Ομιλία Ελένης Μηλιαρονικολάκη στην εκδήλωση για τον Α. Τάσσο (23/3/2015 στην έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ στον Περισσό) Αγαπητοί φίλοι και σύντροφοι, Ποιος αλήθεια από μας δεν γνωρίζει τον Α.Τάσσο, κατά κόσμον Αναστάσιο Αλεβίζο; Ο Τάσσος χάραξε ανεξίτηλα στη μνήμη μας τις μεγάλες ώρες της ταξικής πάλης στη χώρα μας, έκανε εικόνες τις όμορφες ιδέες μας για τον κόσμο που θέλουμε να φτιάξουμε, έδωσε σχήμα και μορφή στον αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση, όπως ο Ρίτσος του έδωσε τη φωνή του. Το έργο του είναι ο πιο σύντομος δρόμος για να φτάσουμε σ ό,τι ανώτερο κρύβει η λαϊκή ψυχή. Έναν τέτοιο δημιουργό δεν τον θυμόμαστε μόνο επετειακά. Εξακολουθεί να ζει ανάμεσά μας. Άλλωστε κι αυτό το κτίριο, το κτίριο της ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, έχει σφραγιστεί από την παρουσία του. Όποιος περνά το κατώφλι του από την εσωτερική είσοδο κυριεύεται από ένα μνημειώδες έργο 60 τετραγωνικών μέτρων, που συμβολίζει την ιστορική κίνηση της ανθρωπότητας μέσα από την πάλη των μαζών.είναι μια επιβλητική μεταφορά σε ψηφιδωτό της ξυλογραφίας του Τάσσου «Τα παιδιά της ασφάλτου»- έργο αφιερωμένο από τον καλλιτέχνη στην επέτειο των 57 χρόνων από την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος - που κατασκευάστηκε με την παμπάλαιη βυζαντινή τεχνική απ ευθείας στον τοίχοκαι κάτω από την επίβλεψη της αξέχαστης ζωγράφου και συντρόφου του Τάσσου στη ζωή Λουκίας Μαγγιώρου - μια και ο ίδιος δεν πρόλαβε να το επιμεληθεί αυτοπροσώπως - από δύο εκλεκτούς εικαστικούς: τον Νίκο Ευγενίδη και την Κλειώ Μακρή, κόρη του γνωστού κομμουνιστή γλύπτη Μέμου Μακρή. Έτσι το φετινό αφιέρωμά μας στο μεγάλο αυτό χαράκτη - δημιουργό δεν αποσκοπεί στην υπόμνηση, αλλά στην καλύτερη γνώση και κατανόηση της πρωτοπόρας ρεαλιστικής και στρατευμένης με την πλευρά των καταπιεσμένων τέχνης του, που δεν γνώρισε ασυνέπειες και χάσματα, γιατί ποτέ δεν αφαιρέθηκε από την ανθρώπινη ζωή και τις ανάγκες της. Καταγόμενος από φτωχή αγροτική οικογένεια της Λευκοχώρας Μεσσηνίας, που τα βιοποριστικά προβλήματα την έφεραν το 1918, όταν ήταν 4 χρονών, σε μια λαϊκή γειτονιά της Αθήνας, το Δουργούτι - σημερινό Νέο Κόσμο- ζυμώθηκε από μικρός με τις έγνοιες και τους καημούς της φτωχολογιάς και ειδικά των προσφύγων της Μικρασίας, που κατέφυγαν κι εκεί το 22. Μέσα στις παράγκες και τα λασπόνερα ανακάλυψε ψυχικούς θησαυρούς, μέσα από την ανέχεια και τον κατατρεγμό των βασανισμένων αυτών ανθρώπων -που το κράτος και το πολιτικά ανώριμο λαϊκό πλήθος αντιμετώπιζαν σαν βάρος - ξεχώρισε την αξιοπρέπεια, το γούστο, την αρχοντιά, αρετές που πολύ αργότερα, το 1970, αποθανάτισε σε τέσσερα μεγάλα χαρακτικά του με τίτλους Αρχόντισσα της Κοκκινιάς, της Καισαριανής, της Δραπετσώνας και της Ανατολής. Οι νίκες και τα πρώτα επιτεύγματα της Οκτωβριανής επανάστασης δείχνουν τη διέξοδο στους κοινωνικούς προβληματισμούς του ανήσυχου αυτού νεαρού. «Μεγάλωσα μαζί της. Μορφώθηκα απ αυτήν. Όλη μου η ζωή φωτίστηκε από τα διδάγματά της» δηλώνει αργότερα. Έτσι από μαθητής ακόμα έρχεται σε επαφή με 1
πυρήνες της ΟΚΝΕ και δραστηριοποιείται στην εργατική λέσχη Δουργουτίου. Παράλληλα και παρά τις αντιρρήσεις του συντηρητικού πατέρα του παίρνει μαθήματα ζωγραφικής από τον κομμουνιστή ζωγράφο Γιώργο Κωτσάκη. Η προληπτική σύλληψή του την παραμονή της Πρωτομαγιάτικης απεργίας του 30 τον έσπρωξε να γίνει την επόμενη κιόλας μέρα μέλος της ΟΚΝΕ. Λίγα χρόνια αργότερα έγινε μέλος και του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι σπουδές του στη Σχολή Καλών Τεχνών από το 1930 ως το 39 δίπλα στον Κώστα Παρθένη και προπαντός το σπουδαίο χαράκτη και δάσκαλο Γιάννη Κεφαλληνό - που εκτός από τις βαθιές γνώσεις του στις πιο σύγχρονες αναζητήσεις της τέχνης στη Γαλλία, διέθετε μαρξιστική μόρφωση και ριζοσπαστικό, αντιακαδημαϊκό πνεύμα - όξυναν το καλλιτεχνικό κριτήριο και άνοιξαν νέους αισθητικούς ορίζοντες για τον Τάσσο. Το άλλο μεγάλο σχολείο για την τέχνη του ήταν το περιοδικό της κομμουνιστικής διανόησης «Νέοι Πρωτοπόροι» - που τον έφερε σε επαφή με διάφορα ρεύματα της επαναστατικής τέχνης, προπαντός το σοσιαλιστικό ρεαλισμό ειδικά μετά την επιστροφή του Γληνού και του Βάρναλη από το Πρώτο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιετικών συγγραφέων. Ο Τάσσος συμμετείχε στην εικονογράφηση των τευχών του περιοδικού, δημοσιεύοντας μάλιστα το 1934 και το άρθρο του «Ξυλογραφία: η τέχνη των μαζών». Όπως δείχνουν και οι εικόνες στο περιοδικό, από τα πρώτα κιόλας καλλιτεχνικά βήματά του εκδηλώνεται ο κοινωνικός, ταξικός προσανατολισμός της τέχνης του. «Εργάτες», «Λιμενεργάτες», «Πρωινή βάρδια», «Η φάμπρικα σχολάει», «Λαϊκά συσσίτια», «Η αυτοκτονία άνεργου οικοδόμου» είναι μερικοί εύγλωττοι τίτλοι έργων του της περιόδου 1932-1936, που εκφράζουν με νεύρο, τραχύτητα και τον ενθουσιασμό του νεοφώτιστου μαρξιστή τον αμείλικτο αγώνα για επιβίωση μιας σκληροτράχηλης όπως την παρουσιάζει- εργατικής τάξης, αντιμέτωπης με τη βία και τη βαρβαρότητα της βαθιάς καπιταλιστικής κρίσης του 1932. Το ολοφάνερο ταλέντο του νεαρού Τάσσου υπερκάλυψε τις ενστάσεις για το έντονα καταγγελτικό περιεχόμενο των έργων του και τις διακηρύξεις πίστης του «στο σοσιαλιστικό ιδεώδες», όπως έδειξε και η θερμή υποδοχή της πρώτης ατομικής έκθεσής του το 1936 στο υπόγειο του βιβλιοπωλείου Ελευθερουδάκη. Η επιστροφή του το 1938 από δίχρονες σπουδές στο Παρίσι, τη Ρώμη και τη Φλωρεντία που τον εισήγαγαν και σε άλλες προοδευτικές αισθητικές τάσεις της περιόδου, όπως η χαρακτική του Έντβαρτ Μουνκ, της Κέτε Κόλβιτς και των Γερμανών εξπρεσιονιστών - συνοδεύτηκε με την απόσπαση του πρώτου κρατικού βραβείου χαρακτικής για τις 6 ξυλογραφίες του σε πανελλήνια έκθεση, αλλά και την σύλληψή του από τη δικτατορία του Μεταξά. Η Ιταλική εισβολή το 1940 βρίσκει το εργαστήριο του Κεφαλληνού επιταγμένο από τη δικτατορική κυβέρνηση του Μεταξά για τις προπαγανδιστικές ανάγκες του πολέμου. Η αφίσα «Έδωσες εσύ;» που φιλοτέχνησε ο Τάσσος καλώντας το λαό να συνεισφέρει οικονομικά στον πανελλήνιο έρανο κοινωνικής πρόνοιας, βρέθηκε μετά το θάνατο του δικτάτορα πάνω στον τάφο του, σαν συμβολική κίνηση που υποδήλωνε ότι οι τιμές και η δόξα για τη νίκη στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο ανήκουν στο λαό και όχι στον Μεταξά, μια ενέργεια για την οποία ο Τάσσος κλήθηκε να απολογηθεί. 2
Η χαρακτική βρισκόταν σε ανοδική πορεία όταν ήρθε η κατοχή, που της έδωσε την ευκαιρία να παίξει το σπουδαιότερο ρόλο απ όλες τις καλές τέχνες μετατρέποντας το κοπίδι του χαράκτη σε όπλο το ίδιο επικίνδυνο με εκείνο του πολεμιστή. Πιο συγκεκριμένα τον Οκτώβρη του 1941 η Ηλέκτρα Αποστόλου, υπεύθυνη διαφώτισης της ΚΟΑ, συγκέντρωσε στο ξύλινο καφενεδάκι του Ζαππείου μια μικρή ομάδα χαρακτών, από τα ιδρυτικά κυρίως μέλη του ΕΑΜ καλλιτεχνών στα οποία ανήκε και ο Τάσσος και συγκρότησε ένα καλλιτεχνικό συνεργείο για τις προπαγανδιστικές ανάγκες της ΕΑΜικής Αντίστασης. Το παράνομο αυτό συνεργείο, αποτελούμενο από τους μετέπειτα πιο ονομαστούς εικαστικούς της χώρας μας όπως η Βάσω Κατράκη, ο Σπύρος Βασιλείου, ο Φώτης Ζαχαρίου, ο Χρήστος Δαγγλής, ο Γιώργος Σικελιώτης, ο Κώστας Γραμματόπουλος, η Λουκία Μαγγιώρου, ο Μέμος Μακρής, ο Γιάννης Στεφανίδης, ο Γιώργης Βαρλάμος κ.α., αποτελεί ως τις μέρες μας υπόδειγμα συλλογικής και ανιδιοτελούς καλλιτεχνικής προσφοράς. Τα μέλη του χωρίς ίχνος ματαιοδοξίας και απαίτηση για ατομική διάκριση και υπεροχή, έπαιρναν από την ΚΕ του ΕΑΜ το θέμα και τα συνθήματα του εντύπου, τα επεξεργάζονταν ομαδικά, παρέδιδαν τα χαραγμένα ξύλα κάτω από αφάνταστα αντίξοες και επικίνδυνες συνθήκες στα μυστικά ραντεβού, χωρίς να έχουν πρόσβαση στο αποτέλεσμα της εργασίας τους, το οποίο έβλεπαν την επόμενη μέρα ταυτόχρονα με τους άλλους Αθηναίους κολλημένο στους τοίχους και τις μάντρες. Την ανταμοιβή τους την αντλούσαν στο πολλαπλάσιο από την προώθηση της συλλογικής λαϊκής υπόθεσης, ενώ μόνη φιλοδοξία τους ήταν να ξεπερνούν κάθε φορά τον εαυτό τους, για να υπηρετήσουν πιο αποτελεσματικά αυτή την υπόθεση. Όπως είναι φυσικό η ατομική καλλιτεχνική παραγωγή του Τάσσου την περίοδο 1940-44 περιορίζεται σε λιγοστά έργα. Η ξυλογραφία «Ο τρελός» φιλοτεχνήθηκε το 1938 χωρίς το κόκκινο γαρύφαλλο που προστέθηκε το 1942, όταν εκτέθηκε στη Β Επαγγελματική Καλλιτεχνική Έκθεση για να προσδώσει συμβολικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα ο Τάσσος να κληθεί από την κομαντατούρ για να δώσει εξηγήσεις ως προς το περιεχόμενό της. Το ΕΑΜ καλλιτεχνών που την περίοδο της κατοχής είχε γενικά μια κατεύθυνση να μη συμμετέχει σε εκθέσεις- το 1944 αποφάσισε τη συμμετοχή του σε Πανελλήνια Έκθεση εικαστικών, ως πράξη αντίστασης πολύ εύστοχη όπως αποδείχτηκε, αφού οι Γερμανοί έκλεισαν την έκθεση και κράτησαν για 40 μέρες στις φυλακές Αφέρωφ τους Τάσσο, Κεφαλληνό, Κορογιαννάκη και Κανά. Η μεγαλειώδης δράση του λαού με επικεφαλής το ΚΚΕ όλη εκείνη την περίοδο της επαναστατικής κατάστασης στη χώρα μας -από την αντίσταση ως τον αγώνα του ΔΣΕ - σημαδεύει καθοριστικά και το κατοπινό έργο του Τάσσου ως το θάνατό του.από τα έργα του στα εξαιρετικής αισθητικής πνοής συλλογικά λευκώματα των ΕΑΜ-ΕΛΑΣ το 1945 ξεχωρίζει η ξυλογραφία «Πρωτομαγιά του 1944» ένα δοξαστικό για τους 200 εκτελεσμένους κομμουνιστές της Καισαριανής με την ομορφιά του Μαγιάτικου τοπίου πίσω απ τον τοίχο της εκτέλεσης να δημιουργεί ποιητικούς συνειρμούς για την ομορφιά και τη νιότη του ιδανικού τους, προσδίνοντας δραματικότερο τόνο στη σκηνή. Τόσο το συγκεκριμένο αυτό έργο όσο και όλη η σειρά των ξυλογραφιών του στα λευκώματα της περιόδου ξεχωρίζουν για το λαϊκότροπο της μορφής, προϊόν της 3
αναζήτησης που πραγματοποιήθηκε από τους καλλιτέχνες της αντίστασης στη διάρκεια της κατοχής στις γηγενείς πηγές της τέχνης από την αρχαιότητα και τους ελληνιστικούς χρόνους, ως το Βυζάντιο και τη λαϊκή παράδοση, μια αναζήτηση που τους βοήθησε να πάψουν να ζουν κάτω από τη σκιά των αισθητικών σχολών του εξωτερικού και να βρουν το δικό τους δρόμο. Αυτή η λαϊκότητα της μορφής γίνεται ακόμη πιο φανερή στις δύο έγχρωμες ξυλογραφίες του το 1945. Η πρώτη είναι η «Απελευθέρωση της Αθήνας» που απεικονίζει μια λαοπλημμύρα συντεταγμένη στα μπλόκ των οργανώσεών της (ΕΠΟΝ, ΕΛΑΣ σπουδαστών, ΕΑΜ Καισαριανής, ΚΚΕ) να γιορτάζει τη νίκη της με κόκκινες και γαλανόλευκες σημαίες σε ατμόσφαιρα χαράς, πανηγυριού κι ελπίδας κάτω από τα γραφεία της ΚΕ του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, με την ανησυχία όμως κάπου στην άκρη να παραμονεύει μέσα στο σύνθημα: οι προδότες να πιαστούν. Η άλλη είναι «Η πομπή του λαού της Αθήνας» που παρουσιάζει σύσσωμο τον Αθηναϊκό λαό να πορεύεται μπροστά από τους στύλους του Ολυμπίου Διός για να θάψει τους νεκρούς της 3 ης του Δεκέμβρη του 44: Πρόσωπα βουβά, αδέκαστα, αποφασισμένα και μπροστά απλώνεται το φαρδύ ματωμένο πανί, που συγκεντρώνει σε δυο γραμμές όλο το νόημα της απόφασης: Όταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας, διαλέγει τις αλυσίδες ή τα όπλα. Δυστυχώς η ξυλογραφία για τη διαδήλωση της 3 ης Δεκέμβρη 1944 έμεινε στο στάδιο ημιτελούς σχεδίου. Εδώ βλέπουμε μια ακόμη θαυμάσια ξυλογραφία του εμπνευσμένη από τα Δεκεμβριανά. Την ίδια χρονιά, το 1945, το Κομμουνιστικό Κόμμα ιδρύει τον εκδοτικό οργανισμό «Τα νέα βιβλία» στον οποίο ο Τάσσος αναλαμβάνει καλλιτεχνικός υπεύθυνος συμβάλλοντας για τρία χρόνια στην έκδοση βιβλίων με κοινωνικό και εκπολιτιστικό περιεχόμενο Κατά τη δεκαετία του 50 και λίγο νωρίτερα το έργο του χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της μελέτης, καθώς -όπως ο ίδιος σημειώνει - οι σπουδές του στην ΑΣΚΤ ήταν ελλιπείς λόγω της έντονης πολιτικής και συνδικαλιστικής δράσης του. Νεκρές φύσεις, σπουδές σε γυμνά, τοπιογραφία και ηθογραφία είναι τα θέματά του αυτή τη δεκαετία, ενώ παράλληλα ασκείται συστηματικότερα στην έγχρωμη ξυλογραφία. Ανάμεσα στα έργα της περιόδου ξεχωριστή αξία έχουν αυτά που αναπαριστούν τους ανθρώπους στη διάρκεια της εργασίας τους, όπως το «Αγρότες της Μεσσηνίας», «Ψαράδες της Αίγινας», «Αγρότισσες», «Ο καρπός» κ.α. Όχι μόνο για την αρμονία, τη ρυθμικότητα και τις άλλες ποσοτικές μορφικές αρετές τους, αλλά για μια νέα αισθητική ποιότητα που φέρνουν καθώς - όπως κάποιοι ιστορικοί τέχνης σωστά παρατηρούν - οι ξωμάχοι απεικονίζονται σαν αρχαίοι πολεμιστές με δόρατα κι ασπίδες ή σκυμμένοι σαν σε χαρακώματα και αμπριά. Όποιος διαθέτει μια κάποια επαφή με την κοσμοθεωρία του χαράκτη, μπορεί να καταλάβει ότι με αυτό θέλει να υποδηλώσει πως η εργασία είναι μια μάχη: η μάχη του ανθρώπου για να τιθασεύσει τα στοιχειά της φύσης και να κυριαρχήσει σ αυτήν, η πανάρχαια πάλη του ενάντια στους φυσικούς καταναγκασμούς. Η ευφυής αυτή αρχική σύλληψη της αναγωγής ενός συγκεκριμένου, μερικού γεγονότος σε γενικότερες και πιο καθολικές έννοιες και εικαστικές διατυπώσεις, τα επόμενα χρόνια θα γενικευτεί στην τέχνη του. Ο άνθρωπος έχει τη δύναμη να υπερνικήσει όχι μόνο τους φυσικούς, αλλά και τους κοινωνικούς καταναγκασμούς. 4
Αυτό είναι το βαθύτερο νόημα που με εκπληκτική τεχνική άνεση - κατάκτηση της μακροχρόνιας και επίπονης σπουδής του - αναδύεται στο ωριμότερο έργο του Τάσσου από το 1960 και μετά. Οι πολυσυζητημένες διαφοροποιήσεις στη μορφή των έργων του στη φάση αυτή υπαγορεύονται από το νέο αυτό, συμβολικό, περιεχόμενο. Η αντιπαράθεση άσπρου-μαύρου, στην οποία επιστρέφει οριστικά από το 1964, τον διευκολύνει να εκφράσει αποτελεσματικότερα τη διαλεκτική ενότητα και πάλη των αντιθέτων, προπαντός του θανάτου κάθε είδους με τη ζωή. Η λιτότητα της σύνθεσης και η αφαίρεση κάθε ατομικού χαρακτηριστικού στις ανθρώπινες μορφές εξυπηρετούν την παραπομπή του ειδικού -των ιδιαίτερων δηλαδή χαρακτηριστικών ενός συγκεκριμένου ανθρώπου - στο τυπικό - στα κοινά και γενικά δηλαδή γνωρίσματα της ομάδας ή της κατηγορίας που ανήκει, του μερικού στο όλον, ενώ η ολοσχερής κυριαρχία των ανθρώπινων μορφών στη σύνθεση και το άπλωμα της σε ολοένα και μεγαλύτερες επιφάνειες επιβάλλονται από την ανάγκη να υπογραμμιστεί η βαρύτητα και το μεγαλείο του ανθρώπου ως όν κοινωνικό και υποκείμενο της ιστορίας. Με άλλα λόγια καμία πρόθεση εντυπωσιασμού και επίδειξης δεξιοτεχνίας δεν κρύβεται πίσω απ όλα αυτά. Ο ίδιος είχε βαθιά επίγνωση ότι η έννοια του μνημειακού δεν ταυτίζεται με το μέγεθος του έργου. Προκύπτει από το περιεχόμενο και τους στόχους του. Αντιπροσωπευτικά έργα της περιόδου 1960-67 είναι το μεγάλο τρίπτυχο «Λεπτομέρεια εμφυλίου πολέμου» και το συγκλονιστικό τετράπτυχο «Αφιέρωμα στην Αλίκη Τ.», που παρουσιάστηκαν το 1964 στο «Ζυγό». Έργα που εκτός των άλλων έχουν σπουδαία ιστορική σημασία, καθώς αποτελούν την πρώτη δικαίωση στην εικαστική τέχνη του αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Αν κάποιος προσπαθήσει σε λίγες γραμμές να συμπυκνώσει το νόημα του πρώτου έργου δεν θα έβρισκε τίποτα πιο ταιριαστό από το στίχο του Ρίτσου «ετούτος ο λαός δεν γονατίζει, παρά μονάχα μπροστά στους νεκρούς του». Το δεύτερο έργο έχει ως θέμα του την ιστορία της Αλίκης Τσουκαλά, της 20χρονης ανταρτοπούλας που εκτελέστηκε το 1949 ως συμμέτοχη σε «κομμουνιστική σκευωρία». Σε αντίθεση με τον συγκατηγορούμενο πατέρα της που αποκήρυξε την ιδεολογία του και γονατιστός την εκλιπαρούσε μπροστά στο στρατοδίκη να τον μιμηθεί, εκείνη αγέρωχα αποκρίθηκε: «Αποκηρύσσω, μα όχι τις ιδέες μου, αλλά τον πατέρα μου». Στο πρώτο μέρος του τετράπτυχου η κοπέλα στέκεται σκοτεινή και προβληματισμένη με τα μεγάλα χέρια της που έστυβαν τη ζωή σταυρωμένα και το περιστέρι της ελπίδας στον ώμο. Στο δεύτερο χαϊδεύει στοργικά και προστατευτικά το περιστέρι, στο τρίτο χαμογελά ευτυχισμένη γιατί με την ηρωϊκή στάση της νίκησε τους εχθρούς της δίνοντας στο περιστέρι - ελπίδα τη δύναμη να συνεχίσει το πέταγμά του, ενώ ο ζωοδότης ήλιος υψώνεται και την αγκαλιάζει ολόκληρη σαν φωτοστέφανο. Στο τέταρτο σαν φιγούρα φαγιούμ είναι νεκρή πια με τα χέρια σταυρωμένα πάνω στο μέρος της μεγάλης της καρδιάς, βασανισμένη, ανέκφραστη, αλλά όρθια, σύμβολο της κατανίκησης από τον άνθρωπο κάθε καταναγκασμού, ακόμη και του θανάτου. Η μνημειώδης ξυλογραφία «Μαρτύριο και Θάνατος της Ηλέκτρας Αποστόλου» με την εσταυρωμένη, εξαϋλωμένη μορφή της να καθαγιάζει την ανιδιοτέλεια, τον ηρωϊσμό και την αυταπάρνηση όλων των κομμουνιστριών που θυσιάστηκαν για τα 5
ιδανικά τους, είναι προϊόν έντονης ψυχικής φόρτισης του καλλιτέχνη, που γι αυτό έφτασε να την ολοκληρώσει μετά από χρόνια τις παραμονές της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Η περίοδος της δικτατορίας με την ταυτόχρονα πυκνή σε συνταρακτικά γεγονότα διεθνή συγκυρία, όπως ο πόλεμος του Βιετνάμ, η εκτέλεση του Τσε Γκεβάρα, η Κυπριακή τραγωδία, τροφοδοτούν με νέα κοινωνικά και πολιτικά ερεθίσματα την τέχνη του, που μέσα στο πιο μαύρο σκοτάδι ανακαλύπτει όσα δεν φαίνονται, αλλά υπάρχουν στην αλύγιστη έκφραση και την όρθια στάση των «Σκλάβων», των βασανισμένων, «Αυτών που περιμένουν» τους αγαπημένους τους από τις φυλακές και τις εξορίες, στους «Τυραννοκτόνους» και τους αρχάγγελουςαντάρτες. Κι όλα αυτά εκφρασμένα με ένα καθαρά προσωπικό ύφος, που συγχωνεύει τη μνημειακή, επική αρχιτεκτονική με έναν αδιόρατο λυρισμό, εσωτερική εκφραστικότητα και ποιητικότητα. Απαράμιλλα καλλιτεχνικά επιτεύγματα είναι και οι εικονογραφήσεις του σε βιβλιοφιλικές εκδόσεις όπως το Άσμα Ασμάτων σε μετάφραση Γιώργου Σεφέρη, ο Επιτάφιος του Γιάννη Ρίτσου,η Λυσσιστράτη σε μετάφραση Κώστα Βάρναλη και άλλα πολλά. Με την ίδια ευχέρεια των μεγάλων επιφανειών εργάστηκε και στα μικροσκοπικά γραμματόσημα, την τέχνη των οποίων υπηρέτησε στα ΕΛΤΑ για 12 χρόνια, μέχρι που τον έπαυσε η χούντα, εισάγοντας μάλιστα για πρώτη φορά στην Ελλάδα την ιδέα και την τεχνική της πολυχρωμίας, ενώ για 23 χρόνια επιμελήθηκε τα γραμματόσημα της Κύπρου. Η αναγνώριση και επιβράβευση για τις ξεχωριστές καλλιτεχνικές επιδόσεις του σε όλα τα είδη της ελεύθερης και εφαρμοσμένης χαρακτικής, ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα. Είκοσι περίπου εκθέσεις του διοργανώθηκαν στο εξωτερικό από τα πρώτα κιόλας χρόνια της καλλιτεχνικής του διαδρομής. Τη μεταπολιτευτική περίοδο πρωτοστάτησε στη δημιουργία με πρωτοβουλία του ΚΚΕ - της Πανελλήνιας Πολιτιστικής Κίνησης, αγωνιζόμενος από τη θέση του προέδρου της για να αναπτυχθεί ένα μαζικό, προοδευτικό, διεκδικητικό πολιτιστικό κίνημα, που θα βγάλει -όπως τόνιζε- την τέχνη και «τους καλλιτέχνες από τα χρυσά κλουβιά της απομόνωσης και των κυκλωμάτων». Για την τεράστια προσφορά του στην τέχνη που διαπαιδαγωγεί και ανυψώνει τον άνθρωπο, ο Τάσσος είχε πάντα μια τιμητική θέση σε όλες τις κορυφαίες πολιτικές δραστηριότητες του κόμματός μας, δίπλα στο Γιάννη Ρίτσο. Η καλλιτεχνική σφραγίδα του υπάρχει όχι μόνο στα πιο μεγάλα γεγονότα της κομματικής μας ζωής,όπως το λεύκωμα για το 10 ο Συνέδριο με ποίηση Ρίτσου και η αφίσα για το 11 ο Συνέδριο του κόμματος, αλλά και στην ίδια την υπογραφή του ΚΚΕ, αφού δικό του έργο είναι και το λογότυπο του κόμματος. Η τέχνη του Τάσσου, φίλοι και σύντροφοι, μαζί με τους αγώνες του λαού μας για δίκιο και ευτυχία καταξίωσε και όλες τις αισθητικές αξίες που η αστική και μικροαστική οπορτουνιστική πολεμική συκοφαντούν και διασύρουν: Η στράτευσή της όχι μόνο δεν την κατέστρεψε, αλλά ίσα ίσα πυροδοτούσε την ανανέωσή της. Η επικαιρική αφετηρία της, δεν τη βύθισε στη λήθη, αντίθετα της έδωσε τη διάρκεια και την αντοχή της ταξικής πάλης που την ενέπνευσε. Ο ρεαλισμός της δεν την αποστείρωσε, αλλά την έκανε να μιλά στο μυαλό και την καρδιά με τρόπο που ποτέ 6
κανένας από όσους καλλιτέχνες αναζητούν ταυτότητα στον εσωτερικό τους κόσμο και την επιφοίτηση της μορφής, δεν θα μπορέσει να το κάνει. Ο κορυφαίος χαράκτης Τάσσος με λίγα λόγια αν και είχε πολλές επιλογές για μια πλούσια και άνετη ζωή, διάλεξε να μείνει σε όλη του τη ζωή στο πλευρό του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αφοσιωμένος στα πιο προωθημένα ιδανικά της εποχής μας, έδωσε τον καλύτερό του εαυτό για να ανοίξει δρόμο προς έναν ανώτερο ανθρώπινο πολιτισμό, σοσιαλιστικό κομμουνιστικό, όπου ο άνθρωπος θα πάψει για τον άνθρωπο να είναι θηρίο και το λευκό της ζωής θα θριαμβεύσει πάνω στο μαύρο. Έφυγε με τη βεβαιότητα ότι η εργατική τάξη, οι φτωχοί αγρότες και τα άλλα λαϊκά στρώματα, τα παιδιά της ασφάλτου, αυτό το δρόμο θα τον ακολουθήσουν μέχρι τέλος. Και αυτή, δίχως άλλο, είναι η μεγαλύτερη τιμή, που μπορούμε να του κάνουμε. 7