Το δικαίωμα στην διδασκαλία της μητρικής γλώσσας: Η περίπτωση της Aλβανικής στην Ελλάδα

Το δικαίωμα στην διδασκαλία της μητρικής γλώσσας: Η περίπτωση της Aλβανικής στην Ελλάδα Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας kt@uom.edu.gr Εισαγωγική παρατήρηση Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, τα γλωσσικά, όπως και το σύνολο των δικαιωμάτων των μειονοτήτων αποδίδονται από το διεθνές δίκαιο μόνον στους πολίτες του κράτους, παραγνωρίζοντας τους μετανάστες και όσους εν τέλει δεν κατέχουν την ιθαγένεια του κράτους. Η γλωσσική πολιτική και το δίκαιο της γλώσσας πρέπει να στηρίζονται στην ανάλυση των γλωσσικών αναγκών της κοινωνίας και των κοινωνικών λειτουργιών των γλωσσών 1. Έτσι και το δικαίωμα στη διδασκαλία της μητρικής-μειονοτικής γλώσσας έχει κατοχυρωθεί, ύστερα από αργή και σταδιακή ανάπτυξη, σε διεθνές επίπεδο μέσα από συμβατικά κείμενα προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου αλλά και από το νέο ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας των μειονοτήτων που διαμορφώθηκε κατά τη δεκαετία του 1990. Η εφαρμογή του δικαιώματος συνάδει με το επιστημονικό κεκτημένο ότι η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας δεν εμποδίζει τη δυνατότητα εκμάθησης της δεύτερης γλώσσας (επίσημης γλώσσας του κράτους στην περίπτωσή μας), πολλές φορές μάλιστα την υποβοηθάει 2. Έτσι, η γλωσσική ποικιλότητα συνεπάγεται εκφραστικό πλούτο, εφόδιο του πολύγλωσσου ομιλητή, και ως πολιτισμικό αγαθό καθίσταται αντικείμενο νομικής προστασίας 3. Οι κανόνες δικαίου, βέβαια, δεν ανταποκρίνονται πάντα με τον βέλτιστο τρόπο στις πραγματικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Μάλιστα, οι δυσκολίες εφαρμογής του σχετικού δικαίου είναι συνυφασμένες με τις πολιτικές επιλογές του κράτους αλλά και τις διεκδικήσεις των ομιλητών της γλώσσας. Το δικαίωμα στην εκπαίδευση κατοχυρώνεται για όλους τους ανθρώπους, χωρίς περιορισμούς που να συνδέονται με την ιθαγένεια του 1 J.-L. CALVET, Περιφερειακές γλώσσες: Αυτές που τις μιλάμε και αυτές για τις οποίες μιλάμε», Γλώσσα, γλώσσες στην Ευρώπη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2001, σ. 22. 2 J. CUMMINS, Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση, Gutenberg, Αθήνα 1999, σ. 145-184. 3 F. DE VARENNES, Language, Minorities and Human Rights, Martinus Nijhoff, The Hague/Boston/London 1996, σ. 157-158, Κ. ΤΣΙΤΣΕΛΙΚΗΣ, Το διεθνές και ευρωπαϊκό καθεστώς προστασίας των γλωσσικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων, Α.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1996, σ. 93 επ. 1

αποδέκτη 4. Η υποχρεωτική φύση της στοιχειώδους, αλλά και η δωρεάν παροχή της βασικής εκπαίδευσης από το κράτος, συνιστούν το minimun περιεχόμενο του δικαιώματος. Σκοπός της εκπαίδευσης σύμφωνα με το σχετικό διεθνές δίκαιο είναι η ανάπτυξη της ταυτότητας, της γλώσσας και των πολιτιστικών αξιών του παιδιού 5. Η εφαρμογή του όσον αφορά τους μειονοτικούς, γλωσσικά τουλάχιστον, πληθυσμούς λαμβάνει υπόψη του δύο στοιχεία. Πρώτον, τη βούληση των γονέων, οι οποίοι αποβλέπουν στο "να εξασφαλίσουν την εκπαίδευση και την ανατροφή των παιδιών τους, σύμφωνα με το πνεύμα και τις παραδόσεις της ομάδας τους" 6. Δεύτερον, τη γλώσσα στην οποία παρέχεται η εκπαίδευση. Εάν η διδασκαλία της επίσημης γλώσσας του κράτους είναι προφανής 7, κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει για τις μειονοτικές γλώσσες ή τις γλώσσες των μεταναστών, παρόλο που η εγγύηση της διδασκαλίας της μειονοτικής-μητρικής γλώσσας αποτελεί για τη ομάδα τον ακρογωνιαίο λίθο της προστασίας και της μελλοντικής διατήρησης της ταυτότητάς της. Εξάλλου, για την εφαρμογή του απαιτείται ένα minimum λήψης θετικών μέτρων από την πλευρά του κράτους. Η κατοχύρωση του δικαιώματος στη διδασκαλία της μητρικής εκτός της ελληνικής γλώσσας στην Ελλάδα αφορά σήμερα μόνο την τουρκική στα μειονοτικά σχολεία της Θράκης, και σε ελάχιστο βαθμό την εβραϊκή και αρμενική γλώσσα. Ως προς τη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας των αλλοδαπών κατοίκων της Ελλάδας, και εκτός από την περίπτωση των «ξένων σχολείων» που αφορούν την ιδιωτική εκπαίδευση, το ελληνικό δίκαιο προβλέπει τη δυνατότητα διδασκαλίας επιπρόσθετων μαθημάτων, και άρα και γλωσσικών, στο πλαίσιο της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Αν και οι σχετικές διατάξεις υιοθετήθηκαν το 1996, η μέχρι σήμερα εφαρμογή τους δεν έχει επιτρέψει τη διδασκαλία γλωσσικών μαθημάτων 4 Βλ. άρθρα 26 παρ. 2 της Οικουμενικής Διακήρυξης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 13 παρ. 2 α και 14 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Κοινωνικά, Οικονομικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, 5 παρ. ε' της Διεθνούς Σύμβασης κατά των Φυλετικών Διακρίσεων, 2 του πρώτου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και πιο πρόσφατα από το άρθρο 28 παρ. α' της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού. 5 Άρθρο 29 παρ. γ' της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η παράγραφος δ' συμπληρώνει: " Στην προετοιμασία του παιδιού για μια υπεύθυνη ζωή σε μια ελεύθερη κοινωνία μέσα σε πνεύμα κατανόησης, ειρήνης, ανοχής, ισότητας των φύλων και φιλίας ανάμεσα σε όλους τους λαούς και τις [εθνοτικές], εθνικές και θρησκευτικές ομάδες και τα πρόσωπα αυτόχθονης καταγωγής ". 6 Διεθνές Δικαστήριο Διαρκούς Δικαιοσύνης, Ελληνοβουλγαρικές κοινότητες, B, No 17, 1935, σ. 33. 7 Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ορισμένες πλευρές του γλωσσικού καθεστώτος της εκπαίδευσης στο Βέλγιο, Série Α, Νο 6, 27.6.1968, σ. 31.: "το δικαίωμα στην εκπαίδευση θα ήταν κενό εάν δεν επέφερε για τους δικαιούχους του και το δικαίωμα παροχής εκπαίδευσης στην εθνική γλώσσα του κράτους ". 2

στη μητρική γλώσσα των ενδιαφερόμενων αλλοδαπών ή ημεδαπών μαθητών, εκτός από την διδασκαλία της ρωσικής η οποία εισήχθη ως ξένη γλώσσα στο γυμνάσιο σύμφωνα με την υπουργική απόφαση 89406Γ2/8.7.2008, σε 15 γυμνάσια από το έτος 2008-09. Το διαπολιτισμικό σχολείο στην Ελλάδα Όπως αναφέρθηκε, στην Ελλάδα δεν υπάρχει συγκροτημένη νομική προστασία για καμία άλλη γλώσσα από αυτές που χρησιμοποιούνται, παραδοσιακά ή εξαιτίας της πρόσφατης μετανάστευσης, εκτός από την τουρκική στο χώρο της Θράκης. Σύμφωνα με το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, η τουρκική μαζί με την ελληνική αποτελούν τις γλώσσες της εκπαίδευσης στα μειονοτικά σχολεία σε ισόποσο χρόνο. Ωστόσο, το νομικό πλαίσιο διατηρεί με τον πλέον αναχρονιστικό τρόπο τον διαχωρισμό μεταξύ των διδασκόντων και απευθύνεται στους μαθητές του με κριτήριο τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους και όχι τη γλώσσα. Τι γίνεται όμως με τους αλλοδαπούς κατοίκους της Ελλάδας που διαφοροποιούνται γλωσσικά και παρακολουθούν το ελληνικό σχολείο; Ύστερα από την έλευση μεγάλου αριθμού μεταναστών από το 1990, ο έλληνας νομοθέτης αντέδρασε με καθυστέρηση, θεσμοθετώντας το διαπολιτισμικό σχολείο, και όπως θα δούμε παρακάτω, όχι με ιδιαίτερα επιτυχή τρόπο. Η πολυπολιτισμικότητα επιδιώκει να χρησιμοποιήσει τα δημόσια σχολεία για να ενισχύσει απειλούμενες ή απαξιωμένες ταυτότητες. Κατά μία άποψη, το θέμα δεν είναι να διδαχθεί στο σχολείο τι σημαίνει να είσαι διαφορετικός με συγκεκριμένο τρόπο, αλλά να μάθουμε τα παιδιά, που υποτίθεται ότι είναι διαφορετικά, πώς να είναι διαφορετικά, εάν το θέλουν, με τον σωστό τρόπο. Ποιος είναι όμως ο «σωστός τρόπος» και ποιος τον καθορίζει; Σε μία κοινωνία ποια κοινωνία δεν είναι πολυπολιτισμική; η διαπολιτισμικότητα είναι το ζητούμενο σε διάφορες διαδικασίες μία εκ των οποίων είναι και η εκπαιδευτική. Η διαπολιτισμική ιδέα δεν θα πρέπει να εξαντλείται στην πολιτισμική συνύπαρξη, όπου ο κυρίαρχος πολιτισμός ανέχεται τους υπόλοιπους, αλλά στον ενεργητικό σεβασμό τους. Συχνά η "πολυπολιτισμικότητα" μπορεί να αποτελέσει το όχημα μιας αφομοιωτικής πολιτικής μέσω της επιβολής των αξιών του ισχυρότερου πολιτισμού ή γλώσσας. Τελικά, η προστασία της διαφοράς μπορεί να σημαίνει μια βαθύτερη ηγεμονική πατρονεία που στο τέλος της διαδικασίας υποτάσσει και ομογενοποιεί 8. Στην ελληνική πραγματικότητα το ζήτημα τέθηκε σε νέες κοινωνικές διαστάσεις ήδη από το 1990, χωρίς όμως να βρει συνολική θεσμική λύση. Επιλέχθηκε και υιοθετήθηκε το μοντέλο της διαπολιτισμικής 8 Α.-Φ. ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ, Γλώσσα, πολιτισμός, πολιτική, Πόλις, Αθήνα 1999, σ. 183. 3

εκπαίδευσης, με τρόπο μάλλον αδέξιο. Οι τέσσερις σχετικές διατάξεις του νόμου 2413/1996 επιχειρούν να προσεγγίσουν το φαινόμενο της γλωσσικής συνύπαρξης των μαθητών σε νέα περιβάλλοντα. Οι στόχοι του νόμου δεν είναι ξεκάθαροι. Εάν κανείς διαβάσει προσεκτικά το περιεχόμενο της σχετικής νομοθετικής ρύθμισης θα διαπιστώσει ότι το σχολείο αυτό, όπως τουλάχιστον γίνεται αντιληπτό από τον έλληνα νομοθέτη, δεν επιδιώκει την διδασκαλία της μητρικής γλώσσας των αλλόφωνων μαθητών, έστω και ως γλωσσικό μάθημα, αλλά επιχειρεί τη γλωσσική τους εμβάπτιση σε ελληνόφωνο πρόγραμμα. Σύμφωνα με τη σχετική διάταξη (άρθρο 34 παρ. 1) σκοπός της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι «η παροχή εκπαίδευσης σε νέους με εκπαιδευτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές ή μορφωτικές ιδιαιτερότητες». Ωστόσο, ο ορισμός αυτός δεν είναι ικανός να δώσει σαφή εικόνα για το τι μπορεί και πρέπει να είναι το διαπολιτισμικό σχολείο σε ένα συνεχώς διαμορφούμενο πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Σίγουρα αυτό δημιουργήθηκε για την ένταξη των πρόσφατα εγκατεστημένων στην Ελλάδα που προέρχονται κυρίως από αλλόγλωσσα περιβάλλοντα, χωρίς όμως να ανταποκρίνεται στο de lege ferenda δικαίωμα στη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας. Με τον τρόπο εφαρμογής που έτυχε στην Ελλάδα, το διαπολιτισμικό σχολείο δεν ασχολείται με τη γλωσσική ταυτότητα και ιδιαιτερότητα των μαθητών παρά ενδιαφέρεται να τους αφομοιώσει σε ένα αποκλειστικά ελληνόφωνο περιβάλλον. Η δυνατότητες που δίνει ο νόμος (άρθρο 35 παρ. 2) 9 να εισαχθούν ειδικά μαθήματα στα διαπολιτισμικά σχολεία, και συνεπώς και μαθήματα γλώσσας, δεν έχει εφαρμοστεί ούτε υπάρχει σχετική συζήτηση, ακυρώνοντας το περιεχόμενο της διάταξης. Πώς μπορεί να επιτευχθεί η προσέγγιση μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών όταν φορέας μιας τέτοιας προσπάθειας είναι η ελληνική και μόνο γλώσσα; Πώς είναι δυνατόν να θεωρούνται διαπολιτισμικά σχολεία όταν αρνούνται τους γλωσσικούς όρους της κοινωνικής πραγματικότητας; Κατά τα άρθρα 28 και 29 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΟΗΕ, 1989, επικυρώθηκε στη χώρα μας με τον ν. 2101/1992, ΦΕΚ Α 192) το δικαίωμα στην εκπαίδευση ουσιαστικά αποτελεί προέκταση και υλοποίηση του δικαιώματος στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, όπως το εγγυάται γενικότερα το Σύνταγμα (άρθρο 5) και ειδικότερα σε συνάρτηση με τον σκοπό της εκπαίδευσης. Στο πλαίσιο αυτό η κοινωνική ένταξη μέσα από την εκπαίδευση, η γνώση της γλώσσας του 9 Άρθρο 35.2: «Με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, που εκδίδεται ύστερα από σύμφωνη γνώμη του Ι.Π.Ο.Δ.Ε., μπορεί να εφαρμόζονται στα σχολεία αυτά ειδικά αναλυτικά προγράμματα με δυνατότητα πρόσθετων ή εναλλακτικών μαθημάτων, μειωμένο ωράριο των εκπαιδευτικών και μειωμένο αριθμό μαθητών ανά τάξη». 4

κράτους υποδοχής, αλλά και της μητρικής γλώσσας αποτελούν ζητούμενα της νομικής προστασίας των αλλοδαπών. Στην Ελλάδα, παρ όλη τη σχετική εμπεριστατωμένη συζήτηση και υιοθέτηση θεσμικών λύσεων σε διεθνές επίπεδο 10 κατά τα τελευταία έτη, η διαπολιτισμική εκπαίδευση ρυθμίστηκε αρχικά από το νόμο 2413/1996. Σύμφωνα με το άρθρο 35 παρ. 1, σε διαπολιτισμικό σχολείο μπορεί να μετατραπεί οποιοδήποτε υπάρχον δημόσιο σχολείο. Επίσης, μπορεί να ιδρυθεί (άρθρο 35 παρ. 3) ύστερα από εισήγηση του οικείου νομαρχιακού συμβουλίου και τη σύμφωνη γνωμοδότηση του Ινστιτούτου Παιδείας Ομογενών και Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης με απόφαση του Υπουργού Παιδείας. Επίσης και κυριότερο, διαπολιτισμικό σχολείο μπορεί να ιδρυθεί στο όνομα οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, εκκλησιαστικών ιδρυμάτων και άλλων φιλανθρωπικών σωματείων μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Μάλιστα, τα σχολεία αυτά μπορούν να επιχορηγούνται από το Λογαριασμό Ιδιωτικής Εκπαίδευσης. Ωστόσο, ο νόμος δεν ορίζει τις απαιτούμενες προϋποθέσεις. Στην πραγματικότητα τα συλλογικά αντιπροσωπευτικά όργανα των ίδιων των ενδιαφερομένων, μεταναστών ή όσων έχουν ως μητρική τους άλλη γλώσσα από την ελληνική, αποκλείονται από τη διαδικασία ίδρυσης διαπολιτισμικών σχολείων. Εάν, ενδεχομένως, η τοπική αυτοδιοίκηση μπορούσε να αναλάβει την μεταφορά και υλοποίηση του αιτήματός τους, ποιος ο ρόλος των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων ή των φιλανθρωπικών σωματείων, τα οποία ο νόμος ειδικά μνημονεύει; Η διαμεσολάβηση, και μάλιστα των φορέων αυτών, στην εφαρμογή της εκπαιδευτικής διαδικασίας δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι μπορεί να προσφέρει στην βελτίωση της ήδη προβληματικής νομοθετικής της σύλληψης. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί η δυνατότητα διδασκαλίας ειδικών μαθημάτων για τους αλλοδαπούς μαθητές η οποία διατυπώθηκε ρητά από το άρθρο 72.4 του ν. 3386/2005 11 (ΦΕΚ Α 212). Κρίσιμος δείκτης για την αξιολόγηση των δικαιωμάτων του παιδιού είναι το βέλτιστο συμφέρον (best interest) του παιδιού, σύμφωνα με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (άρθρο 3). Το «συμφέρον του 10 Ενδεικτικά βλ. S. MODGIL, G. VERMA, K. MALLICK & C. MODGIL, Πολυπολιτισμική εκπαίδευση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, passim. 11 Άρθρο 72. 4: Με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων μπορεί να καθορίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις αναγνώρισης τίτλων σπουδών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που αποκτήθηκαν στη Χώρα προέλευσης και οι προϋποθέσεις κατάταξης σε βαθμίδες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, καθώς και εγγραφής μαθητών, οι οποίοι είναι υπήκοοι τρίτων χωρών, στα δημόσια σχολεία. Με όμοια απόφαση μπορεί να ρυθμίζονται θέματα προαιρετικής διδασκαλίας της μητρικής γλώσσας και πολιτισμού εκεί όπου υπάρχει ικανός αριθμός μαθητών που ενδιαφέρονται, στο πλαίσιο των ενισχυτικών δράσεων του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και να καθορίζονται η εργασιακή σχέση και τα προσόντα των εκπαιδευτικών που θα διδάσκουν τη μητρική γλώσσα και τα στοιχεία πολιτισμού της Χώρας προέλευσής τους. 5

παιδιού», λοιπόν, αποτελεί το κριτήριο για τον τρόπο εφαρμογής των εκπαιδευτικών δικαιωμάτων που θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του ο νομοθέτης αλλά και η κυβέρνηση κατά την εφαρμογή εκπαιδευτικών πολιτικών. Το κράτος οφείλει να παράσχει εκπαίδευση σε όλα τα παιδιά στο πλαίσιο καταρχήν του δημόσιου σχολείου στην 10ετή υποχρεωτική εκπαίδευση (νηπιαγωγείο-δημοτικό σχολείο-γυμνάσιο) και στην προαιρετική 3ετή εκπαίδευση (λύκειο). Οι βάσεις του πλαισίου αυτού τίθενται από τον ν. 1566/1985, μέσα από τις υπάρχουσες δομές και τις σχολικές μονάδες. Για τη λειτουργία και την επισκευή των σχολείων, την πλημμελής φοίτηση μαθητών, τις σχολικές επιτροπές, τους κανόνες υγιεινής, εμβολιασμούς, τους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων, κλπ την ευθύνη έχουν οι δήμοι της χώρας (άρθρο 94 παρ. 4, ν. 3852/2010, ΦΕΚ Α 87) αλλά και οι περιφέρειες ως προς την έγκριση των σχολικών εκδρομών και την υλοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων μεταξύ άλλων (άρθρο 186, ν. 3852/2010). Τα σχολεία αν χρειαστεί, μπορούν να επεκταθούν με τον κατάλληλο τρόπο ώστε να καλύψουν ανάγκες που θα ανακύπτουν ανάλογα με ειδικές συνθήκες, βλ. άλλη μητρική γλώσσα, πολιτισμικό υπόβαθρο, κοινωνικός αποκλεισμός. Με τον ν. 4415/2016 (ΦΕΚ Α 159) «Ρυθμίσεις για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση, τη διαπολιτισμική εκπαίδευση και άλλες διατάξεις» βελτιώθηκε αισθητά το ανεπαρκές προηγούμενο νομικό καθεστώς, που είχε επιχειρήσει ανεπαρκώς να θέσει ο ν. 2413/1996 (ΦΕΚ Α 124) σχετικά με τα διαπολιτισμικά σχολεία. Στα δημόσια σχολεία ως γλώσσα διδασκαλίας ορίζεται η ελληνική αλλά προβλέπεται και η διδασκαλία άλλης γλώσσας (άρθρο 21 παρ.9, ν. 4251/2014) όταν το απαιτούν οι γλωσσικές ανάγκες των μαθητών 12. Ενδεχομένως θα πρέπει να προβλεφθεί και η διδασκαλία «σε άλλη γλώσσα» και όχι μόνο «της άλλης γλώσσας». Η παροχή εκπαίδευσης στα παιδιά μεταναστών ασφαλώς εντάσσεται στο ειδικότερο πλαίσιο των διαπολιτισμικών σχολείων και του νομικού πλαισίου διδασκαλίας της ελληνικής ως ενισχυτική διδασκαλία που παλαιότερα απευθυνόταν σε παλιννοστούντες και μετανάστες μαθητές με γνώμονα πάντα το συμφέρον του παιδιού. Στην πράξη, έχουν οργανωθεί τάξεις υποδοχής και έχουν προσδιοριστεί τα διαπολιτισμικά σχολεία στα οποία εργάζονται όσοι 12 «Με απόφαση του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων μπορεί να καθορίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις αναγνώρισης τίτλων σπουδών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που αποκτήθηκαν στη χώρα προέλευσης και οι προϋποθέσεις κατάταξης σε βαθμίδες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, καθώς και εγγραφής μαθητών, οι οποίοι είναι πολίτες τρίτων χωρών, στα δημόσια σχολεία. Με όμοια απόφαση μπορεί να ρυθμίζονται θέματα προαιρετικής διδασκαλίας της μητρικής γλώσσας και πολιτισμού εκεί όπου υπάρχει ικανός αριθμός μαθητών που ενδιαφέρονται, στο πλαίσιο των ενισχυτικών δράσεων του ΥΠΘ και να καθορίζονται, η εργασιακή σχέση και τα προσόντα των εκπαιδευτικών που θα διδάσκουν τη μητρική γλώσσα και τα στοιχεία πολιτισμού της χώρας προέλευσής τους». 6

εκπαιδευτικοί κρίθηκαν κατάλληλοι. Το δίκτυο των σχολείων αυτών αποβλέπει την ένταξη των «παλιννοστούντων», των αλλοδαπών, καθώς και των τσιγγανοπαίδων στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Η επιμονή στην κατηγοριοποίηση των οικονομικών μεταναστών και των πολιτικών προσφύγων μεταξύ «παλιννοστούντων» και «αλλοδαπών» παραπέμπει ασφαλώς στον μη σύννομο διαχωρισμό μεταξύ «αλλογενών» και «ομογενών» που θεσμοθετείται στην Ελλάδα προβλέποντας ευνοϊκότερη μεταχείριση στους τελευταίους. Η περίπτωση της αλβανικής γλώσσας, εντάσσεται στις προηγούμενες παρατηρήσεις σχετικά με την ισχύ του νομικού καθεστώτος του διαπολιτισμικού σχολείου. Ως η γλώσσα που ομιλείται από τον σημαντικότερο μαθητικό πληθυσμό αλλοδαπών των ελληνικών σχολείων ασφαλώς αξίζει ειδική προσοχή. Τα αιτήματα γονέων και συλλογικών φορέων των Αλβανών μεταναστών σχετικά με την εισαγωγή της αλβανικής ως πρόσθετο προαιρετικό μάθημα σε σχολεία μεγάλης συγκέντρωσης αλβανόφωνων μαθητών μέχρι σήμερα ελάχιστα εισακούστηκαν. Παράλληλα, τις ανάγκες διδασκαλίας της αλβανικής ανέλαβαν να καλύψουν με φροντιστηριακά μαθήματα εκ των ενόντων σε ορισμένες περιπτώσεις ανά την Ελλάδα σύλλογοι ή ατομικές πρωτοβουλίες. Ήδη από το 2001 στην Θεσσαλονίκη (μέχρι και σήμερα, 2009), στο Βόλο (από το 2002), στην Αθήνα (από το 2006), στα Τρίκαλα (από το 2006), στην Κόρινθο (από το 2007), στην Καβάλα (από το 2008), στην Καλαμπάκα (από το 2008), στα Ιωάννινα (από το 2008), στη Καρδίτσα (από το 2008), ενώ στη Λάρισα έγιναν προσπάθειες από το 2002 μέχρι το 2008, στη Χαλκιδική, (Πολύγυρος) μόνο για ένα διάστημα εντός του 2007. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι η αλβανική διδάχθηκε στο 132 ο δημοτικό σχολείο της Γκράβας (Αθήνα), προσπάθεια που έληξε το 2007, και που είχε ενταχθεί στο πλαίσιο του προγράμματος της Ολυμπιακής Εκπαίδευσης με πρωτοβουλία της διεύθυνσης του σχολείου. Επίσης αλβανικά διδάχτηκαν στο δημοτικό σχολείο στα Γιαννιτσά κατά τον Οκτώβριο του 2008, προσπάθεια που διήρκεσε με διακοπές μέχρι το 2014, όταν διακόπηκε από τις έντονες αντιδράσεις ξενοφοβικών κατοίκων. Σε δύο περιπτώσεις επιτράπηκε η διδασκαλία αλβανικών άτυπα και χωρίς επίσημη άδεια, στα δημοτικά σχολεία της Νέας Ραιδεστού Θεσσαλονίκης (τον Φεβρουάριο 2009) και του Σαράντη, Θήβας (το Μάιο 2009), ενώ πρόσφατα λειτουργούν τάξης, συνήθως το Σάββατο σε σχολεία της Σαλαμίνας, της Τήνου και του Πειραιά (2016-17). Η πιο ολοκληρωμένη ωστόσο πρόταση για την εισαγωγή της αλβανικής έγινε από τον Σύλλογο Αλβανών Μεταναστών «Μητέρα Τερέζα» στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος κατέθεσε σχετική αίτηση στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (το 2008) για την εισαγωγή της αλβανικής γλώσσας σε όλα τα διαπολιτισμικά σχολεία της Θεσσαλονίκης ανάλογα με την ζήτηση από αλβανόφωνους μαθητές. Το αίτημα 7

θεμελιώθηκε στο άρθρο 35.2 του ν.2413/1996 για την υιοθέτηση ειδικού αναλυτικού προγράμματος στα διαπολιτισμικά σχολεία σε συνδυασμό με τη δυνατότητα διδασκαλίας ειδικών μαθημάτων (και άρα και γλωσσικών μαθημάτων) για τους αλλοδαπούς μαθητές όπως προβλέπει το άρθρο 72.4 του ν.3386/2005, και στο οποίο δεν δόθηκε καμία απάντηση. Διμερής συνεργασία με την αλβανική κυβέρνηση σε θέματα εγχειριδίων και δασκάλων. Πολλά από τα ζητήματα που συνέχονται με το αίτημα διδασκαλίας της αλβανικής στα ελληνικά σχολεία (ειδικά εγχειρίδια, καταρτισμένοι δάσκαλοι, κονδύλια) θα μπορούσαν να διευθετηθούν μέσα από την προοπτική συνεργασίας Ελλάδας-Αλβανίας εφαρμόζοντας λύσεις ύστερα από επιστημονική έρευνα και την δημιουργία υλικού προσαρμοσμένου στις ανάγκες των γλωσσικών και άλλων ιδιαιτεροτήτων των μαθητών. Ωστόσο, η ελληνική κυβέρνηση φαίνεται να αναβάλει συνεχώς και να αποφεύγει τη συζήτηση, ενώ η αλβανική πλευρά δεν θεωρεί το ζήτημα σημαντικό στην διμερή συζήτηση. Ωστόσο, το θεσμικό υπόβαθρο έχει ήδη θεσπιστεί. Οι δύο χώρες έχουν από το 1984 εγκαινιάσει την μεταξύ τους συνεργασία στον μορφωτικό τομέα. Η Μορφωτική Συμφωνία της 4 Δεκεμβρίου 1984 (κυρώθηκε με τον Νόμο 1620/1986, ΦΕΚ 114 Α) αποτέλεσε την πρώτη σχετική προσπάθεια, στο άρθρο 1 παρ. 4 της οποίας προβλέπεται η χορήγηση υποτροφιών σε φοιτητές και μεταπτυχιακούς φοιτητές. Στις 21 Μαρτίου 1996 (κυρώθηκε με τον Νόμο 2568/1998, ΦΕΚ 8 Α) υπογράφηκε στα Τίρανα διμερές Σύμφωνο φιλίας, συνεργασίας, καλής γειτονίας και ασφάλειας μεταξύ της Ελλάδας και της Αλβανίας. Μεταξύ άλλων, τα δύο μέρη επανέλαβαν τη σημασία του σεβασμού των δικαιωμάτων των μειονοτήτων (άρθρα 1 και 13) και εκδήλωσαν τη βούληση να επεκτείνουν τη συνεργασία σε θέματα διδασκαλίας των γλωσσών τους (άρθρο 12). Επίσης, με τη Συμφωνία της 12ης Φεβρουαρίου 1997 (κυρώθηκε με τον Νόμο 2634/1998, ΦΕΚ 159 Α) ρυθμίζεται η παροχή υποτροφιών σε Αλβανούς πολίτες για φοίτηση σε στρατιωτικές σχολές, υπαξιωματικών και αξιωματικών στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο εκτέλεσης των προγραμματικών διατάξεων του Συμφώνου υπογράφηκε στις 4 Νοεμβρίου 1998 (Κυρώθηκε με τον Νόμο 2829/2000, ΦΕΚ 95 Α) διμερής συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας για τη συνεργασία στους τομείς της παιδείας της, των επιστημών και του πολιτισμού, στην οποία προβλέπεται η προώθηση και αναβάθμιση των σπουδών ελληνικής γλώσσας στο πανεπιστήμιο Τιράνων και Αργυροκάστρου και της αλβανικής στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Προβλέπεται επίσης, δυνητικά, ότι το πανεπιστήμιο Αθηνών θα προσφέρει σπουδές αλβανικής γλώσσας (άρθρο 1.γ), ότι η Αλβανία θα δημιουργήσει τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας και 8

του πολιτισμού σε άτομα που ανήκουν στην ελληνική μειονότητα, ενώ η ελληνική πλευρά θα εξετάσει την δυνατότητα διδασκαλίας της αλβανική γλώσσας για τους Αλβανούς μετανάστες που διαβιούν στην Ελλάδα. Επίσης, η αλβανική πλευρά θα εξετάσει τη δυνατότητα εισαγωγής της ελληνικής γλώσσας μεταξύ των άλλων προαιρετικών γλωσσών στα δευτεροβάθμια σχολεία (άρθρο 1.στ), ενώ η Ελλάδα δεσμεύτηκε να παράσχει βοήθεια για τον εκσυγχρονισμό και τη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος που απευθύνεται στην ελληνική μειονότητα (διδακτικό υλικό, επιμόρφωση εκπαιδευτικών) (άρθρο 2). Τα δύο κράτη οφείλουν να συνεργαστούν για την παρουσίαση της ιστορίας, οικονομίας και του πολιτισμού της άλλης χώρας στα σχολικά εγχειρίδια μέσα από κοινές δραστηριότητες (άρθρο 1.ια), ή με την υλοποίηση προγραμμάτων που θα σχεδιάζει η μεικτή επιτροπή που προβλέπει το άρθρο 10. Με τη συμφωνία αυτή τίθενται οι βάσεις για τη διδασκαλία της ελληνικής ως ξένη γλώσσα επιλογής σε όλα τα δημόσια αλβανικά σχολεία. Ωστόσο οι προαναφερθείσες ρυθμίσεις δεν έχουν υλοποιηθεί μέχρι σήμερα, ούτε έχουν υιοθετηθεί σχετικές νομοθετικές πράξεις. Κατά γενική ομολογία, η συμβολή των δύο κυβερνήσεων στην υλοποίηση της συμφωνίας είναι κατώτερη των προσδοκιών και των συμφωνημένων. Δεν αποκλείεται όμως το ζήτημα της διδασκαλίας της αλβανικής στην Ελλάδα να απεμπλακεί από την πολιτική αμοιβαιότητα απέναντι με τα ελληνικά μειονοτικά σχολεία στην Αλβανία και τις ελλείψεις τους. Η κοινωνικές δυναμικές που έχουν παγιωθεί στην Ελλάδα και οι ανάγκες δημιουργούν νέα πολιτικά ζητούμενα: Η επιστροφή και επανεγκατάσταση Αλβανών μεταναστών αλλά και Ελλήνων μειονοτικών από την Ελλάδα στην Αλβανία θα μπορούσε να επιτευχθεί με την καλή γνώση της αλβανικής, ως εφόδιο για κοινωνική επιτυχία στην Αλβανία. Έτσι η εισαγωγή της διδασκαλίας της αλβανικής γλώσσας θα μπορούσε να αποτελέσει πολιτικό μέσο και κίνητρο επανα-μετανάστευσης στην Αλβανία, και βέβαια μέσο συγκρότησης της αλβανικής ταυτότητας των μαθητών σε κάθε περίπτωση. Αντίστροφα, μια θετική εφαρμογή της αμοιβαιότητας θα μπορούσε να δημιουργήσει μια ζωογόνο γλωσσική δυναμική, καθώς το ενδεχόμενο της διδασκαλίας των αλβανικών στην Ελλάδα θα προωθούσε τα εκπαιδευτικά δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας, όπως δήλωνε το 2001 ο Α. Μάρτος, τότε Υφυπουργός Παιδείας της Αλβανίας. 13 Είναι φανερό ότι ύστερα από είκοσι χρόνια θεσμικής εμπειρίας με πενιχρά αποτελέσματα επί της ουσίας, θα πρέπει να επαναπροσδιοριστούν οι στόχοι του διαπολιτισμικού σχολείου, και γενικότερα να εκτιμηθεί η θέση του αλλοδαπού μαθητή στο ελληνικό σχολείο. Με ορθολογικό σχεδιασμό και λαμβάνοντας υπόψη το συμφέρον και τα δικαιώματα του 13 Προσωπική συνέντευξη, Τίρανα Μάιος 2001. 9

μαθητή θα μπορούσαν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την εξεύρεση των προσφορότερων λύσεων για την κατοχύρωση της διδασκαλίας της μητρικής γλώσσας σε συνδυασμό με την ενταξιακή πορεία των μαθητών αυτών στην ελληνική κοινωνία. 1