέρει ότι οι ηθικές αρετές αποκτώνται μέσω της άσκησης και του εθισμού «ἡ δ ἠθική ἐξ ἔθους παραγίνεται». Πρόκειται δηλαδή για μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που διαμορφώνεται μέσω της επανάληψης, πράγμα που βεβαιώνει και η ετυμολογία του επιθέτου ἠθικός (παράγεται από τη λέξη ἔθος που σημαίνει συνήθεια, τρόπο συμπεριφοράς που παρατηρείται συχνά και γίνεται κατ επανάληψη). Καταλήγει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτη, δεν υπάρχει εκ φύσεως στον άνθρωπο, άποψη που συνιστά και βασική θέση του φιλοσόφου για τη γένεση των ηθικών αρετών. «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται». Ωστόσο, παρατηρεί ότι οι ηθικές αρετές μπορεί να μην υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, (οὐτ ἄρα φύσει), δεν είναι όμως και ολότελα αποκομμένες από την ανθρώπινη φύση (οὔτε παρά φύσιν), εφόσον ο άνθρωπος έχει από τη φύση του την προδιάθεση, την ικανότητα να δεχτεί την ηθική αρετή, να την καλλιεργήσει και να την τελειοποιήσει μέσω του εθισμού, «ἀλλά πεφύκοσι μέν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δέ διά τοῦ ἔθους». Η άποψη που εκφράζει ο Αριστοτέλης είναι αντίθετη με την αρχαϊκή αριστοκρατική αντίληψη περί ηθικής, όπως 1
αυτή εκφράζεται από το Σοφοκλή στο απόσπασμα από την Αντιγόνη. Η Αντιγόνη θεωρεί ότι η στάση που θα επιδείξει η αδελφή της και η απόφαση που θα λάβει σχετικά με την ταφή του Πολυνείκη θα αποδείξει αν όντως διέθετε ηθικό μεγαλείο, όπως άρμοζε στη λαμπρή και ένδοξη καταγωγή της. Σύμφωνα με την αριστοκρατική διδασκαλία η αρετή είναι δώρο της φύσης, που τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο, και μόνο οι ευγενείς, οι άριστοι, όσοι έχουν αριστοκρατική καταγωγή ή καταγωγή που ανάγεται σε κάποιον θεό ή ήρωα μπορούν να είναι κάτοχοι των αρετών. Ο Αριστοτέλης απορρίπτοντας την αριστοκρατική ηθική δέχεται ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει τις αρετές, αρκεί με θέληση και επιμονή να ασκηθεί σε αυτές. Β2. Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση συχνά αντιθετική των όρων δύναμις και ἐνέργεια. Δύναμις είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει κάτι ή να κάνει κάτι, ενώ η ενέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη αξία από την πρώτη. Εδώ συνδέει τάς δυνάμεις με το πρότερον και τάς ἐνεργείας με το ὕστερον, εννοώντας ότι οι δυνάμεις έχουν χρονικά μόνο προτεραιότητα έναντι των ενεργειών και όχι λογική ή οντολογική. Στην αρχή της δεύτερης παραγράφου παραθέτει ένα αποδεικτικό επιχείρημα προκειμένου να θεμελιώσει την αρχική του θέση ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως και το οποίο είναι δομημένο αντιθετικά και στηρίζεται στη διάκριση των όρων δύναμις και ἐνέργεια. Τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί τα αντλεί όχι από τους νόμους της φύσης αλλά από το χώρο των αισθήσεων. Συγκεκριμένα, σχετικά με τις ιδιότητες που υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (ὅσα μέν φύσει ἡμῖν παραγίνεται) υπάρχουν στην αρχή μέσα μας εν σπέρματι ως δυνατότητες (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα) και ύστερα χρονικά αναπτύσσονται και πραγματώνονται (ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν) χωρίς μάλιστα να χρειάζεται η άσκηση, η επανάληψη, ο εθισμός. Με το παράδειγμα των αισθήσεων επαληθεύει τη διδασκαλία του: οι αισθήσεις της όρασης και της ακοής ήταν πλήρως ανεπτυγμένες και τις χρησιμοποιήσαμε, δεν τις αποκτήσαμε εκ των υστέρων δια της χρήσεως, δηλαδή με το να βλέπουμε και να ακούμε πολλές φορές (ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν). Από την άλλη, στις ηθικές αρετές συμβαίνει το αντίθετο : προηγείται η ενέργεια, η εμπειρία, οι επαναλήψεις, η άσκηση (ἐνεργήσαντες πρότερον) και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Πρώτα δηλαδή ασκούμαστε σε μία αρετή και ύστερα την αποκτούμε. Επομένως οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν 2
μέσα μας εκ φύσεως αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας ἐκ φύσεως. Στη συνεχεία περνώντας στο χώρο των τεχνών προκειμένου να ενισχύσει την άποψή του πως οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο αλλά αναπτύσσονται μέσα από την πραγμάτωση των αντίστοιχων ενεργειών καταφεύγει στη χρήση της αναλογικής μεθόδου. Πιο συγκεκριμένα παραβάλλει τον τρόπο απόκτησης των ηθικών αρετών με τον τρόπο με τον οποίο αποκτώνται οι διάφορες πρακτικές τέχνες προκειμένου να δείξει πως σε αυτή την περίπτωση προηγείται η ἐνέργεια και ακολουθεί η δύναμις. Επιστρατεύεται ένα ακόμα εμπειρικό παράδειγμα για την ενίσχυση της επιχειρηματολογίας του : όπως δηλαδή οι άνθρωποι εξασκούνται στην οικοδομική για να γίνουν οικοδόμοι και στο παίξιμο της κιθάρας προκειμένου να γίνουν κιθαριστές, με ανάλογο τρόπο οι γίνονται δίκαιοι, σώφρονες και ανδρείοι πράττοντας αντίστοιχα δίκαιες, συνετές και ανδρείες πράξεις. Β3. Από το σχολικό βιβλίο σελ. 140 «Να ήταν άραγε η απουσία ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα)». Β4. φορά, φορέας, κατάφωρος, οισοφάγος υποδοχή, δεξίωση, δοχείο, δεκτικότητα τελειοποίηση, υποτελής, ατελής, τελικός διακομιδή, κόμιστρα, συγκομιδή, μετακόμιση διορατικός, κάτοψη, όραση, ενόραση ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Και οι Αργείοι τον ίδιο χρόνο αφού εισέβαλαν στη Φλειασία και αφού έπεσαν σε ενέδρα (που είχε στηθεί) και από τους Φλειασίους και από τους δικούς τους εξόριστους, σκοτώθηκαν (χάθηκαν) ογδόντα περίπου σε αριθμό. Και οι Αθηναίοι από την Πύλο πήραν πολλά λάφυρα από τους Λακεδαιμονίους. Και οι Λακεδαιμόνιοι γι αυτό το λόγο δεν πολεμούσαν εναντίον τους καταλύοντας με αυτόν τον τρόπο τις συνθήκες, από την άλλη διακήρυξαν/προέτρεψαν αν κάποιος ήθελε από αυτούς να ληστεύει τους Αθηναίους. Και οι Κορίνθιοι έκαναν πόλεμο με τους Αθηναίους εξαιτίας κάποιων δικών τους διαφορών οι υπόλοιποι όμως Πελοποννήσιοι έμεναν ήσυχοι/αμέτοχοι. Επιπλέον οι Μήλιοι κυρίευσαν 3
το κομμάτι εκείνο του τείχους των Αθηναίων που βρισκόταν προς την αγορά αφού έκαναν επίθεση τη νύχτα, και σκότωσαν και άντρες (πολλούς) και αφού προμηθεύτηκαν και σιτηρά και όσα περισσότερα χρήσιμα (πράγματα) μπορούσαν αφού αναχώρησαν, έμεναν ήσυχοι/αδρανείς. Γ1α. εἰληφέναι πολέμησον κηρύξοι αἱρῆσθε προσέβαλες Γ1β. φυγάδι πολύ σπονδήν τινάς περιτειχισμάτων Γ2α. ὑπό Φλειασίων : εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στη μετοχή λοχισθέντες δι αὐτό : εμπρόθετος προσδιορισμός του αναγκαστικού αιτίου στο ρήμα ἐπολέμουν αὐτοῖς : αντικείμενο στο ρήμα ἐπολέμουν ( ρήμα που δηλώνει εχθρική διάθεση και συντάσσεται με δοτική) ἰδίων : ομοιόπτωτος επιθετικός προσδιορισμός στο διαφορῶν νυκτός :γενική που λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου στη μετοχή προσβαλόντες ἀναχωρήσαντες : χρονική μετοχή, συνημμένη στο εννοούμενο υποκείμενο του ρήματος ἡσύχαζον ( οἱ Μήλιοι), εκφράζει το προτερόχρονο/προτερόχρονη πράξη σε σχέση με το ρήμα της πρότασης εἷλον, ως μετοχή αορίστου 4
Γ2β. Οὗτοι ἔλεγον καί τούς ἐκ τῆς Πύλου Ἀθηναίους Λακεδαιμονίων πολλήν λείαν λαβεῖν. 5