ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΑΛΑΜΑΡΙ ΣΚΥΡΟΥ

ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΑΛΑΜΑΡΙ ΣΚΥΡΟΥ Σπουδάστριες: Οικονόμου Χαρίκλεια Τσακαμή Ξένη ΔΡΑΜΑ 2007

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία που ακολουθεί, συντάχθηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΤΕΙ Καβάλας παράρτημα Δράμας, τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου, σαν πτυχιακή εργασία των σπουδαστριών, κατά αλφαβητική σειρά, Οικονόμου Χαρίκλεια και Τσακαμή Ξένη και έχει σαν στόχο τη διαμόρφωση αρχαιολογικού χώρου στο νησί της Σκύρου. Η θέση του προϊστορικού οικισμού Παλαμάρι βρίσκεται στο βόρειο άκρο της Σκύρου, στην κορυφή μικρού ακρωτηρίου που κλείνει τη βόρεια πλευρά του ωμόνυμου όρμου. Πρόκειται για μια οχυρωμένη πόλη που ανήκει στην πρώιμη και μέση Χαλκοκρατία. Με τις ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ11/30618/1438/19.7.90 και ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ11//2321/272/18.1.2001 υπουργικές αποφάσεις, ΦΕΚ 527(Β) 17.8.90 και ΦΕΚ 136 (Β) 8.2.2002, κηρύχθηκε η περιοχή Παλαμαρίου Σκύρου ως αρχαιολογικός χώρος και έχει ενταχθεί στο Γ Κ.Π.Σ ώστε να υλοποιηθεί να διαμορφωθεί και να αναδειχθεί ο χώρος. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την Επιστημονική Επιτροπή Παλαμαρίου Σκύρου που απαρτίζεται από τους αρχαιολόγους Παρλαμά Λίανα, Θεοχάρη Μαρία,Μπονάτσο Σταμάτη και Μάνο Ιωάννη, για την πολύτιμη βοήθειά τους στην συλλογή στοιχείων, τον σχεδιαστή Δευτερήγο Πέτρο για την αποτύπωση της περιοχής και τον γραμματέα Ρουσάκη Νικόλαο στα γραφεία της Επιστημονικής Επιτροπής Παλαμαρίου Σκύρου. Τον Διακοσμητή Βουτσά Αναστάσιο για τη σωστή σχεδίαση και τη βοήθεια του στο εξώφυλλό, τον καθηγητή εδαφολογίας Ελευθεριάδη Αλέξανδρο για τη βοήθεια του στην πρόταση άρδευσης καθώς επίσης και την επιβλέπουσα καθηγήτρια Τζώρτζη Νερατζιά για την σωστή καθοδήγησή της στην περάτωση της εργασίας. 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.Μεθοδολογία 5 1.1.Επιμέρους Μελέτες άλλων Αρχαιολογικών Χώρων 6 1.1.2.Ελληνικά Παραδείγματα 6 1.1.3. Παραδείγματα Εξωτερικού 25 1.2.Συμπεράσματα 28 1.3. Περιοχή Μελέτης Περίπτωσης 28 1.3.1. Ιστορική Εξέλιξη του Νησιού 30 1.3.2.Ο Αρχαίος Οικισμός Παλαμάρι 31 1.4.Ανάλυση της Περιοχής 34 1.4.1Φυσικό-Γεωγραφικά χαρακτηριστικά 34 Και Αρχαιολογικά Δεδομένα 1.4.2.Γεωγραφική Εξέλιξη του Όρμου 35 1.4.3.Κλίμα 35 1.4.4.Γεωλογία-Τεκτονική 35 1.4.5.Πληθυσμός 36 1.4.6.Υπάρχουσα Κατάσταση (Κατασκευές) 38 1.4.7.Ανάλυση Βλάστησης 41 1.4.8.Αδύνατα και Δυνατά Σημεία 43 1.4.9.Πρόταση(Ιδεόγραμμα) 45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2-ΣΥΝΘΕΣΗ-ΠΡΟΤΑΣΗ 2.Σύνθεση-Πρόταση 46 2.1.Γενικό Σχέδιο(ανάλυση της πρότασης) 46 2.2.Προταση Φύτευσης 48 2.3.Πρόταση Φωτισμού 50 2.4.Πρόταση Άρδευσης 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3-ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4-ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 59 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 60 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι αρχαιολογικοί χώροι στην Ελλάδα και σε όλες τις χώρες αποτελούν ένα σπάνιο πλούτο που έχουν άμεση σχέση με την εξέλιξη, τον πολιτισμό και την κουλτούρα της κάθε περιοχής. Μπορούν να επηρεάσουν να εμπνεύσουν και να συγκινήσουν τον κάθε άνθρωπο περπατώντας και εξερευνώντας τον. Οι διαμορφώσεις αρχαιολογικών χώρων με το σωστό σχεδιασμό και με σεβασμό, ακολουθώντας ήπιες επεμβάσεις, τους έχουν αναδείξει ακόμη περισσότερο. Για την εκπόνηση αυτής της εργασίας ακολουθήσαμε τα εξής: εύρεση άλλων αρχαιολογικών περιοχών της Ελλάδας και του Εξωτερικού ιστορική αναφορά του νησιού και του αρχαιολογικού χώρου με χάρτη προσανατολισμού ανάλυση της περιοχής προτάσεις μας, όσον αφορά τον σχεδιασμό της περιοχής που προέκυψαν από τα παραπάνω ενδεικτικός προϋπολογισμός από τη σχεδίαση των προτάσεων Συνοπτικά τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την εργασία ήταν ότι σε όλους τους αρχαιολογικούς χώρους οι επεμβάσεις που γίνονται είναι πάντα ήπιου χαρακτήρα και έχουν σα σκοπό με τη σήμανση, τα μονοπάτια τους εκθεσιακούς χώρους, να τονίσουν τη σπουδαιότητα των αρχαιολογικών χώρων και να ωθήσουν τους επισκέπτες στην εξερεύνηση αυτών. 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα Πτυχιακή Εργασία αφορά τη διαμόρφωση του Προϊστορικού Οικισμού στο Παλαμάρι της Σκύρου και πρόκειται για μια συνθετική εργασία. Ο οικισμός του Παλαμαρίου αποτελεί Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστύλωσης, Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων. Προέβλεπε σε πρώτη φάση την «Έρευνα, Συντήρηση, Διαμόρφωση, Προστασία και Ανάδειξη» του Αρχαιολογικού Χώρου Παλαμαρίου Σκύρου και σε δεύτερη φάση την ολοκλήρωση παράλληλα με την πλήρη αποκάλυψη και του υπολειπομένου ΝΑ τμήματος της οχύρωσης, την τελική διαμόρφωση του χώρου στην περιοχή αυτή καθώς και την οργάνωση της ενημερωτικής έκθεσης στο κτίριο επισκεπτών. Σκοπός της εργασίας είναι να καταλήξουμε σε κάποιες γενικές αρχές προδιαγραφές για τη διαμόρφωση εξωτερικών χώρων. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω μιας συγκεκριμένης μελέτης περίπτωσης, που αφορά τη Διαμόρφωση του Αρχαιολογικού Χώρου Παλαμαρίου Σκύρου. Το ζήτημα που τίθεται είναι πως μια διαμόρφωση ενός Αρχαιολογικού Χώρου με τόσο σημαντική αξία όπως του Παλαμαρίου στη Σκύρο, μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα για το χώρο και πως μπορεί αυτό να επιτευχθεί. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.Μεθοδολογία Εργασίας Για τη διεκπεραίωση της εργασίας η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε ήταν η εξής: Μελέτη άλλων παρόμοιων αρχαιολογικών χώρων της Ελλάδας και του Εξωτερικού, ώστε να καταλήξουμε σε συμπεράσματα που έχουν να κάνουν με τη συγκεκριμένη εργασία Ανάλυση του χώρου μελέτης. Καταγραφή των υπαρχόντων κατασκευών, της βλάστησης και των δυνατών και αδύνατων σημείων και αναφορά των φυσικόγεωγραφικών χαρακτηριστικών, της γεωγραφικής εξέλιξης του Όρμου, του κλίματος, της γεωλογίας και τεκτονικής και του πληθυσμού. Σύνθεση του χώρου με προτάσεις ανάπλασης του συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου στην περιοχή Παλαμάρι Σκύρου. Με βάση τα παραπάνω προκύπτουν χρήσιμα συμπεράσματα και για άλλες παρόμοιες περιπτώσεις που αφορούν διαμορφώσεις αρχαιολογικών χώρων. 5

1.1.Επιμέρους Μελέτες Άλλων Αρχαιολογικών Χώρων Στο κεφάλαιο αυτό διερευνώνται επιμέρους μελέτες άλλων παρόμοιων αρχαιολογικών χώρων για να προκύψουν χρήσιμα συμπεράσματα για τη συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης, αλλά και να είμαστε μέσα στα πρότυπα σχεδίασης άλλων αρχαιολογικών χώρων. 1.1.2.Ελληνικά Παραδείγματα Γενική εικόνα της Ελλάδας με μερικές περιπτώσεις άλλων αρχαιολογικών χώρων 6

ΜΥΣΤΡΑΣ (Σίνος 2006) Ένας από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδος είναι χωρίς αμφιβολία ο μεσαιωνικός οικισμός του Μυστρά. Κηρυγμένος από το 1989 από την UNESCO Μνημείο Παγκόσμια Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ο χώρος αυτός αντιμετωπίστηκε από την Επιτροπή Αναστήλωσης Μνημείων Μυστρά από την ίδρυση της, το 1984, έως σήμερα ως ένα μουσειακό σύνολο, όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να περιηγηθεί και να κατανοήσει όλες τις πολιτιστικές πτυχές και εκφράσεις μιας μεσαίας σε έκταση πόλης της τελευταίας εποχής του Βυζαντίου. Ο ξερός και άνυνδρος τόπος όπως ήταν στις αρχές του 20 ου αιώνα, αντικαταστάθηκε από ένα καταπράσινο αρχαιολογικό πάρκο και οι κατεστραμμένες εκκλησίες καλύφθηκαν και πάλι. Οι αρχικές εργασίες που προγραμματίστηκαν αφορούσαν έργα υποδομής, στερέωσης και ανάδειξης των σημαντικότερων μνημείων. Συγχρόνως προγραμματίστηκαν και εκτελούνται σταδιακά περισσότερα έργα υποδομής, υδροδότησης, ηλεκτροδότησης και φωτισμού, αλλά και αποχέτευσης λημμάτων, αναγκαίων για τη λειτουργία του αρχαιολογικού χώρου. Με τη συντήρηση και ανάδειξη των τειχών και συγχρόνως με τις εργασίες καθαρισμών και προστασίας των δρόμων έγινε εύκολα αντιληπτή και αναγνώσιμη η διάρθρωση του οικισμού, κατά το περίγραμμα του και τις βασικές αρτηρίες κυκλοφορίας του και σύνδεσης των μνημείων, όχι μόνο στον περιπατητή του χώρου, αλλά και στον παρατηρητή της συνολικής από μακριά εικόνας του λόφου του Μυστρά.(βλ. εικ.1,2) Εικ.1, 2: Μονοπάτια και Διαδρομές Επισκεπτών 7

Εικ. 3:Φωτιστικά Εικ.4:Φυτεύσεις μέσα και γύρω από το χώρο Πηγή φώτογραφιών: Στέφανος Σίνος 2006 ΡΟΔΟΣ (Κόλλιας 2006) Τα έργα στερέωσης και αποκατάστασης των μνημείων και της διαμόρφωσης χώρων στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου άρχισαν από το 1912, από την αρχή της Ιταλοκρατίας, και συνεχίστηκαν μέχρι σήμερα με μικρές διακοπές για διάφορους λόγους. Μέχρι σήμερα έχουν στερεωθεί και έχουν αποκατασταθεί πολλά μνημεία ( το μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Γεωργίου, δύο μονόχωρες καμαροσκέπαστες εκκλησίες, η Αγία Αικατερίνη κ.α.)και έχει διαμορφωθεί ο χώρος που τα περιβάλλει με κατάλληλες προσβάσεις προς τον επισκέψιμο χώρο. Καταπολεμήθηκε η ανεπιθύμητη βλάστηση, που προκαλούσε συνήθως καταστροφές στις οχυρώσεις ή έκανε απροσπέλαστη τη διέλευση των επισκεπτών και διατηρήθηκε η επιθυμητή από αγριοκυπάρισσα, πλατάνια, φοίνικες, λυγαριές και πικροδάφνες. Σε επιλεγμένες θέσεις ενισχύθηκε και αυξήθηκε η αυτοφυής χλόη το είδους των αγρωστιδών και φυτεύτηκαν αρωματικά ελληνικά φυτά, όπως δυόσμος, λεβάντα, μέντα, δεντρολίβανο, θυμάρι, διαμορφώνοντας έτσι καθαρούς και ευπρεπείς χώρους ανάπαυσης και περιπάτου.(βλ. εικ. 6) Η βελτίωση της εικόνας της πόλης, με την αποκατάσταση πολλών μνημείων και τη διαμόρφωση της τάφρου ως χώρου περιπάτου και αναψυχής (βλ.εικ.7,8) έχει βοηθήσει και ενίσχυση την οικονομία της ρόδου. Τέλος η οργάνωση νέων χρήσεων πολιτιστικού ή εκπαιδευτικού χαρακτήρα ανοιχτών στους πολίτες και τους πολυάριθμους επισκέπτες της Ρόδου, μετέτρεψε τα μνημεία σε σημαντικά σημεία αναφοράς της πόλης με ενεργή συμμετοχή των πολιτών. 8

Εικ. 5:Διαδρομές Εικ.6:Φυτεύσεις Εικ.7:Φωτιστικά κ Διαμόρφωση Αμφιθέατρου Εικ.8:Περιβάλλον Χώρος Πηγή φωτογραφιών: Ηλίας Κόλλιας 2006 ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ (Λαμπρινουδάκης 2006) Η πόλη της Επιδαύρου υπήρξε κατά την αρχαιότητα ένα κέντρο μέτριας σημασίας για τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας. Συγκροτημένη από προδωρικό και δωρικό πληθυσμό και στραμμένη προς τη θάλασσα ανέπτυξε και διατήρησε μέσα στο δωρικό τοπίο της ΒΑ. Πελοποννήσου την δική της πολιτική. Η πόλη όμως απέκτησε μια ιδιαίτερη σημασία στον αρχαίο κόσμο μέσω της λατρείας του ιαματικού θεού Ασκληπιού. Οι πρώτοι στόχοι που έθεσε η Επιστημονική Επιτροπή ήταν η αποκατάσταση της ενότητας του ιερού με την κατάργηση του αμαξιτού δρόμου που χώριζε το στάδιο από τον υπόλοιπο χώρο, η δημιουργία διαδρόμων επισκεπτών για την ανάσχεση της ανθρωπογενούς φθοράς και κυρίως η αναστηλωτική επέμβαση σε χαρακτηριστικά μνημεία του ιερού που έσωζαν αρκετό δομικό υλικό τους, ώστε να ανακτηθεί η Τρίτη 9

διάσταση των ερειπίων του ιερού, η οποία είχε ολοκληρωτικά εκλείψει, καθιστώντας τα εξαιρετικά δύσληπτα. Εργασίες Διαμόρφωσης στον Ευρύτερο Χώρο του Ιερού. Το 2002 διαστρώθηκε ο μεγάλος χώρος στάθμευσης οχημάτων στα νότια της σημερινής περίφραξης με καβριά ( τριμμένο τοπικό πέτρωμα κατάλληλο για φυσική επίστρωση του εδάφους, επειδή βρεχόμενο αποκτά εκ νέου συνοχή). Το 2002 κατασκευάσθηκε ενιαίο ξύλινο περίπτερο στον δρόμο προς τη σημερινή είσοδο του ιερού και το θέατρο, με χώρους πωλητηρίου του Τ.Α.Π. και εκδοτηρίου του Φεστιβάλ Επιδαύρου. Το 1999 τα επτά κτίρια που σχεδιάστηκαν από τον Άρη Κωνσταντινίδη ως ξενώνες για μελετητές και επισκέπτες του ιερού στα ΝΑ. Του περιφραγμένου αρχαιολογικού χώρου και χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για τη διαμονή συντελεστών του Φεστιβάλ από τον Ε.Ο.Τ., καθώς και μεγάλη αποθήκη του ίδιου ρυθμού στην ίδια περιοχή, περιήλθαν με Κ.Υ.Α στο Υπουργείο Πολιτισμού. Τα κτίρια παρουσίαζαν εγκατάλειψη και μεγάλες φθορές. Η επιτροπή προχώρησε ύστερα από μελέτη στην άρση των στατικών προβλημάτων, στην στερέωση των τοιχοποιών, στη στεγάνωση των στεγών και στην μετατροπή τους σε Κέντρο Μελετών Επιδαύρου (2001-2004: βιβλιοθήκη, αρχείο φωτογραφιών και σχεδίων, εργαστήριο συντήρησης, γραφεία μηχανικών και σχεδιαστήρια, γραμματεία, κέντρο πληροφόρησης, δωμάτιο παραμονής μελετητών). Παράλληλα, η αποθήκη διαμορφώθηκε σε θεατρικό Μουσείο Επιδαυρίων.(βλ. εικ. 10) Το 2003-2004 τοποθετήθηκαν δώδεκα πινακίδες σε καίρια σημεία του ιερού με πλούσιο ενημερωτικό υλικό, άλλες για το ιερό γενικά και άλλες για τα σημαντικότερα κτίριά του. Εικ.9:Διαδρομές Εικ.10:Μουσείο Επιδαύρου Πηγή φωτογραφιών: Βασίλειος Κ. Λαμπρινουδάκης 10

ΜΑΡΑΘΩΝΑΣ (Βασιλοπούλου2006) Το πρόγραμμα έργων της Επιστημονικής Επιτροπής Μαραθώνα αποτελεί ένα φιλόδοξο πρόγραμμα ανάδειξης των σημαντικότερων μνημείων της περιοχής Μαραθώνα, με στόχο την προβολή του πλούτου και της ιστορικής συνέχειας, καθώς και την απόδοση τους στο ευρύ κοινό. Η ιδιαιτερότητα και η σημαντικότητα των μνημείων του, που καλύπτουν χρονολογικά τις περιόδους από τη νεολιθική έως και τη ρωμαϊκή με ορόσημο την ομώνυμη μάχη του 490 π.χ., προσφέρουν τη δυνατότητα στον επισκέπτη να γνωρίσει τη διαδοχή και εξέλιξη του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στη θέση αυτής της Αττικής Το αρχικό πλάνο των έργων, διαμορφώθηκε από τη Β Ε.Π.Κ.Α. το 2001 και περιλάμβανε τα εξής έργα: - Ανάπλαση Μουσείου Μαραθώνα, του Περιβάλλοντος Χώρου αυτού και κατασκευή στεγάστρου τύμβων Ι, ΙΙ, ΙΙΙ στη θέση βρανά. Το έργο προχώρησε σε διαμορφώσεις, με την κατασκευή φυλακίου εκδοτηρίου εισιτηρίων, που διαθέτει χώρους υγιεινής για άτομα με ειδικές ανάγκες (Α.Μ.Ε.Α)., την κατασκευή νέας θύρας, με διαχωρισμό θύρας πεζών και οχημάτων, την αντικατάσταση της παλιάς περίφραξης, την εφαρμογή φυτοτεχνικής μελέτης και τη δημιουργία χώρου στάθμευσης, ικανού να φιλοξενήσει Ι.Χ. και πούλμαν επισκεπτών. Στο μουσείο διαμορφώθηκε διαδρομή επίσκεψης με πλακόστρωση, που συνδέει την είσοδο, το μουσείο και το νέο στέγαστρο, ενώ ο αύλειος χώρος καθορίστηκε με την κατασκευή λίθινου χαμηλού τοιχίου. Επίσης τοποθετήθηκε κλίμακα ανόδου για την εξυπηρέτηση των Α.Μ.Ε.Α. και αντικατάσταση της θύρας εισόδου. - Νέο Υπόστεγο Π.Ε. Νεκροταφείου στη θέση Τσέπι Για την προστασία του νεκροταφείου, τον αρχαιολογικό χώρο στέγαζε κατά το παρελθόν ένα πρόχειρο από ελενίτ στέγαστρο που όμως παρέμενε κλειστό στο κοινό. Σήμερα το νέο υπόστεγο έχει συμπεριλάβει το απαλλοτριωμένο οικόπεδο προσφέροντας τη δυνατότητα στην έρευνα να ανακαλύψει νέα στοιχεία για τη χρήση του χώρου. Στο εσωτερικό του, διαμορφώθηκε διαδρομή επίσκεψης αναπτυσσόμενη σε δύο επίπεδα, που επιτρέπουν τόσο την παρατήρηση όσο και τη συνολική θεώρηση του νεκροταφείου. Χώροι στάθμευσης, φυλάκιο-εκδοτήριο εισιτηρίων, χώροι υγιεινής, καθώς και προσβάσεις εξυπηρετήσεις για τα Α.Μ.Ε.Α., κατασκευάσθηκαν εξωτερικά εκ νέου υπόστεγου δημιουργώντας τις απαραίτητες υποδομές για την εξασφάλιση της επισκεψιμότητας της θέσης. -Διαμόρφωση Προσπελάσεων και Περιβάλλοντος Χώρου Τύμβου Μαραθωνομάχων. Η νέα διαδρομή επίσκεψης, συνολικού εμβαδού 5.220 τμ. Εκτείνεται περιμετρικά και σε απόσταση από τον Τύμβο και περιλαμβάνει στάσεις θέασης που αναδεικνύουν το μνημείο και τη θέση του στο τοπίο της περιοχής. Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο οι επισκέπτες ενημερώνονται από σχετικά κείμενα για την ομώνυμη μάχη, ενώ η τοπογραφία της ευρύτερης περιοχής αποτυπώνεται σε μακέτα πεδιάδας, που τοποθετήθηκε εδώ και στην οποία σημειώνονται αρχαιολογικές θέσεις Μαραθώνα 11

Στα πλαίσια της γενικότερης διαμόρφωσης του χώρου, κατασκευάσθηκε νέα περίφραξη, νέος χώρος στάθμευσης(βλ.εικ.12) οχημάτων και ποδηλάτων, νέο φυλάκιο- εκδοτήριο εισιτηρίων, και χώροι υγιεινής. Μέριμνα ελήφθη και για την όδευση των υδάτων εκτός χώρου, με την κατασκευή αποστραγγιστικού δικτύου και τη συντήρηση των υπαρχόντων πηγαδιών. Περιμετρικά της περίφραξης και του Τύμβου, τοποθετήθηκε φωτισμός. -Τρόπαιο Μάχης Μαραθώνα, στη θέση Παναγιά Μεσοπορίτισσα Στο χώρο αυτό διαμορφώθηκε διαδρομή επίσκεψης που επιτρέπει την παρατήρηση του Τροπαίου, απομακρύνθηκαν υλικά (μπάζα, σκουπίδια) που κάλυπταν σημαντικό τμήμα του, αποψιλώθηκε η περιοχή και έγιναν επιλεκτικά νέες φυτεύσεις. Ενημερωτικό κείμενο πληροφορεί τον επισκέπτη για το Τρόπαιο. -Ανάπλαση Χώρου Τύμβου Πλαταίων, στη θέση Βρανά -Ιερό Μπρεξίζας Μαραθώνα -Ανάδειξη Σπηλαίου Πανός -Κτήμα Ηρώδη, στη μάνδρα Γριάς -Μυκηναϊκός Τάφος στη θέση Αρνός -Διαμόρφωση Χώρου Πυθίου Οινόης -Περίπατος Σύνδεσης Μουσείου με Οινόη Ο επισκέπτης των αρχαιολογικών χώρων του Μαραθώνα σήμερα φθάνει με ακρίβεια στα μνημεία, υποβοηθούμενος από τις σχετικές πινακίδες (βλ.εικ.11) που έχουν τοποθετηθεί από το έργο κατά μήκος των οδών πρόσβασης, και, φθάνοντας εκεί, πληροφορείται από ενημερωτικές πινακίδες που τοποθετήθηκαν στις εισόδους των χώρων, για λοιπούς αρχαιολογικούς προορισμούς. Στις πινακίδες αυτές σημειώνονται σε χάρτη πεδιάδας του Μαραθώνα αρχαιολογικές θέσεις της πεδιάδας, με σύντομα κείμενα και φωτογραφίες, ανακαλύπτοντας κατ αυτόν τον τρόπο την πυκνότητα των μνημείων στον Μαραθώνα και τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά. Εικ.11:Σήμανση Εικ.12:Χώρος Στάθμευσης Πηγή φωτογραφιών: Βιβή Βασιλοπούλου2006 12

ΔΩΔΩΝΗ (Νακάσης 2006) Η θέση του ιερού Δωδώνης, του αρχαιότερου ελληνικού μαντείου και μοναδικού, έως μια εποχή κατά τον Ηρόδοτο, αποτέλεσε αντικείμενο πολλών ξένων περιηγητών και Ηπειρωτών λόγιων κατά το 19 ο αιώνα. Α)Προστασία, Αποκατάσταση και Ανάδειξη Αρχαίου Θεάτρου: Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε εκτός από εκτεταμένους αρχαιολογικούς καθαρισμούς, εργασίες συντήρησης επιφανειών με τη χρήση ήπιων μέσων και εργασίες αποκατάστασης των τμημάτων του, καθαρισμός στο εσωτερικό των διαδρόμων, μελέτη στερέωσης και αποκατάστασης αρχαίου θεάτρου κ.α. Β)Προστασία, Αποκατάσταση και Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Δωδώνης: Έως το 2003 είχαν πραγματοποιηθεί, εκτός από εκτεταμένους καθαρισμούς και διαμορφώσεις χωματουργικές εργασίες σε τμήματα του αρχαιολογικού χώρου, επισκευές πέντε σύγχρονων υφιστάμενων στο χώρο κτιρίων για να καλυφθούν οι ανάγκες του έργου (γραφεία, αποθήκες, χώροι υγιεινής). Επίσης πραγματοποιήθηκαν δεντροφυτεύσεις σε επιλεγμένα σημεία του χώρου (βλ. εικ.14) και εγκατάσταση δικτύων ποτίσματος, μελέτες δικτύων ύδρευσης πυρόσβεσης και ηλεκτροδότησης, μελέτες νέου φυλακίου αναψυκτηρίου και κτηματογράφησης στην περίμετρο του αρχαιολογικού χώρου, προμήθειες και εγκαταστάσεις κάδων απορριμμάτων, τοποθετήσεις μικρών λίθινων πινακίδων με τις ονομασίες των μνημείων για την αναγνώριση τους από τους επισκέπτες και τέλος διαδρομές στον αρχαιολογικό χώρο ήπιας μορφής. Εικ.13:Σχέδια Διαμόρφωσης 13

Εικ.14:φυτεύσεις Εικ.15:Σχέδιο Διαμόρφωσης Πήγη φωτογραφιών: Αθανάσιος Νακάσης 2006 ΠΥΛΟΣ (Ζίας 2006) Κάστρο Κορώνης Πραγματοποιήθηκε τοποθέτηση έξι πινακίδων σήμανσης επικινδυνότητας σε αντίστοιχες επιλεγμένες θέσεις του κάστρου για την ασφαλή ξενάγηση των επισκεπτών. Πραγματοποιήθηκαν εργασίες καθαρισμού βλάστησης σε επιλεγμένες περιοχές του κάστρου, με σκοπό τη διευκόλυνση των επισκεπτών και την ανάδειξη σημαντικών διαδρομών, των θέσεων και των μνημείων του. Κάστρο Μεθώνης Ολοκληρώθηκαν οι εργασίες για τον ηλεκτροφωτισμό του κάστρου, έγιναν εργασίες συντήρησης στη μεταλλική περίφραξη που είχε τοποθετηθεί σε διάφορα τμήματα των 14

τειχών του κάστρου, καθώς και εργασίες επισκευής και συντήρησης ξύλινου φυλακίου που υπάρχει κοντά στην πύλη εισόδου και χρησιμοποιείται για την υποδοχή των επισκεπτών. Τέλος πραγματοποιήθηκαν εργασίες καθαρισμού και ευπρεπισμού του αρχαιολογικού χώρου, στο εσωτερικό του, στην τάφρο και σε μεγάλα τμήματα τειχών. Κάστρο Παλιού Ναβαρίνου Υλοποιήθηκαν σημαντικές εργασίες για τη διαμόρφωση της πρόσβασης στην κορυφή του λόφου: έγινε κατά σημεία νέα διάνοιξη του μονοπατιού, όπου και αποκαλύφθηκαν τμήματα του παλαιότερου λιθόστρωτου τα οποία πρόκειται και να συντηρηθούν. Κατασκευάσθηκε ξύλινο αναλημματικό στηθαίο σε όλη την έκταση αυτή προς την πλευρά της θάλασσας και ο χώρος επιχωματώθηκε. Στην ανατολική πλευρά προς τον κρημνό τοποθετήθηκαν ταινίες σήμανσης για την ασφάλεια των επισκεπτών. Φρούριο Πύλου Έχει δημιουργηθεί ένα κτίριο πολλαπλών χρήσεων για τις ανάγκες του μνημείου και των επισκεπτών όπου περιλαμβάνει αποξηλώσεις νεωτερικών επεμβάσεων, στερεωτικές εργασίες, αποκατάσταση όψεων, κατασκευή στέγης και δαπέδου, κατασκευή κουφωμάτων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου. Στο πλαίσιο της εφαρμογής της μελέτης τοποθέτησης ενημερωτικών πινακίδων στο φρούριο Πύλου, κατασκευάσθηκαν δύο πινακίδες μεγάλου μεγέθους για την καθοδήγηση των επισκεπτών και την καλύτερη παρουσίαση του μνημείου. Εικ.16:Φωτισμός 15

Εικ.17:Σήμανση Εικ.18:Μονοπάτια Επισκεπτών Εικ.19:Διαδρομές και Φυτεύσεις Εικ.20,21:Φυτεύσεις μέσα στο χώρο Πηγή φωτογραφιών: Νικόλαος Ζίας 2006 ΠΑΤΡΑ (Κολώνας 2006) Α. Αρχαιολογικός χώρος Βουντένης Οι εργασίες ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου ξεκίνησαν το 1997, οπότε έγιναν οι πρώτες βασικές παρεμβάσεις σε αυτόν, οι οποίες χρηματοδοτήθηκαν από το Β Κ.Π.Σ. Οι τότε εργασίες περιλάμβαναν στερεώσεις των πρανών του νεκροταφείου, των δρόμων και θαλάμων τάφων που παρουσίαζαν προβλήματα ετοιμορροπίας, διαμόρφωση του ανασκαμμένου τμήματος του νεκροταφείου με ενίσχυση του υπάρχοντος πρασίνου, συντήρηση κινητών ευρημάτων κ.α. Η επέμβαση στο χώρο έχει ως βασικό στόχο τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου, όπου ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να προσεγγίσει 16

οικιστικά χαρακτηριστικά και ενδιαφέροντα ταφικά στοιχεία μιας σημαντικής μυκηναϊκής εγκατάστασης στην περιοχή της Πάτρας. Β. Προϊστορική Ακρόπολη Τείχους Δυμαίων Οι εργασίες προστασίας, έρευνας και ανάδειξης της Ακρόπολης του Τείχους Δυμαίων ξεκίνησαν το 1998, στο πλαίσιο του Β Κ.Π.Σ., με πιστώσεις του οποίου ολοκληρώθηκαν οι βασικές εργασίες, όπως ο καθαρισμός του χώρου, η αποχωμάτωση των παλαιών ανασκαφικών τομών, η στερέωση των σωζόμενων οικιστικών λειψάνων, η απομάκρυνση των εφαπτόμενων στο μέτωπο του τείχους των μπάζων και ποικίλων επιχώσεων και η οργάνωση της εργοταξιακής εγκατάστασης. Άλλες εργασίες που έχουν γίνει είναι καθαρισμοί-αποψιλώσεις σε ολόκληρη την απαλλοτριωμένη έκταση, συνολικού εμβαδού 45 στρεμμάτων, η διαμόρφωση των διαδρομών κίνησης επισκεπτών μήκους 620 μ. και οι εργασίες συμπλήρωσηςαρμολόγησης των ασυνεχειών που υφίστανται στη δόμηση της εξωτερικής πορείας της οχύρωσης. Για την ολοκλήρωση του έργου υπολείπονται η τοποθέτηση της μόνιμης περίφραξης του αρχαιολογικού χώρου, η διαμόρφωση του χώρου στάθμευσης, η κατασκευή του κτιρίου εξυπηρέτησης επισκεπτών και η προετοιμασία και ο εμπλουτισμός του χώρου στα σημαντικότερα σημεία του με πληροφοριακό υλικό. Γ. Μυκηναϊκός Οικισμός Χαλανδρίτσας Έχουν ήδη ολοκληρωθεί καθαρισμοί και αποψιλώσεις στο χώρο, μικρής έκτασης ανασκαφική έρευνα για την αποκάλυψη της συνέχειας των οικοδομικών δακτυλίων που αποτελούν τον οικισμό, η στερέωση όλων των αποκαλυφθέντων, η τοποθέτηση της νέας περίφραξης του αρχαιολογικού χώρου και η κατασκευή του κτιρίου εξυπηρέτησης επισκεπτών. Το έργο προβλέπεται να ολοκληρωθεί με τη διαμόρφωση του χώρου στάθμευσης και την τοποθέτηση του πληροφοριακού υλικού. ΦΙΛΙΠΠΟΙ Εκτός από τη συντήρηση και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου Φιλίππων (Μπόνιας 2006) έχουν γίνει διάφορες επεμβάσεις για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών όπως, διαμόρφωση χώρου στάθμευσης για την διευκόλυνση των επισκεπτών, χώρος αναψυκτηρίου και χώροι υγιεινής, διαδρομές και πινακίδες ενημέρωσης μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, περίπτερο ενημέρωσης, δημιουργία μουσείου, καθώς και φύτευση περιμετρικά του χώρου στάθμευσης και κοντά στο χώρο του αναψυκτηρίου. Τέλος μέσα στον αρχαιολογικό χώρο έχουν γίνει καθαρισμοί και ήπιες επεμβάσεις για την προστασία και αισθητική του χώρου. 17

Εικ.22:Σήμανση Εικ.23:Χώρος Στάθμευσης Εικ.24:Αναψυκτήριο Εικ.25:Χάρτης Προσανατολισμού ΠΕΛΛΑ (Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2006) Η Πέλλα, πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων για τρεις περίπου αιώνες και ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, ανασκαμμένη σε μεγάλη έκταση στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20 ου αιώνα, έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυπληθών και ευρύτατου περιεχομένου μελετών έως σήμερα. Κύριο μέλημα από τις αρχές της δεκαετίας του 90 έως σήμερα, παράλληλα με την καταγραφή, τη συντήρηση και τη μελέτη των ανασκαφικών ευρημάτων, είναι η συντήρηση και η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας. Έτσι έγινε μια προσπάθεια δημιουργίας κατάλληλων υποδομών, τόσο για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας του προσωπικού, όσο και για τον ευπρεπισμό του επισκέψιμου χώρου, με την καθαίρεση των μεταλλικών παραπηγμάτων που στέγαζαν έως το τέλος της δεκαετίας του 90 ευρήματα και προσωπικό. Έτσι, κατασκευάστηκαν νέοι χώροι αποθήκευσης ευρημάτων, εργαστηρίων και γραφείων σε μια συγκεκριμένη περιοχή, δυτικά του μουσείου, μικρές δηλαδή κτιριακές στωικές μονάδες με κεντρική αυλή, στον τύπο των σπιτιών της Πέλλας, που απομονώθηκαν από τον υπόλοιπο χώρο με πυκνή φύτευση. Παράλληλα, βελτιώθηκε 18

η εικόνα του επισκέψιμου χώρου με επιστρώσεις των αρχαίων δρόμων για την άνετη κίνηση των επισκεπτών, τοποθέτηση νέων κιγκλιδωμάτων και ενημερωτικών πινακίδων. Μέσα στο πλαίσιο των εργασιών ευπρεπισμού εντάσσεται και η ανακαίνιση του μικρού μουσείου, που είχε κτισθεί για να λειτουργήσει ως τουριστικό περίπτερο. Σύμφωνα με τη μελέτη, σε συγκεκριμένα σημεία έχει προβλεφθεί η αντικατάσταση των σημερινών πρόχειρων στεγάστρων με μόνιμες απλές κατασκευές, εγκιβωτισμένες στους ταφικούς τύμβους και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου με φύτευση έτσι ώστε να απομονώνει τον χώρο στάθμευσης, ενώ μια πεζογέφυρα βοηθά τον επισκέπτη να περάσει στην άλλη πλευρά του καναλιού όπου βρίσκονται τα κτίρια εξυπηρέτησης επισκεπτών. Εικ.26:Χάρτης Προσανατολισμού Εικ.27:Λεπτομέρεια Διαμόρφωσης Πηγή φωτογραφιών: Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 2006 19

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΝΩΣΟΥ (Μήνως 2006) Η Επιστημονική Επιτροπή Κνωσού ξεκίνησε και συνεχίζει τις εξής μελέτες για: 1)τη βελτίωση και επέκτασης της πορείας των επισκεπτών, 2) την επέκταση των χώρων υγιεινής (w.c), 3) στέγαστρο προστασίας των αποθηκών Εικ.28:Διαμόρφωση Μονοπατιών πάνω από αρχαία Πηγή φωτογραφιών: Νικόλαος Μήνως 2006 ΔΗΛΟΣ (Χατζηδάκης 2006) Οι πρώτες προσπάθειες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για τη στέγαση των κινητών αρχαίων και την ανέγερση μουσείου άρχισαν το 1906. Οι εργασίες που αφορούν τη συντήρηση και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της Δήλου άρχισαν από το 1999. Πρόκειται για εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και στερέωσης, που αποσκοπούν α) στην περαιτέρω διάσωση και προβολή των ίδιων των μνημείων και β) στο να γίνονται τα μνημεία αυτά εύκολα και κατανοητά από το ευρύ κοινό. Το πρόγραμμα το οποίο βρίσκεται πλέον σε πλήρη εξέλιξη, βασίζεται σε τρεις κατηγορίες μελετών, εγκεκριμένες από το Κ.Α.Σ. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσεται η μελέτη του έργου για τη χάραξή και διαμόρφωση διαδρομής επίσκεψης του αρχαιολογικού χώρου της Δήλου. Η μελέτη καθορίζει μία συγκεκριμένη πορεία επίσκεψης, επιδιώκοντας τη διέλευση από τις σημαντικότερες περιοχές του αρχαιολογικού χώρου, με στάσεις σε σημεία που προσφέρουν πανοραμική θέα και είναι δυνατόν να διαμορφωθούν κατάλληλα για την ανάπαυση και ενημέρωση των επισκεπτών. Ενημερωτικές πινακίδες και σχέδια τοποθετούνται στα σημαντικότερα μνημεία. Επίσης ο προγραμματισμός του καθαρισμού και της διαμόρφωσης των οικοδομικών τετραγώνων που θα έχει πρόσβαση ο επισκέπτης. 20

Η δεύτερη κατηγορία μελετών αφορά στη συντήρηση, στερέωση και αποκατάσταση συγκεκριμένων δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων. Η τρίτη κατηγορία μελετών αφορά στη συντήρηση ψηφιδωτών δαπέδων, κονιαμάτων και τοιχογραφιών. Στόχος των εκτελούμενων εργασιών είναι η συντήρηση και στερέωση των μνημείων και η διαμόρφωση μιας πορείας επίσκεψης, έτσι ώστε να γίνει ολόκληρος ο αρχαιολογικός χώρος προσιτός στους επισκέπτες με ειδικές ανάγκες και να γίνει η επίσκεψη των μνημείων διδακτική και κυρίως ασφαλής τόσο για τους επισκέπτες όσο και για τα μνημεία. Εικ.29:Γενική Εικόνα Αρχαιολογικού Χώρου Εικ.30:Μονοπάτια για Α.Μ.Ε.Α. Εικ.31:Μονοπάτια Πάνω από Αρχαία Πηγή φωτογραφιών: Παναγίωτης Ι. Χατζηδάκης 2006 21

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΡΘΑΙΑΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΕΑΣ(Σημαντώνη-Μπουρνιά 2006) Το έργο αυτό διακρίνεται σε δύο υποέργα που αναφέρονται παρακάτω: ΠΡΩΤΟ ΥΠΟΕΡΓΟ : ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ, ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΡΘΑΙΑΣ Στη 1 η Ενότητα : Σχέση του επισκέπτη με το πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον της Καρθαίας. Περιλαμβάνονται οι ακόλουθες δράσεις : 1. Δημιουργία χώρου στάθμευσης και μικρού ξύλινου περιπτέρου με ενημερωτικό υλικό πάνω στο σημερινό κοινοτικό οδικό άξονα. 2. Δημιουργία ελεγχόμενης οδικής πρόσβασης στον αρχαιολογικό χώρο, που θα επιτρέπει την άνετη και ασφαλή επίσκεψη μικρών ομάδων και παραδοσιακών μονοπατιών. 3. Κατασκευή δικτύου μονοπατιών για την κίνηση των επισκεπτών στον αρχαιολογικό χώρο και δημιουργία σημείων ανάπαυσης ( καθιστικών ) και αναψυχής σε θέσεις με σκιά ή με εξαιρετική θέα. 4. Τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, σχετικών με την κίνηση των επισκεπτών στο χώρο, με τα μνημεία και το γεωλογικό και φυσικό περιβάλλον της περιοχής. 5. Δημιουργία μικρού αναψυκτηρίου και χώρων υγιεινής Στη 2 η Ενότητα: Φύλαξη του χώρου, διασφάλιση των σταθερών και κινητών μνημείων. Προβλέπονται οι ακόλουθες δράσεις: 1. Κατασκευή κτιρίου μουσειακής συλλογής στις Μεγάλες Πόλεις. 2. Κατασκευή φυλακίων σε τρία επιλεγμένα σημεία. 3. Η περίφραξη γίνεται με το σύνηθες στους αρχαιολογικούς χώρους συρματόπλεγμα. Στην 3 η Ενότητα: Μελέτη, συντήρηση και ανάδειξη των αρχαίων μνημείων. Εικ.32:Μακέτα Περιοχής Εικ.33:Γενική Άποψη Χώρου 22

Εικ.34:Μονοπάτια Επισκεπτών Πηγή Φωτογραφιών: Τάνια Πανάγου ΜΥΚΗΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΕΡΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΧΩΡΟΣ (Παπαθανασόπουλος 2006) Στόχος που πρυτανεύει στην επέμβαση αυτή είναι η στερέωση, η προστασία και η ανάδειξη των μνημείων και παράλληλα, η λήψη μέτρων και η κατασκευή έργων διευκόλυνσης και ενημέρωσης των επισκεπτών με την έγκριση του Κ.Α.Σ. Προγραμματισμένες εργασίες είναι οι εξής : 1. Διαμόρφωση πορειών επίσκεψης 2. Κατασκευή στεγάστρου 3. Εργασίες υποδομής και ευτρεπισμού του αρχαιολογικού χώρου 4. Φωτογράφηση της περιοχής 5. Σχεδιαστικές αποτυπώσεις Έχουν εκπονηθεί, εγκριθεί από το Κ. Α. Σ. και ολοκληρωθεί ή βρίσκονται σε στάδιο έγκρισης και υλοποίησης οι εξής μελέτες: Αντικατάσταση υπάρχουσας φθαρμένης σκυροδετημένης ασφαλτοστρωμένης επίστρωσης της Πορείας ανόδου από το εκδοτήριο εισιτηρίων μέχρι την Πύλη των Λεόντων Κατασκευή Πορείας επισκεπτών από τη Βόρεια πύλη της Ακροπόλεως Μυκηνών μέχρι το εκδοτήριο εισιτηρίων του αρχαιολογικού χώρου Κατασκευή περίφραξης αρχαιολογικού χώρου Μυκηνών Τεκμηρίωση, Στερέωση και Ανάδειξη της ανατολικής πλευράς Κατασκευή δεξαμενής νερού και επέκταση του υπάρχοντος δικτύου ύδρευσης Κατασκευή στεγάστρων στη Νότια Οικία Αποκατάσταση Ταφικού Κύκλου Α Προστασία και ανάδειξη των δαπέδων και της Εστίας του Ανακτόρου Μυκηνών 23

Εικ.35:Μονοπάτια επισκεπτών Εικ.36:Φωτογραφία ακροπόλεως Εκδοτική Αθηνών Εικ.37:Χώρος θέας Πηγή φωτογραφιών 35 και 37:Γεώργιος Α. Παπαθανασόπουλος 2006 24

1.1.3.Παραδείγματα Εξωτερικού (Πηγή www.fotolia.com) Περού-Φυλή Ίνκας Εικ.38, 39:Φυτεύσεις μέσα στον αρχαιολογικό χώρο Εικ.40:Διαδρομές μέσα στο χώρο Εικ.41:Διαδρομές και φυτεύσεις μέσα και γύρω από το χώρο 25

Εικ.42:Διιαδρομές επισκεπτών Ιερουσαλήμ Εικ.43:Φυτεύσεις μέσα στο χώρο και διαδρομές 26

Παλένκε-Μεξικό: Φυλή Μάγια Εικ.44:Προστασία αρχαιολογικού από επισκέπτες με κολωνάκια Βουδαπέστη Εικ.45:Φύτευση γύρω από αρχαιολογικό χώρο 27

1.2.Συμπεράσματα Μετά την ανεύρεση άλλων παρόμοιων μελετών όσον αφορά τη διαμόρφωση Αρχαιολογικών χώρων καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι οι περισσότεροι χώροι διαθέτουν έργα υποδομής, υδροδότησης, ηλεκτροδότησης, και φωτισμού, αλλά και αποχέτευσης λημμάτων, αναγκαίων για την εύρυθμη λειτουργία των χώρων. Άλλες επεμβάσεις που έχουν γίνει, έχουν σαν σκοπό περισσότερο την εξυπηρέτηση των επισκεπτών αλλά ταυτόχρονα βελτιώνουν αισθητικά τους χώρους και κάνουν τους επισκέπτες να θέλουν να εξερευνήσουν το χώρο περισσότερο. Αυτές οι επεμβάσεις είναι συνήθως μονοπάτια γύρω και μέσα στους αρχαιολογικούς χώρους, πινακίδες σήμανσης που κατατοπίζουν τον επισκέπτη για την περιοχή που έχουν μπροστά τους, κιόσκια ενημέρωσης και εκθεσιακοί χώροι καθώς και χώρους στάθμευσης για την καλύτερη προσέγγιση των επισκεπτών στο χώρο, πάντα με σεβασμό προς τους αρχαιολογικούς χώρους και με ήπιες επεμβάσεις. Οι αρχαιολογικοί χώροι αποτελούν ένα κομμάτι άρρηκτα συνδεδεμένο για τον πολιτισμό και τη συνέχεια αυτού, ενώ με τη σωστή ανάδειξη και διαμόρφωση ενισχύεται ακόμη περισσότερο η αξία και το ενδιαφέρον προς αυτούς τους χώρους. 1.3.Περιοχή Μελέτης Περίπτωσης Με βάση τα συμπεράσματα των παραπάνω παρόμοιων αρχαιολογικών χώρων αντλούμε χρήσιμες πληροφορίες για την μελέτη περίπτωσης που αφορά τον αρχαιολογικό χώρο Παλαμαρίου που βρίσκεται στο νησί της Σκύρου (όπως φαίνεται και παρακάτω)στις Βόρειες Σποράδες και ανήκει στο Νομό Ευβοίας. 28

1.3. Χάρτης Προσανατολισμού (Βλ. Τόμος Β σχέδιο Β1) Χάρτης Ελλάδος και τοποθεσία νησιού-πηγή Google earth Θέση Παλαμαρίου σε σχέση με το νησί-πηγή Google earth Ο αρχαιολογικός χώρος Παλαμαρίου-Σκύρου Πηγή: Επιστημονική Επιτροπή Παλαμαρίου Κ.Ξενικάκης 29

1.3.1.Ιστορική Εξέλιξη του Νησιού (πηγή: τουριστικός χάρτης Σκύρου) Η Σκύρος είναι το νοτιότερο και το μεγαλύτερο νησί του νησιωτικού συμπλέγματος των Βορείων Σποράδων. Τα εντυπωσιακά αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο της Σκύρου, πιστοποιούν ότι το νησί ήταν κατοικημένο ήδη από τη νεολιθική εποχή (5550 π.χ). Την πρώιμη και μέση περίοδο της Χαλκοκρατίας (2900-1650 π.χ) η ζωή στο νησί γνώρισε μεγάλη ακμή. Μετά όμως στα Μυκηναϊκά χρόνια (1650-1350 π.χ)οι μόνες πληροφορίες για τη Σκύρο είναι αυτές που μας δίνει ο Ομηρος στα έπη του. Βασιλιάς του νησιού ήταν ο Λυκομήδης, στην αυλή του οποίου είχε κρυφτεί ο Αχιλλέας για να αποφύγει τη συμμετοχή του στον Τρωικό πόλεμο, κατ εναλλαγή της μητέρας του Θέτιδας. Όμως ο πολυμήχανος Οδυσσέας ανακάλυψε την κρυψώνα του και με τεχνάσματα τον ανάγκασε να έρθει και να πολεμήσει στην Τροία όπου συνέβαλε στη νίκη των Αχαιών αλλά στο τέλος σκοτώθηκε κάτω από τα τείχη της Τροίας, όπως ήταν προδιαγεγραμμένο από τις Μοίρες. Τους αιώνες μετά τα μυκηναϊκά χρόνια η Σκύρος συνδέεται στενά με την Εύβοια και τη Θεσσαλία, αναπτύσσει εμπορικές σχέσεις μαζί τους και γνωρίζει μια νέα περίοδο ακμής. Το 475 π.χ την κατέλαβε ο Αθηναίος στρατηγός Κίμων, εγκατέστησε εδώ Αθηναίους αποίκους και την ενσωμάτωσε στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Το 86 π.χ πέρασε στην κυριαρχία των Ρωμαίων, έως τη γέννηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, οπότε και πέρασε στην εξουσία των Βυζαντινών, στο Θέμα του Αιγαίου πελάγους. Από τα βυζαντινά χρόνια, διατηρείται μέσα στο κάστρο ο ναός Κοίμησης της Θεοτόκου, του 895 και του 960 ο ναός του αγίου Γεωργίου, στο κάστρο και αυτός. Οι σταυροφόροι που κατέλυσαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία το 1204 παρέδωσαν τη Σκύρο στους αδελφούς Γκίζη και την οικογένεια Τιέπολο. Το 1403 την καταλαμβάνει ο Σουλτάνος, αλλά το 1453, όταν οι Τούρκοι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη, συμφωνούν να αφήσουν τη Σκύρο στην εξουσία των Βενετών. Υπό την εξουσία των Βενετών η Σκύρος γνωρίζει μια νέα περίοδο ακμή, ώσπου καταλαμβάνει το νησί ο αρχιπειρατής και ναύαρχος του τουρκικού στόλου Μπαρμπαρόσα και το λεηλατεί μέχρι τελικής ερήμωσης. Η ζωή στο νησί ξεκινάει και πάλι σιγά από το μηδέν, με χίλιους κινδύνους και βάσανα, ώσπου απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό κατά την Επανάσταση του 1821 (στην οποία συμμετείχε ενεργά) και εντάχθηκε από την πρώτη στιγμή στο νεοελληνικό κράτος. 30

1.3.2.Ο Αρχαίος Οικισμός Παλαμάρι Ο όρμος Παλαμαρίου βρίσκεται στις βορειοανατολικές ακτές της Σκύρου και συγκεκριμένα στο χαμηλό πλάτωμα (20μ. ύψος) βόρεια ακριβώς από την παραλία Παλαμάρι και την εύφορη ενδοχώρα το Τραχύ. Πρόκειται για μια αρχαιολογικά σημαντική περιοχή, λόγω του προϊστορικού οικισμού που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στο βόρειο τμήμα του όρμου(παρλαμά 2006) Η περιοχή έχει χωριστεί σε Α και Β ζώνη μετά από αποφάσεις που πάρθηκαν (βλ. Τόμος Β παράρτημα) και έχει απαγορευτεί οποιαδήποτε παρέμβαση ή κατασκευή. Υπάρχουν μόνο γεωργικές καλλιέργειες και ιδιοκτησίες στην Α ζώνη, ενώ στη Β ζώνη ιδιοκτησίες, γεωργικές καλλιέργειες και λίγα διάσπαρτα σπίτια. Η ακτογραμμή της 3 ης και 2 ης χιλιετίας ήταν αρκετά ανατολικότερα της σημερινής και η βραχονησίδα που απέμεινε στο μέσον περίπου του όρμου αποτελούσε μέρος του ακραίου βραχώδους τμήματος του ακρωτηρίου, το οποίο έκλεινε προς τον βορρά τον μικρότερο τότε όρμο, προστατεύοντας από τους ισχυρούς Β-ΒΑ ανέμους. Επίσης στο σημείο όπου υπάρχει ο ποταμός υπήρχε λιμνοθάλασσα όπως προκύπτει από τις ραδιοχρονολογήσεις των δειγμάτων από τις αποθέσεις της παράκτιας πεδιάδας.(παρλαμά 2007) Η πόλη αυτή ήταν οχυρωμένη με ένα ισχυρό τείχος, ενισχυμένο με πεταλόσχημους προμαχώνες. Ιδρύθηκε περί το 2500 π.χ. και εγκαταλείφθηκε οριστικά γύρω στο 1650 π.χ. Οι κάτοικοι της ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και τη γεωργία, αλλά ήταν και έμποροι που ταξίδευαν με τα καραβάνια τους στο βορειοανατολικό Αιγαίο, στις ακτές της Τρωάδας και την Εύβοια, εμπορευόμενοι τα πήλινα και τα μεταλλικά αντικείμενα που κατασκεύαζαν στα εργαστήρια τους. Ο μεγάλος αριθμός λεπίδων και απολεπισμάτων οψιανού φανερώνει ότι το Παλαμάρι ήταν έναν από τους σταθμούς διακίνησης οψιανού στο Αιγαίο. Οι επίσης μικρής εκτάσεως συστηματικές ανασκαφές των ετών 1985-1994 στον Τομέα Β, όπου απεκαλύφθηκαν τμήματα συγκροτημάτων μεγαροειδών οικιών εκατέρωθεν ενός στενού δρόμου ενίσχυσαν τις αρχικές εκτιμήσεις και υποθέσεις, ιδιαίτερα με την ανεύρεση πολλών μεταλλινών αντικειμένων, χαλκών κυρίως, αλλά και ικανού αριθμού μολυβδίνων, και ανέδειξαν περισσότερο τον ρόλο της προϊστορικής αυτής θέσης στη διακίνηση των μετάλλων και στις διαπεριφερειακές σχέσεις του Αιγαίου και των ακτών του.(παρλαμά 2007) Ένα σημαντικό θέμα που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι η ανασκαφή του αρχαιολογικού χώρου παρουσίασε 4 διαδοχικές φάσεις χωρίς σημαντικά ενδιάμεσα κενά. Η φάση Παλαμάρι Ι χρονολογήθηκε στην ΠΧ ΙΙ περίοδο, η Παλαμάρι ΙΙ, στην οποία παρουσιάζονται χαρακτηριστικά της φάσης Καστρί και αναγνωρίζονται στοιχεία μεταβατικής περιόδου, στην πρώιμη ΠΧ ΙΙΙ και η φάση Παλαμάρι ΙΙΙ, η οπίοα ακολουθεί χωρίς κανένα ενδιάμεσο κενό, στην προχωρημένη ΠΧ περίοδο ΙΙΙ. Στη φάση Παλαμάρι ΙV εντάχθηκαν τα σχεδόν επιφανειακά κατάλοιπα των πρωίμων χρόνων της ΜΧ, τα οποία έδειχναν συνέχεια της κατοίκησης και στην περίοδο αυτή, δεν ήταν όμως ακόμη τότε ευκρινής η διάρκεια και η σημασία της περιόδου αυτής στο παλαμάρι.(παρλαμά 2007) (βλ.εικ.46) 31

Εικ.46:Φάσεις Παλαμαρίου Πηγή Φωτογραφιών: Επιστημονική Επιτροπή Παλαμαρίου Ο αρχαιολογικός χώρος εκτός από τις φάσεις που χωρίζεται (όπως φαίνεται και παραπάνω) με βάση χρονολογίες και χαρακτηριστικά, έχει χωριστεί και σε 4 τομείς με βάση τις ανασκαφές που έχουν γίνει σε διάφορα σημεία του χώρου.(μπονάτσος 2007) Ο τομέας Α και Δ (βλ.εικ. 47 κ 50)είναι ελαφρά ανεσκαμμένος λόγω της έλλειψης χρόνου που υπάρχει. Ο τομέας Β (βλ. εικ. 48)μας δίνει πολλές πληροφορίες για την πολεοδομική οργάνωση του χώρου με την ύπαρξη πλακοστρωμένου δρόμου, ενώ έχουν αναγνωριστεί και εργαστηριακοί χώροι. Τέλος ο τομέας Γ (βλ. εικ. 49) παρουσιάζει και αυτός εργαστηριακούς χώρους και οικίες και ανήκει στη μέση εποχή του Χαλκού (1700 ΠΧ) (Μπονάτσος 2007) 32

Εικ.47: Τομέας Α Εικ.48: Τομέας Β Εικ.49: Τομέας Γ Εικ.50: Τομέας Δ Κάποια αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής είναι αγγεία, πίνακας με μικροεργαλεία από οψιανό, ένα λίθινο εργαλείο κρούσεως μαζί με ένα μεγάλο γουδί από ηφαιστειακό λίθο, μεταλλικά και λίθινα εργαλεία, όπλα, κοσμήματα και σκεύη που τεκμηριώνουν τη μεταλλουργική δραστηριότητα, πήλινο σφράγισμα, η ενσφράγιστη λαβή και το πήλινο ενσφράγιστο κυλινδρικό αντικείμενο που υποδεικνύει τις εμπορικές συναλλαγές, δύο χρυσοί κρίκοι και τμήματα από αργυρές περόνες που υποδηλώνουν «αγαθά κύρους», ενώ παράλληλα συνεχίζονται οι ανασκαφικές εργασίες.(παρλαμά2007 και Μουσείο Σκύρου) Έχουν περάσει ήδη 25 χρόνια από την πρώτη δοκιμαστική ανασκαφή, ενώ από το 2000 οι ανασκαφικές εργασίες εντατικοποιήθηκαν χάρις στην ένταξη του χώρου στο ειδικό πρόγραμμα, χρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή κοινότητα, με στόχο την ανάδειξη της μνημειακής οχύρωσης. Η Σκύρος με τα δεδομένα του Παλαμαρίου κατέχει μια νέα θέση-κλειδί στο Αιγαίο και συμπληρώνονται στοιχεία σε ότι αφορά την Πρώιμη και Μέση Χαλκοκρατία.(Παρλαμά 2007) 33

1.4.Ανάλυση της Περιοχής Η ανάλυση της περιοχής αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι για την κατανόηση της όσον αφορά τη βλάστηση, τις κλίσεις του εδάφους, τη μορφολόγια του χώρου κ.α, αφενός για καταλήξουμε στη σωστή πρόταση που να ταιριάζει με το περιβάλλον και αφετέρου να κατατοπίσει τους αναγνώστες. 1.4.1.Φυσικό-Γεωγραφικά Χαρακτηριστικά και Αρχαιολογικά Δεδομένα (Παυλόπουλος Κ. και συνεργάτες 2004) Φυσικά χαρακτηριστικά Στον όρμο εκβάλλει ένα μικρό ρέμα με διεύθυνση ροής από νοτιοδυτικά προς τα βορειοανατολικά. Το υδρογραφικό δίκτυο του ρεύματος αυτού αποστραγγίζει μια μεγάλη έκταση του βορειοανατολικού τμήματος του νησιού. Στην περιοχή των εκβολών έχει διαμορφωθεί μια παράκτια αλλουβιακή πεδιάδα με την κοίτη του ρέματος να αναπτύσσει μαιανδρική μορφή λίγο πριν την εκβολή. Γεωγραφικά και Αρχαιολογικά Δεδομένα Η περιοχή παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Το 1979 επισημάνθηκαν πρώτη φορά τα επιφανειακά κατάλοιπα μια προϊστορικής εγκατάστασης στο βόρειο τμήμα του όρμου. Ο οικισμός που σώζεται σήμερα βρίσκεται σε ένα λόφο με υψόμετρο 19 μ. και έχει έκταση 17 στρεμμάτων. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο που κατέστησε αναγκαία την έρευνα, προστασία και ανάδειξη του οικισμού αυτού είναι η οχύρωση, ο βασικός τύπος της οποίας (τείχος, προμαχώνας, προτείχισμα) είναι γνωστός στην Ελλάδα κυρίως από το Καστρί της Σύρου, απαντά όμως και σε άλλες θέσεις του Αιγαίου καθώς και σε όλη την περιοχή της Μεσογείου κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Στο Παλαμάρι η οχύρωση είναι περισσότερο σύνθετη και έχει μια μακρά διάρκεια μέσα στο χρόνο, με διαδοχικές προσθήκες, μετατροπές και επισκευές που αποδεικνύουν τη χρήση της και Μ.Χ. περίοδο. Η παρουσία της στο παλαμάρι από τα μέσα της 3 ης χιλιετίας αποδεικνύει σε συνδυασμό και με άλλα στοιχεία, την ύπαρξη εκεί μιας οργανωμένης κοινωνίας που παράγει και διακινεί αγαθά, και είναι ικανή να σχεδιάσει και να εκτελέσει ένα τέτοιο μεγάλο δημόσιο έργο για να υπερασπιστεί το ρόλο της στο Αιγαίο, καθώς η θέση αυτή ήταν ασφαλώς ένας σταθμός στις θαλάσσιες οδούς μεταφοράς της πρώτης ύλης και της επεξεργασίας των μετάλλων. 34

1.4.2.Γεωμορφολογική Εξέλιξη του Όρμου (Παυλόπουλος Κ. και συνεργάτες 2004) Η ακτογραμμή του όρμου την περίοδο του 2800 π.χ. βρισκόταν ανατολικά της σημερινής κατά περίπου 75 μ. στη θέση της σημερινής εκβολής του υδάτινου ρεύματος και κατά περίπου 150 μ. νοτιότερα του χώρου των ανασκαφών. Το νησί στο μέσο του όρμου ήταν ενωμένο με την ξηρά και αποτελούσε ακρωτήριο που εκτεινόταν νοτιοανατολικά του λόφου του αρχαίου οικισμού, όπως μαρτυρά η ύπαρξη βυθισμένων αρχαίων οστράκων και δομικών υλικών στον υποθαλάσσιο χώρο μεταξύ του νησιού και του χώρου ανασκαφών. Συνεπώς την περίοδο αυτή ο όρμος ήταν προστατευμένος από βορειοανατολικούς ανέμους και είχε άνοιγμα προς τα νοτιοανατολικά και αρκετά νοτιότερα της σημερινής θέσης των ανασκαφών. Νοτιοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου υπήρχε μια λιμνοθάλασσα και η λειτουργία της θεωρείται πολύ πιθανό να συνεχίστηκε μέχρι και δύο αιώνες πριν από σήμερα. Η έκταση της λιμνοθάλασσας δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί με ακρίβεια λόγω του περιορισμένου αριθμού τάφων και γεωτρήσεων δειγματοληψίας. Η έκτασή της δεν παρέμενε σταθερή αλλά αυξομειωνόταν σημαντικά. Η επικοινωνία της με τη θάλασσα γινόταν μέσω φυσικής διόδου που πιθανά ήταν οι τότε εκβολές του ρέματος 1.4.3.Κλίμα (Παυλόπουλος και συνεργάτες 2004) Η μέση ετήσια θερμοκρασία στη Σκύρο ανέρχεται στους 16 ο c με μέγιστη τιμή 25 ο C τον Ιούλιο και ελάχιστη 6 ο c τον Ιανουάριο. Τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα έχουν ετήσια τιμή 600 mmμε μέγιστη τιμή να σημειώνεται το μήνα Ιανουάριο και ελάχιστη τον Ιούλιο.(Βλ. Τόμος Β παράρτημα ) 1.4.4. Γεωλογία Τεκτονική (Παυλόπουλος Κ. και συνεργάτες 2004) Η ευρύτερη περιοχή της βόρειας Σκύρου ανήκει στην Πελαγονική γεωτεκτονική ενότητα. Οι γεωλογικοί σχηματισμοί που απαντούν στην περιοχή είναι οι ακόλυθοι: Ασβαστιτικοί σχιστόλιθοι, σερικτιτικοί φυλλίτες και κυανοσχιστόλιθοι με μεταγραουβάκες, λατυποπαγή και παρεμβολές μεταηφαιστιτών (Melentis 1973, Baltatzis 1988).Καταλαμβάνουν την περιοχή δυτικά της αρχαιολογικής θέσης. Ο γεωλογικός αυτός σχηματισμός ανήκει στο Ηωελληνικό τεκτονικό κάλυμα, το οποίο βρίσκεται επωθημένο στους σχηματισμούς της Άνω Κρητιδικής Πελαγονικής σειράς. Στην περιοχή μελέτης οι σχιστόλιθοι μπορούν να χαρακτηρισθούν σαν ασβεστιτικοί με ενστρώσεις πυριτιόλιθων (ΙΓΜΕ 1989).Τέμνονται από δύο συστήματα διακλάσεων κάθετων μεταξύ τους και κατά θέσεις είναι καλύμμένοι από κρούστες μικριτικού ασβεστίτη (ΙΓΜΕ 1989 Kissei et al. 1986a, Kissei et al. 1986b). Υπάρχουν επίσης αποθέσεις του Νεογενούς που αποτελούνται από εναλλαγές ψαμμιτών, κροπαλοπαγών και μαργών (Melentis 1973). Εμφανίζονται στο λόφο του αρχαίου οικισμού και στο βόρειο ακρωτήριο του όρμου. Χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση ασβεστιτικών ψαμμιτών στην περιοχή, που καλύπτουν σε αρκετές θέσεις το σχηματισμό του Νεογενούς 35

Η παράκτια πεδιάδα των εκβολών του ρέματος καλύπτεται από χαλαρές Ολοκαινικές αμμώδεις αποθέσεις. Η άφθονη άμμος, που πιθανά προέρχεται από την αποσάρθρωση των ασβεστιτικών ψαμμιτών και τη διάβρωση των ακτών, αναδιανέμεται από το σύγχρονο ανεμολογικό καθεστώς της ευρύτερης περιοχής του όρμου σχηματίζοντας θίνες που καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση της παράκτιας πεδιάδας ενώ καλύπτουν ακόμη και τους ασβεστιτικούς σχιστόλιθους σε υψόμετρο 30 μ. Στην ευρύτερη περιοχή εμφανίζονται δύο συστήματα ρηγμάτων. Ένα παλιότερο με διεύθυνση ΒΒΔ-ΝΝΑ και ένα μεταγενέστερο με διεύθυνση ΑΒΑ-ΔΝΔ (Ζέρβας και Παντζίρης 1978, ΙΓΜΕ1989, Kissei et al. 1986a) 1.4.5.Πληθυσμός (Πηγή Ε.Σ.Υ) Σύμφωνα με τα στοιχεία απογραφής του πληθυσμού του Δήμου Σκύρου που παρουσιάζονται στον Διάγραμμα 1 και στον Πίνακα 1 από το έτος 1854 έως και το έτος 2001 φαίνεται ότι ο πληθυσμός διάφορες αυξομειώσεις από δεκαετία σε δεκαετία. Ο πληθυσμός του Δήμου Σκύρου, κατά την τελευταία απογραφή που έγινε το έτος 2001, ανέρχεται στους 2.602 κατοίκους. Από αυτούς οι 1.748 κατοικούν στη Σκύρο (Χώρα), 120 κατοικούν στη περιοχή Ασπόυς, 15 στην Ατσίτσα, 43 στις Αχερούνες, 16 στο Αχίλλι, 43 στην Καλαμίτσα, 12 στο Καλικρί, 319 στη Λιναριά, 88 στο Λουτρό, 134 στο Μώλο, 23 στη Νύφι, 3 στο Πεύκο και 38 στο Τραχύ. Παρακάτω φαίνονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της απογραφής των άλλων ετών. 36

Πίνακας 1: Απογραφή πληθυσμού ΔΗΜΟΣ ΣΚΥΡΟΥ 2001 1991 1981 1971 1961 1951 1940 1928 1920 1907 1896 1889 1879 2.602 2.901 2.757 2.352 2.882 3.193 3.395 3.179 2.987 4.172 3.512 3.188 3.247 Σκύρος 1.7481.8062.2171.9252.4112.6352.9752.8782.8203.9623.5123.1843.247 Αγιος Φωκάς - - - - - - - 102 - - - - - Ασπούς 120 47 31 21 - - - - - - - - - Ατσίτσα 15 22 - - - - - - - - - - - Αχερούνες 43 71 77 - - - - - - - - - - Αχίλλι 16 26 - - - - - - - - - - - Καλαμίτσα 43 29 - - - - - - - - - - - Καλικρί 12 44 - - - - - - - - - - - Κυρά Παναγιά - - 14 - - - - - - - - - - Λιναριά 319 146 121 211 249 278 203 199 167 210 - - - Λουτρό 88 24 131 136 222 280 217 - - - - - - Μελά - 103 52 59 - - - - - - - - - Μετόχι Αγ. - - - - - - - - - - - 4 - Γεωργίου Μώλος 134 244 - - - - - - - - - - - Νύφι 23 26 - - - - - - - - - - - Πεύκος 3 - - - - - - - - - - - - Τραχύ 38 313 114 - - - - - - - - - - 1870 1861 1856 1855 1854 Σκύρος 3.029 2.572 2.505 2.279 2.216 37

Διάγραμμα 1: Απογραφή πληθυσμού Ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων ασχολείται με την κτηνοτροφία, η Σκύρος φημίζεται για τα μικρά άλογά της (πόνεϊ), και τον τουρισμός που είναι οι βασικές δραστηριότητες της οικονομίας της Νήσου Σκύρου. Οι κάτοικοι του νησιού ασχολούνται επίσης με τη γεωργία (υπολογίζεται ότι στο νησί της Σκύρου υπάρχουν πάνω από 50.000 αιγοπρόβατα) από την εκτροφή των οποίων ζουν εκατοντάδες οικογένειες του νησιού, την αλιεία, τη βιοτεχνία, τα μάρμαρα και τα ζωοκομικά προϊόντα. Η πιο χαρακτηριστική σκυριανή χειροτεχνία είναι η κεντητική και χρησιμοποιείται για τη διακόσμηση του οικιακού ρουχισμού και της σκυριανής φορεσιάς. Το νησί επίσης φημίζεται για την τέχνη του στην κατασκευή επίπλων. Τα ιδιότυπα σκυριανά έπιπλα τα συναντάμε σε πολλές πόλεις. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης κι η αγγειοπλαστική όπου αρκετοί κάτοικοι ασχολούνται με αυτήν. Οργανωμένα εργαστήρια λαϊκής τέχνης, όπως ξυλογλυπτικής, κεραμικής, και καλαθοπλεκτικής υπάρχουν στην πρωτεύουσα και στο Γιαλό. 1.4.6.Υπάρχουσα Κατάσταση Αρχαιολογικού Χώρου( κατασκευές) (Βλ. Τόμος Β σχέδιο Β2) Η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι για να κατανοήσουμε το χώρο, ώστε να καταλήξουμε στη διαμόρφωση και σχεδίασή του. Η καταγραφή και αποτύπωση έγινε με την επίσκεψη στην περιοχή μελέτης, με τη χρήση ψηφιακής φωτογραφικής μηχανής όπου παρατηρήθηκαν τα εξής: Περίφραξη, από απλό τύπο χαμηλού τοίχου, ο οποίος φέρει ανοξείδωτους πασσάλους με πλέγμα επίσης ανοξείδωτο, ειδικής παραγγελίας λόγω των συνθηκών της περιοχής. Κατά μήκος τμήματος της ανατολικής πλευράς υπάρχει ισχυρότατος τοίχος για την αντιστήριξη της πλευράς αυτής του ακρωτηρίου που κατατρώγεται από την ορμή της θάλασσας, με θεμελίωση από οπλισμένο σκυρόδεμα, ο οποίος χρησίμευσε και ως βάση για την έμπηξη των πασσάλων της περίφραξης.(βλ.εικ.50) o Στη βόρεια πλευρά, όπου ο τοίχος της περίφραξης είναι επίσης ένας ισχυρός τοίχος αντιστήριξης με θεμελίωση οπλισμένου σκυροδέματος, ενώ στη δυτική πλευρά του χώρου όπου υπήρχε ένα ρήγμα, έγινε 38

ειδική κατασκευή γεφυρώσεώς του, προκειμένου να κατασκευασθεί ο τοίχος της περίφραξης.(βλ.εικ.52) o Σημειώνουμε ότι η κατασκευή των τοίχων περίφραξης έχει συνδυασθεί και σε άλλα σημεία εκτός της βόρειας πλευράς του οικισμού, με τη διευθέτηση ομβρίων υδάτων. Με διαμόρφωση των νεροσυρμών και με την κατασκευή κατά διαστήματα χαμηλών καμπύλων λιθόκτιστων εμποδίων, αποτρέπεται η συγκέντρωση τους σε ανεσκαμμένους χώρους και η ροή τους ελέγχεται και κατευθύνεται προς τους τοίχους της περίφραξης, όπου μέσω ενός απλού ειδικού συστήματος κατακόρυφων και οριζοντίων σωλήνων που τοποθετούνται μέσα στο χώμα και στους τοίχους, διοχετεύονται στη θάλασσα.(βλ.εικ.50) (Βλ. Τόμος Β σχέδιο Β2) Εικ.51:Περίφραξη Εικ.52:Περίφραξη σε Ανατολική Πλευρά Αρχείο Επιστημονικής Επιτροπής Παλαμαρίου Σκύρου Φώτο: Κ. Ξενικάκης Στο νοτιότερο σημείο του αρχαιολογικού χώρου υπάρχει το κτήριο των επισκεπτών. Το ισόγειο του κτιρίου το οποίο διατηρεί βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής, έχει εμβαδόν 140 τ.μ και περιλαμβάνει, εκτός από το φυλάκιο και τους χώρους υγιεινής, την αίθουσα στην οποία προβλέπεται να οργανωθεί η έκθεση όχι των ευρημάτων της ανασκαφής, τα οποία έχουν και θα έχουν τη θέση τους στο μουσείο της Σκύρου, αλλά ενημερωτικού υλικού (μακετών, φωτογραφιών, σχεδίων, αναπαραστάσεων, αντιγράφων) σχετικού με τον οικισμό, την οχύρωσή του και τις εξειδικευμένες ασχολίες των κατοίκων του. με την οθόνη αφής θα μπορούν οι επισκέπτες να έχουν περισσότερες αρχαιολογικές πληροφορίες για το χώρο του Παλαμαρίου και πως συντέλεσε στη ιστορία. Το μεγάλο υπόγειο του κτιρίου 150 τ.μ., το οποίο περιλαμβάνει και χώρο εργασίας για την πρώτη επεξεργασία των οστράκων και άλλων κινητών ευρημάτων από τους ανασκαφείς, θα χρησιμοποιηθεί ως αποθήκη οστράκων και υλικών και στην αυλή θα οργανωθεί πλυντήριο οστράκων.(βλ.εικ.53) 39

Εικ.53:Εκθεσιακός Χώρος Αρχείο Επιστιμονικής Επιτροπής Παλαμαρίου Σκύρου Φώτο: Κ. Ξενικάκης Πορείες επισκεπτών από δύο διαφορετικά είδη (το ένα είναι φτιαγμένο από 5 διαφορετικά υλικά για να είναι φιλικό με τον αρχαιολογικό χώρο και το άλλο από ειδικό ξύλο μπακιράϊ για να περνάει πάνω από τα αρχαιολογικά ευρήματα) (Βλ.εικ.54,55) (Βλ. σχέδιο Β6) Πινακίδες ενημέρωσης από λάβα και επιστρώσεις πορσελάνης (Βλ.εικ.56) που υπάρχουν στο εσωτερικό και εξωτερικό του βορείου τείχους όπως επίσης και νότια της εξωτερικής οχύρωσης, μία κεντρική εκεί που αρχίζουν τα μονοπάτια και δίπλα από το γραφείο των αρχαιολόγων, (Βλ. Τόμος Β σχέδιο Β6) Εργοταξιακό οίκημα (Βλ.εικ.58) για την εξυπηρέτηση των εργατών, ηλεκτροδότηση και υδροδότηση του χώρου και Καθορισμός Α και Β ζώνης από σχετικό ΦΕΚ. Γραφείο αρχαιολόγων μέσα στον αρχαιολογικό χώρο κοντά στον τομέα Β φτιαγμένο μόνο από πέτρα. (Βλ.εικ.57) (Βλ. Τόμος Β σχέδιο Β2) Παροχή ηλεκτροδότησης και υδροδότησης (βλ. Τόμος Β παράρτημα πρόταση φωτισμού και άρδευσης) Εικ.54:Πλακόστρωτο από ξύλο μπακιράϊ Εικ.55:Πλακόστρωτο από 5 διάφ υλικά 40