Περίληψη : Ευαγγελικές σκηνές, μεμονωμένα αγιολογικά πορτρέτα και παραστάσεις απλών μοναχών κοσμούν το παρεκκλήσιο του πύργου της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας. Το επιγραφικό υλικό χρονολογεί τη διακόσμηση του ναού μεταξύ των ετών 1442/1443, ενώ οι ταφικές επιγραφές που συνοδεύουν τις παραστάσεις των μοναχών δηλώνουν την ταφική λειτουργία του χώρου. Χρονολόγηση 15ος αιώνας, μεταξύ των ετών 1442/1443 και 1444 Γεωγραφικός εντοπισμός Πόντος, Τραπεζούντα 1. Παρουσίαση του μνημείου Το μονόχωρο παρεκκλήσιο του πύργου του ναού της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα κοσμείται με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του μνημείου περιλαμβάνει παραστάσεις με εσχατολογικό και λειτουργικό περιεχόμενο στην αψίδα του Ιερού Βήματος, στο δε κυρίως ναό εκτυλίσσονται σκηνές Δωδεκαόρτου. Το διάκοσμο συμπληρώνουν μεμονωμένα αγιολογικά πορτρέτα και παραστάσεις απλών μοναχών. Τέλος, οι επιτύμβιες επιγραφές δηλώνουν την ταφική λειτουργία του παρεκκλησίου. Η παρουσία των μοναχών στο εικονογραφικό πρόγραμμα και η μνημόνευσή τους στις επιγραφές δηλώνει ότι ο χώρος συνδεόταν στενά με τη μονή της Αγίας Σοφίας και ενδεχομένως ενταφιάστηκαν στο παρεκκλήσιο. Εξάλλου, ο εσχατολογικός χαρακτήρας της παράστασης της Δέησης που εικονίζεται στην αψίδα του ναού φαίνεται πως συνάδει με τον ταφικό χαρακτήρα του. Ο τοιχογραφίες του παρεκκλησίου παρουσίαζαν εκτεταμένες φθορές, ήδη από την εποχή που δημοσιεύτηκαν από τους Bryer και Winfield. 1 Κάποια υπολείμματα κονιάματος γύρω από τη θύρα εισόδου δείχνουν ότι κάποτε υπήρχε και εξωτερικός ζωγραφικός διάκοσμος. 2. Αναλυτική παρουσίαση του ζωγραφικού διακόσμου 2.1. Αψίδα Ιερού Βήματος 2.1.1. Η εικονογράφηση Στην αψίδα του Ιερού Βήματος του παρεκκλησίου ο διάκοσμος διαιρείται σε τέσσερις ζώνες (εικ. 1). Στην ανώτερη ζώνη, στην κόγχη, απεικονίζεται η Δέηση, με τη Θεοτόκο και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο εκατέρωθεν του ένθρονου Χριστού. Μεταξύ των μορφών παριστάνονται αγγελικές δυνάμεις. Η μεγάλης κλίμακας Δέηση αποτελεί μία από τις πιο προσεγμένες παραστάσεις του ναού, σε σχέση με τις μικρότερης κλίμακας σκηνές που ιστορούνται στους τοίχους. Ο εσχατολογικός χαρακτήρας της παράστασης συνδέεται ενδεχομένως με την ταφική λειτουργία του παρεκκλησίου, η οποία δηλώνεται με τις ταφικές επιγραφές που συνοδεύουν τους μοναχούς που απεικονίζονται στο χώρο. Στην αμέσως κατώτερη (δεύτερη) ζώνη, διακρίνεται η Κοινωνία των Αποστόλων (η «Μετάληψις» και «Μετάδοσις»), σύνθεση με λειτουργικό περιεχόμενο. Ο Χριστός παριστάνεται δύο φορές, μεταδίδοντας ξεχωριστά τον άρτο και τον οίνο στις δύο ομάδες μαθητών που προσέρχονται εκατέρωθέν του. Η διπλή παράσταση του Χριστού απαντά συχνά στην εικονογραφία της σκηνής. Στην κατώτερη (τρίτη) ζώνη εικονίζονται δύο ομάδες επισκόπων. Ανάμεσά τους σώζεται αποσπασματικά η απεικόνιση του νηπίου Χριστού. Δεν είναι σαφές αν η παράσταση αυτή εντασσόταν σε σκηνή του Μελισμού ή αν πρόκειται για τμήμα απεικόνισης της Βρεφοκρατούσας Θεοτόκου. Ο συνδυασμός της Βρεφοκρατούσας Θεοτόκου με επισκόπους απαντά και σε ένα ακόμα τραπεζουντιακό μνημείο, στην Αγία Άννα. 2 Την κατώτερη ζώνη διατρέχει γραπτή ποδέα. Στη βόρεια πλευρά της αψίδας οι Bryer και Winfield διέκριναν μικρή κόγχη, που θα διανοίχτηκε προφανώς για λειτουργικούς σκοπούς. Στην αριστερή πλευρά της κόγχης παριστανόταν το κεφάλι του Χριστού, το οποίο πλέον είναι κατεστραμμένο. Μερικά ίχνη χρώματος οδήγησαν τους Bryer και Winfield στην υπόθεση ότι ενδεχομένως επρόκειτο για την απεικόνιση της Άκρας Ταπείνωσης. Το τύμπανο του θριαμβευτικού τόξου κοσμούν οι προτομές εννέα προφητών σε μετάλλια, από τους οποίους ταυτίζονται οι Αβακούμ, Ζαχαρίας, Δαβίδ, Δανιήλ και Γεδεών. Εκατέρωθεν αυτών, δύο ιπτάμενοι άγγελοι φέρουν μετάλλιο, του οποίου η παράσταση έχει καταστραφεί. Ο Millet υποθέτει ότι επρόκειτο για προτομή του Χριστού, ενώ οι Bryer και Winfield θεωρούν ότι το μετάλλιο περιέκλειε σταυρό. Με αυτή την οπτική, η σύνθεση της αψίδας θα απεικόνιζε το θρίαμβο του σταυρού. Στον ανατολικό τοίχο του παρεκκλησίου, εκατέρωθεν της αψίδας, απεικονίζονται οι άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός. Κάτω από αυτούς διακρίνονται δύο αταύτιστες μορφές. 2.1.2. Οι επιγραφές Στο μέτωπο τόξου της κόγχης της αψίδας διακρίνεται σε γραπτή επιγραφή απόσπασμα από την υμνογραφία της Υπαπαντής. Η δεδηλωμένη χρονολογία «6951» αντιστοιχεί στο έτος 1442/1443 και θεωρείται η χρονολογία έναρξης της διακόσμησης του ναού. Ας σημειωθεί ότι στην κτητορική επιγραφή του Αγίου Σάββα Τραπεζούντας αναγράφεται το ίδιο ακριβώς χωρίο, σωζόμενο σε μεγαλύτερη έκταση, και ακολουθούν τα ονόματα των χορηγών και η χρονολόγηση. 3 Αξίζει να σημειωθεί και ένα νεότερο χάραγμα, που βρίσκεται μεταξύ της ζώνης της Κοινωνίας των Αποστόλων και αυτής των επισκόπων. Πρόκειται για την υπογραφή του Bordier, ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς περιηγητικών κειμένων για τον Πόντο. 2.2. Κυρίως ναός 2.2.1. Οι ευαγγελικές σκηνές Στον κυρίως ναό ιστορούνται σκηνές Δωδεκαόρτου στα ανώτερα τμήματα, ενώ χαμηλά στους τοίχους εικονίζονται άγιοι και απλοί μοναχοί. Η διάταξη των ευαγγελικών σκηνών ακολουθεί την εξής σειρά: Στο νότιο τοίχο ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή (εικ. 2). Στην αψίδα της νότιας θύρας η Βάπτιση και η Μεταμόρφωση. Στο δυτικό τοίχο η Έγερση του Λαζάρου και η Βαϊοφόρος (εικ. 3). Στο βόρειο τοίχο η Σταύρωση, ο Επιτάφιος Θρήνος και η Ανάσταση (εικ. 4). Την καμάρα του παρεκκλησίου κοσμούν οι δύο επόμενοι, σε χρονολογική συνέχεια, πίνακες, οι οποίοι όμως σώζονται αποσπασματικά: στα ανατολικά η Ανάληψη και στα δυτικά η Πεντηκοστή (εικ. 2, 4). Τέλος, στο δυτικό τοίχο, στο τύμπανο κάτω από την καμάρα, εικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου (εικ. 5). Η εικονογραφία των ευαγγελικών σκηνών δεν παρουσιάζει αποκλίσεις σε σχέση με τους καθιερωμένους τύπους. Στις περισσότερες διακρίνεται πλούσιο τοπίο και σχηματοποιημένα αρχιτεκτονήματα. Η διάταξή τους στο χώρο είναι σε γενικές γραμμές η αναμενόμενη, ενώ η τοποθέτηση της Ανάληψης και της Πεντηκοστής στην καμάρα του παρεκκλησίου δίνουν θριαμβευτικό χαρακτήρα Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 1/5
στην εικονογράφηση. 2.2.2. Τα αγιολογικά πορτρέτα Στα κατώτερα τμήματα του παρεκκλησίου εικονίζονται αγιολογικά πορτρέτα και απλοί μοναχοί. Στο νότιο τοίχο (εικ. 2) οι άγιοι Βασίλειος, Γεώργιος, Θεόδωρος ο Στρατηλάτης και ο πολιούχος της Τραπεζούντας, ο άγιος Ευγένιος. Δίπλα στη θύρα εισόδου του νότιου τοίχου είναι ζωγραφισμένος ένας μεγάλος κόκκινος σταυρός, από τη βάση του οποίου εκφύονται δύο συμμετρικοί βλαστοί. Μεταξύ των κεραιών του σταυρού αναγράφονται τα μονογράμματα IC XC ΝΙ ΚΑ (Ιησούς Χριστός Νικά) και το κρυπτόγραμμα Φ Χ Φ Π (Φως Χριστού Φαίνει Πάσι). Στο δυτικό τοίχο (εικ. 3) εικονίζονται ο αρχάγγελος Μιχαήλ, ο άγιος Ιλαρίων, μία αταύτιστη μορφή και ο άγιος Γεράσιμος. Στο βόρειο τοίχο (εικ. 4) παριστάνονται οι άγιοι Ευθύμιος και Ιωάννης της Κλίμακας κρατώντας κώδικες, καθώς και οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, κρατώντας ένα σταυρό ανάμεσά τους. 2.2.3. Οι παραστάσεις μοναχών Στα κατώτερα τμήματα του ναού εκτός από τους αγίους απεικονίζονται και τρεις μοναχοί, οι οποίοι συνοδεύονται από ταφικές επιγραφές: στο δυτικό τοίχο, στη βόρεια πλευρά και στο βόρειο τοίχο στην ανατολική πλευρά από μία μορφή αταύτιστου μοναχού και στη δυτική πλευρά του βόρειου τοίχου (εικ. 4) απεικονίζεται όρθιος και σε στάση δέησης ο μοναχός Καλλίστρατος Φασιανός. Διακρίνονται προσωπογραφικά χαρακτηριστικά και λεπτομέρειες της ενδυμασίας του, το δε όνομα διασώζεται στην επιτύμβια επιγραφή. Εάν δεχτούμε την ανάγνωση της επιγραφής στην ανατολική πλευρά του βόρειου τοίχου που προτείνει ο Millet, σύμφωνα με την οποία «Ο δούλος του Θεού μοναχός πέθανε την πρώτη Ιανουαρίου, στην έβδομη ινδικτιώνα, το έτος 6952=1444», 4 προκύπτει ότι τον Ιανουάριο του 1444 δεν είχε ακόμη τελειώσει η τοιχογράφηση του παρεκκλησίου, δεδομένου ότι η ταφική παράσταση και η επιγραφή του μοναχού εντάχθηκαν σε αυτήν. 3. Χρονολόγηση του ζωγραφικού διακόσμου Η χρονολόγηση των τοιχογραφιών του παρεκκλησίου προκύπτει από το επιγραφικό υλικό. Σύμφωνα με τη γραπτή επιγραφή, στην αψίδα η τοιχογράφηση του χώρου άρχισε το 1442/1443. Η τελευταία χρονολογικά ταφική επιγραφή στο ναό δείχνει, ωστόσο, ότι το 1444 συνεχιζόταν ή έστω τελείωνε η τοιχογράφηση, δεδομένου ότι είναι σαφές ότι τα πορτρέτα των μοναχών και οι συνοδευτικές επιγραφές δε φιλοτεχνήθηκαν μετά το πέρας της τοιχογράφησης αλλά κατά τη διάρκειά της. 1. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos 1: With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield (Washington D.C. 1985), σελ. 234-236. 2. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 78. 3. Millet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 67. 4. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 419-159, ιδίως σελ. 433. Βιβλιογραφία : Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Talbot-Rice D., The Church of Hagia Sophia at Trebizond, Edinburgh 1968 Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, 419-459 Millet G., "Inscriptions Byzantines de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 20, 1896, 496-501 Δικτυογραφία : Art and identity in thirteenth-century Byzantium: Hagia Sophia and the empire of Trebizond http://books.google.com/books?id=ftusnvh7c_ac&printsec=frontcover&dq=eastmond+art+and+identity+in+thirteenthcentury+byzantium+hagia+sophia+and+the+empire+of+trebizond&hl=el&ei=ndhctcy3msmboruhxigc&sa=x&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0ccoq6aew Trabzon, Hagia Sophia http://www.karalahana.com/yeni/trabzon/hagiasophia.htm Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας http://www.fhw.gr/choros/trapezounda/gr/webpages/601.html Γλωσσάριo : αγγελικές δυνάμεις, οι Γενικά οι άγγελοι, ανεξάρτητα από το τάγμα στο οποίο ανήκουν, σύμφωνα με την περί αγγέλων θεολογία (χερουβείμ, σεραφείμ, θρόνοι, εξουσίες, κυριότητες, δυνάμεις, άγγελοι, Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 2/5
Αρχάγγελοι, αρχές). Άκρα Ταπείνωση, η Παράσταση εμπνευσμένη από την Ακολουθία των Παθών. Ο νεκρός Χριστός προβάλλει πάνω σε σταυρό, συνοδευόμενος από τα σύμβολα του πάθους, τη λόγχη και τον κάλαμο με το σπόγγο. Το εικονογραφικό θέμα της Άκρας Ταπείνωσης εμφανίζεται σε μικρογραφίες χειρογράφων και φορητές εικόνες του β μισού του 12ου αιώνα, ενώ γενικεύεται στη μνημειακή ζωγραφική στους Παλαιολόγειους χρόνους, κατά τους οποίους καταλαμβάνει συχνά την κόγχη της πρόθεσης. Ανάληψη, η Η εικονογραφική παράσταση της Ανάληψης του Χριστού (καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα και εορτάζεται 40 ημέρες μετά το Πάσχα) έλαβε την τελική της μορφή τον 6ο αιώνα. Ο Χριστός σε δόξα, περιστοιχισμένος από αγγέλους, ανεβαίνει προς τον ουρανό. Στο κάτω μέρος της παράστασης τοποθετούνται οι 12 Απόστολοι και ανάμεσά τους η Παναγία. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Γέννηση, η (του Χριστού) Στη βυζαντινή τέχνη η παράσταση της γέννησης του Χριστού περιλάμβανε αρχικά μόνο το Θείο Βρέφος στη φάτνη και τα ζώα που το περιστοίχιζαν και αργότερα εμπλουτίστηκε με πρόσωπα και επεισόδια: τη Θεοτόκο, τον Ιωσήφ, τους ποιμένες, την προσκύνηση των Μάγων κ.ά. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. Δωδεκάορτο, το Οι δώδεκα σημαντικές γιορτές του λειτουργικού έτους στις οποίες περιλαμβάνονται ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Έγερση του Λαζάρου, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Πεντηκοστή. Κατά τη Μεσοβυζαντινή και την Υστεροβυζαντινή περίοδο, το Δωδεκάορτο είχε αποκρυσταλλωθεί εικονογραφικά σε μια σειρά σκηνές που αποτελούσαν μέρος του εικονογραφικού προγράμματος των βυζαντινών ναών. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. εσχατολογικό, το Ως εσχατολογικό χαρακτηρίζεται καθετί που έχει σχέση με την εσχατολογία, δηλαδή με τη θρησκευτική διδασκαλία αναφορικά με το τέλος του κόσμου και την έλευση του Χριστού. Ευαγγελισμός, ο (της Θεοτόκου) Η εμφάνιση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία, ο οποίος ανήγγειλε την είδηση της έλευσης του Αγίου Πνεύματος και της Γέννησης του Χριστού. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή του Ευαγγελισμού παριστάνει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ που πλησιάζει την όρθια ή καθιστή Θεοτόκο. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία ή γνωρίζει παραλλαγές. θριαμβικό τόξο, το Στη ρωμαϊκή αρχτεκτονική: Μνημειακή πύλη που ανεγειρόταν για την υποδοχή του νικηφόρου επικεφαλής των ρωμαϊκών λεγεώνων στρατηγού ή αυτοκράτορα. Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική: Το τόξο που σχηματίζει ο τοίχος πάνω από την Ωραία Πύλη και χωρίζει το Ιερό από τον κυρίως ναό, στο σημείο συμβολής της απόληξης του Ιερού Βήματος και του κυρίως ναού. Στις σταυροειδείς βασιλικές είναι το τόξο που σχηματίζεται στη διασταύρωση της στέγης του εγκάρσιου με το κεντρικό κλίτος. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. ινδικτιών, η Κύκλος 15 ημερολογιακών ετών, που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του έτους στο Μεσαίωνα. Αρχικά σήμαινε έναν έκτακτο αγροτικό φόρο, ενώ στη συνέχεια ένα φόρο του οποίου το ύψος παρέμενε σταθερό για έναν κύκλο 15 ετών (επί Κωνσταντίνου Α ). Σταδιακά απέκτησε και χρονολογικό χαρακτήρα, τον οποίο διατήρησε και αφότου ο φόρος έπαψε να υφίσταται. Το σύστημα χρονολόγησης με ινδικτιώνες επισημοποιήθηκε επί Ιουστινιανού Α. Δεν ήταν απολύτως ακριβές σύστημα, καθώς αυτό που προσδιορίζεται είναι η εσωτερική αρίθμηση των ετών κάθε ινδικτιώνας (πρώτης, δεύτερης έως δέκατης πέμπτης), ενώ η αρίθμηση των ινδικτιώνων δεν είναι πάντα σαφής. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. Κοίμηση της Θεοτόκου, η Παράσταση της Θεοτόκου νεκρής, ανακεκλιμένης. Γύρω από τη νεκρική κλίνη εικονίζονται οι Απόστολοι και σε κεντρική θέση ο Χριστός να παραλαμβάνει την ψυχή της Θεοτόκου, συνοδευόμενος συχνά από αγγελικές δυνάμεις. Στη σκηνή συμπεριλαμβάνονται κάποιες φορές και άλλα πρόσωπα (ιεράρχες, γυναίκες θρηνωδοί) ή επιμέρους επεισόδια που σχετίζονται με την Κοίμηση. Κοινωνία των Αποστόλων, η Παράσταση που απεικονίζει την πράξη της διανομής του άρτου και του οίνου από το Χριστό-Αρχιερέα στους μαθητές του. Στη μνημειακή ζωγραφική κοσμεί κατά κανόνα τον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού. κρυπτόγραμμα, το Το αρχικό γράμμα φράσης ή χωρίου ευαγγελικού, λειτουργικού ή υμνογραφικού. Τα κρυπτογράμματα συνοδεύουν απεικονίσεις του σταυρού ή συναντώνται σε έργα μικροτεχνίας και κεντητικής. κτητορική επιγραφή, η Επιγραφή που αναφέρεται στη χορηγία σε ναό ή ίδρυμα. Αναγράφονται κατά περίπτωση το όνομα του κτήτορα, το είδος της χορηγίας (ανέγερση, ανακαίνιση, τοιχογράφηση, δωρεά κ.ά.), ο χρόνος της χορηγίας και άλλα στοιχεία. κυρίως ναός, ο Ως κυρίως ναός χαρακτηρίζεται το μεγάλο κεντρικό τμήμα του ευκτήριου οίκου, ανάμεσα στο νάρθηκα και το Ιερό Βήμα. Πρόκειται για το χώρο όπου οι πιστοί παρακολουθούν τη λειτουργία. Μελισμός, ο Εικονογραφικό θέμα με το Χριστό Βρέφος να εικονίζεται πάνω στην Αγία Τράπεζα. Το θέμα εισάγεται στη μνημειακή ζωγραφική από τα τέλη του 12ου αιώνα. Εικονίζεται μεταξύ συλλειτουργούντων ιεραρχών στον ημικύλινδρο της αψίδας και έχει λειτουργικό και δογματικό περιεχόμενο, καθώς αποτελεί συμβολική απεικόνιση του «μελισμού» του άρτου στη Θεία Λειτουργία (άρτος-σώμα Χριστού). μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 3/5
παρεκκλήσιο, το (λατ. martirium) Πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναό ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. Πεντηκοστή, η Στην εκκλησιαστική ζωγραφική αποτελεί εικονογραφικό θέμα που εντάσσεται στο Δωδεκάορτο. Σε αυτό παριστάνονται οι Απόστολοι χωρισμένοι σε δύο ομάδες να κάθονται πάνω σε ημικυκλικό έδρανο με επικεφαλής τον Πέτρο και τον Παύλο. Στο άνω μέρος της σύνθεσης το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται στον καθένα με τη μορφή πύρινης γλώσσας. Κάτω στη χορδή του ημικυκλίου γεροντική μορφή με αυτοκρατορικά ενδύματα αποτελεί την προσωποποίηση του κόσμου. Η εικονογραφία του θέματος, όπως περιγράφηκε, διαμορφώθηκε μετά την Εικονομαχία και συνεχίστηκε και κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο. ποδέα, η Στη βυζαντινή τέχνη η απεικόνιση υφάσματος επικρεμάμενου σε κρίκους. Πρόκειται για αμιγώς διακοσμητικό στοιχείο που ενίοτε συνοδεύει τις τοιχογραφίες. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Υπαπαντή, η Χριστιανική εορτή με την οποία εορτάζεται η είσοδος του Χριστού στο ναό από την Παναγία, 40 ημέρες μετά τη γέννησή του (2 Φεβρουαρίου). Στην τέχνη το επεισόδιο αυτό περιλαμβάνει σταθερά την Παναγία και το Θείο Βρέφος, το γέροντα αρχιερέα του ναού Συμεών και τον Ιωσήφ, ενώ συχνά παρευρίσκεται και η προφήτισσα Άννα υπό την επίδραση της αφήγησης του Ευαγγελιστή Λουκά (β, 22-38). Παραθέματα Τα κείμενα των επιγραφών: Α. Στην αψίδα: 1. «(Στερέωσον κύριε τὴν ἐκκλησίαν) ἣν ἐκτήσω τῷ τιμίῳ σου αἵματι: ςϡναʹ» 2. «J. Bordier 1609» Β. Στον κυρίως ναό: 1. «Ἐκοιμήθη ὁ δοῦλος τοῦ Θ(εο)ῦ... (μ)οναχός ὁ... (κατὰ τὸν) Ἰανουάρι(ον) μῆνα» 2. «Ἐκοιμήθη ὁ δοῦ λος τοῦ Θ(εο)οῦ Καλλίστρατος (μον)αχ(ὸς) ὁ Φασιανὸς κατὰ τὸν Σεπτέμβριον μῆνα» 3. «Ἐ(κοιμήθη ὁ) δ(οῦλος τοῦ Θεο)ῦ (...μοναχὸς ὁ...) κατὰ τὴν πρώ(την ἡμέραν τοῦ Ἰα) νουαρί(ου μηνός) τῆς ζʹ (ἰνδικτιῶνος ἔ)τους (ςϡνβʹ)» 4. «IC XC ΝΙ ΚΑ» 5. «Φ Χ Φ Π» Για το κείμενο και την ανάλυση των επιγραφών βλ. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 426 437. Περισσότερα και πιο πρόσφατα στοιχεία βλ. στο Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos 1: With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield (Washington D.C. 1985), σελ. 234 235 Βοηθ. Κατάλογοι Οι παραστάσεις: 1. (2.1.1.) Στην αψίδα του Ιερού Βήματος: Δέηση Κοινωνία των Αποστόλων Μελισμός (;) Άκρα Ταπείνωση Προφήτης Αβακούμ (προτομή) Προφήτης Ζαχαρίας (προτομή) Προφήτης Δαβίδ (προτομή) Προφήτης Δανιήλ (προτομή) Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 4/5
Προφήτης Γεδεών (προτομή) (και οι προτομές πέντε αταύτιστων προφητών) Δύο ιπτάμενοι άγγελοι Οι άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός (και οι μορφές δύο αταύτιστων αγίων) 2. (2.2.1.) Οι ευαγγελικές σκηνές στον κυρίως ναό: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου Γέννηση του Χριστού Υπαπαντή Βάπτιση Μεταμόρφωση Έγερση του Λαζάρου Βαϊοφόρος Σταύρωση Επιτάφιος Θρήνος Ανάσταση Ανάληψη Πεντηκοστή Κοίμηση της Θεοτόκου 3. (2.2.2, 3.) Αγιολογικά και άλλα πορτρέτα στον κυρίως ναό: Άγιος Βασίλειος Άγιος Γεώργιος Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης Άγιος Ευγένιος Άγιος Ιλαρίων Άγιος Ευθύμιος Άγιος Ιωάννης (Κλίμακος) Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη Άγιος Γεράσιμος Αρχάγγελος Μιχαήλ Μοναχός Καλλίστρατος Φασιανός Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 5/5