Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗΣ του Ανέστη Ταρπάγκου Το περιεχόμενο των εργασιακών σχέσεων στην ελληνική κοινωνία έχει υποστεί μια βαθύτατη, ιστορικών σχεδόν διαστάσεων μετάλλαξη, κατά έναν τρόπο σταδιακό, συνεχή και αδιαμφισβήτητο σ ολόκληρη την τελευταία 12ετία (1990-2002) της νεοφιλελεύθερης κυβερνητικής διαχείρισης και της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης. Η διαδικασία αυτή μετατόπισε τα θεσμικά, κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία που τις συγκροτούν από το πεδίο του «κοινωνικού μεταρρυθμισμού» της «αλλαγής» (πρώτο μισό της 10ετίας του 1980, με τη συνδικαλιστική νομοθεσία όπως ο Ν. 1264/82, τη σχετική εισοδηματική βελτίωση της μισθωτής εργασίας, το 8ωρου - 5μερο - 40ωρο, της συγκράτηση της απαξίωσης επιμέρους κεφαλαίων προβληματικές επιχειρήσεις την «κοινωνικοποίηση» των κοινωφελών οργανισμών κ.λ.π.) στο σύγχρονο επίπεδο της ολοσχερούς απαξίωσης της μισθωτής εργασίας, της πλήρους ελαστικοποίησης, της αδρανοποίησης των συλλογικών εργατικών ελευθεριών, της αφαίμαξης των θεσμών συλλογικής διαπραγμάτευσης από κάθε διεκδικητικό - συγκρουσιακό περιεχόμενο. Το νέο αυτό πλαίσιο αποτελεί κοινό τόπο του επικρατούντος σήμερα ασφυκτικού και κυρίαρχου «νεοφιλελεύθερου δικομματισμού». Νοώντας τις εργασιακές σχέσεις διασταλτικά ως το σύνολο των σχέσεων μεταξύ της μισθωτής εργασίας και του κεφαλαίου στην ιδιωτική οικονομία, με την συνακόλουθη διασύνδεση των παρεμβάσεων και θεσμικών ρυθμίσεων του αστικού κράτους (πράγμα που παραπέμπει στην εξέλιξη και εννοιολόγηση της «κατάστασης» της εργατικής τάξης), είναι αναγκαίο σ ένα πρώτο επίπεδο ανάλυσης να επισημανθούν οι θεμελιακές μεταλλάξεις που έχουν επέλθει, έτσι ώστε να μπορεί να επιχειρηθεί μια συνολική κοινωνική τους σημασιολόγηση και αποτίμηση, με όρους υλιστικής κριτικής και όχι θεσμικής «φαινομενολογίας», η οποία χρησιμοποιείται για την συγκάλυψη των «κρυμμένων» κοινωνικών πραγματικοτήτων. 1. Οι Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας (ΣΣΕ): Από θεσμός συλλογικής διαπραγμάτευσης σε μηχανισμό «νομιμοποίησης» της λιτότητας Ο θεσμός των ΣΣΕ, τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των επιμέρους παραγωγικών κλάδων, αφυδατώθηκε σταδιακά από κάθε διεκδικητικό του περιεχόμενο στα χέρια της θεσμικής συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, εντάχθηκε στη λογική υπηρέτησης της «εργασιακής ειρήνης» και τελικά κατέληξε μηχανισμός επικύρωσης της εργοδοτικής και κρατικής πολιτικής μακροχρόνιας εισοδηματικής καθήλωσης της εργατικής τάξης στα κατώτατα επίπεδα. Το ίδιο σχεδόν συνέβη και με τομείς του εργατικού κινήματος με ισχυρή παρουσία της συνδικαλιστικής Αριστεράς στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας (παρουσία του ΠΑΜΕ στην ΟΣΝΙΕ, στους Οικοδόμους, στην Κλωστοϋφαντουργία κ.ά.), όπου η απουσία δυναμικής εργατικής διεκδίκησης οδήγησε στις διαιτητικές αποφάσεις του ΟΜΕΔ, που αναπαρήγαγαν αυτούσια την επιχειρηματική και κρατική εισοδηματική πολιτική. Το αποτέλεσμα ήταν και συνεχίζει να είναι η ανάδειξη των κατώτατων αμοιβών εισοδηματικής αποψίλωσης της μισθωτής εργασίας στην καπιταλιστική παραγωγή σε «θέσφατο» και «νόμο» για τους εργαζόμενους, σε μηχανισμό «νομιμοποίησης» της έσχατης διατίμησης της εργατικής δύναμης, εφόσον αυτές οι αμοιβές λιτότητας των ΣΣΕ είχαν τη συναίνεση της ΓΣΕΕ, της ΑΔΕΔΥ, Εργατικών Κέντρων και κλαδικών εργατικών ομοσπονδιών.είναι πλέον η ίδια η καπιταλιστική εργοδοσία στο επίπεδο των επιχειρήσεων που επικαλείται την «νομιμότητα» και την ισχύ των ΣΣΕ, οι οποίες επικάθηνται στο λαιμό των εργαζομένων ως «βρόγχος» που αποτρέπει και «απο-νομιμοποιεί» κάθε εργατική οικονομική και θεσμική διεκδίκηση. Αν περιδιαβάσει κανείς τη σχετική έκδοση της ΓΣΕΕ για την ιστορική εξέλιξη των ΕΓΣΣΕ της τελευταίας 25ετίας δεν έχει παρά να διαπιστώσει ότι στην πρόσφατη τουλάχιστον 12ετία (1990-2002) το περιεχόμενο των αντίστοιχων μονοετών ή διετών ΕΓΣΣΕ «εργασιακής ειρήνης» δεν αντιπροσωπεύει παρά το «πρωτόκολλο» επικύρωσης της κρατικής και επιχειρηματικής εισοδηματικής πολιτικής.άλλωστε και οι όποιες κατά καιρούς πανελλαδικές απεργίες εξήγγειλε ο θεσμικός συνδικαλισμός στον ιδιωτικό τομέα, με αφορμή την «διαπραγμάτευση» της κάθε φορά ΕΓΣΣΕ, κατέληξαν να αποτελούν το αντικείμενο έκφρασης της «θυμηδίας» των ίδιων των αστικών οικονομικών και πολιτικών κέντρων εξουσίας. 2. Η ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας: Σελίδα 1 / 8
Η κατάργηση της ιστορικής 8ωρης απασχόλησης Στην ίδια περίοδο ο ιστορικά κατακτημένος από το εργατικό κίνημα ημερήσιος χρόνος εργασίας του «8ωρου», και αντίστοιχα ο εβδομαδιαίος χρόνος απασχόλησης του «5μερου», δέχθηκαν καίρια πλήγματα με αποτέλεσμα να έχει προκύψει σ ολόκληρη την καπιταλιστική παραγωγή μια ολοσχερής ελαστικοποίηση του εργάσιμου χρόνου, που σε τελική ανάλυση σηματοδοτεί την κατάργηση του ιστορικού «8ωρου». Η μετάλλαξη αυτή σ άλλες περιπτώσεις προσέλαβε τυπική νομική μορφή (νόμοι περί μερικής απασχόλησης των αρχών της 10ετίας του 1990, νομοθεσία περί ετήσιας διευθέτησης του χρόνου εργασίας στα τέλη της 10ετίας του 1990) ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις πραγματοποιήθηκε και μονιμοποιήθηκε στην ίδια την παραγωγική πραγματικότητα, χωρίς αντίστοιχες θεσμικές τροποποιήσεις. Τρεις καίριες μεταλλαγές, οι οποίες βαίνουν συνεχώς διευρυνόμενες οριοθετούν το πεδίο αναίρεσης του ιστορικού «8ωρου» χρόνου εργασίας: Κατά πρώτο, η θεσμοθέτηση και σταδιακή επέκταση εφαρμογής της μερικής απασχόλησης (3ωρα - 5ωρα καθημερινής εργασίας) κατά το αμερικανικο-αγγλικό πρότυπο, κατ εξοχήν στον εμπορικό τομέα των αλυσίδων πολυκαταστημάτων, (λ.χ. ΙΚΕΑ) αλλά και σε δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας (π.χ. ΟΤΕ). Προορισμένη, κατά την επίσημη αστική επιχειρηματολογία, να διαμοιράσει τη διαθέσιμη ποσότητα εργασίας σε περισσότερο εργατικό δυναμικό, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η διογκούμενη ανεργία, στην πραγματικότητα ούτε το ποσοστό ανεργίας πέτυχε να μειώσει, και στέρησε σημαντικά τμήματα του εργαζόμενου πληθυσμού από την ολοκληρωμένη απασχόληση και αμοιβή της εργασίας. Κατά δεύτερο,η έμπρακτη και αναγκαστική εφαρμογή από την επιχειρηματική εργοδοσία (κατ εξοχήν στον τομέα των σύγχρονων Τεχνικών Κατασκευών και αλλού) του «10ωρου - 6μερου - 60ωρου» κατά τρόπο συνεχή και αδιάλειπτο, βασιζόμενη:αφενός σε μια σχετική συναίνεση του εργατικού δυναμικού, που βρίσκει στην υπεραπασχόληση μια (εργοδοτικού τύπου) διέξοδο στην εισοδηματική αποψίλωση για την κάλυψη βασικών βιοτικών του αναγκών. Αφετέρου στην ολοσχερή παραφθορά των κρατικών εποπτικών υπηρεσιών (Επιθεωρήσεις Εργασίας), που έχοντας περιπέσει στο τέλμα της άμεσης «συναλλαγής» με την επιχειρηματική εργοδοσία (και αυτό κατά την επίσημη αναγνώριση της «διαφθοράς» στις Εκθέσεις του Σώματος Επιθεωρητών της Δημόσιας Διοίκησης), απέχουν από οποιονδήποτε έλεγχο των χρονικών ορίων απασχόλησης των εργαζομένων στην ιδιωτική οικονομία. Κατά τρίτο,η αντανάκλαση των όρων εργασίας των οικονομικών μεταναστών στην αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή, στο συνολικό επίπεδο των εργασιακών σχέσεων. Μ άλλες λέξεις, η εφαρμογή σ αυτό το πλαίσιο απασχόλησης του «απεριόριστου» (από ανατολής μέχρι δύσης του ηλίου) ημερήσιου χρόνου εργασίας, διαμορφώνει καταστάσεις και ασκεί πιέσεις προσαύξησης και του συμβατικού χρόνου απασχόλησης του εγχώριου εργατικού δυναμικού. 3. Η απαξίωση της αμοιβής της μισθωτής εργασίας μέσα σ ένα περιβάλλον καπιταλιστικής ανάπτυξης Η δρομολογημένη από το 2 ο μισό της 10ετίας του 1980 αναδιάρθρωση του κεφαλαίου (ελεύθερη λειτουργία των μηχανισμών εκκαθάρισης της κρίσης κεφαλαιακής υπερσυσσώρευσης) και η συνακόλουθη νεοφιλελεύθερη κυβερνητική πολιτική, με τη συνέργεια και των οικονομικών εισροών του 2 ου και 3 ου ΚΠΣ, επέφεραν την «πολυπόθητη» οικονομική (κεφαλαιοκρατική) ανάπτυξη και κατέστησαν εφικτή την ενσωμάτωση της ελληνικής οικονομίας στη ζώνη του ευρώ και στις διαδικασίες της νεοφιλελεύθερης διεθνοποίησης. Το ΑΕΠ αυξήθηκε σημαντικά στη 10ετία του 1990 (με δείκτη 100 μονάδες το 1993 έφτασε στις 125 μονάδες το 2000), ο επιχειρηματικός τζίρος υπεριδιπλασιάστηκε στην τελευταία 8ετία του 20ού αιώνα (από 5.540 δισεκ. δρχ. σε 12.374 δισεκ. δρχ., δηλαδή αύξηση 123%) και η καθαρή καπιταλιστική κερδοφορία πενταπλασιάστηκε στην ίδια περίοδο (από 162 δισεκ. δρχ. το 1993 στα 800 δισεκ. δρχ. το 2000, δηλαδή μεγέθυνση κατά 395%).Η απόδοση του κεφαλαίου μετά την καθοδική πορεία που ακολούθησε στη 10ετία του 1980 λόγω της κρίσης υπερσυσσώρευσης και των ευνοϊκών συσχετισμών δύναμης για τη μισθωτή εργασία, (με δείκτη 100 για το 1981 έπεσε στο 75 για το 1990), ακολούθησε έκτοτε μια αλματωδώς αυξητική πορεία (από επίπεδο δείκτη 75 στα 1990 σε επίπεδο 105 για το 2001). Και όλα αυτά όταν στην αντίστοιχη τελευταία 20ετία του 20ού αιώνα τόσο η παραγωγικότητα της εργασίας όσο και η ένταση του κεφαλαίου κατέγραψαν σαφέστατη ανοδική πορεία (με δείκτη 100 για το 1981, η ένταση κεφαλαίου ανήλθε στα 160 το 2001, και η παραγωγικότητα της εργασίας στα 145). Όλη αυτή η εθνική οικονομική (καπιταλιστική) ανάπτυξη για την οποία επαίρονται οι σημερινοί εκπρόσωποι του Σελίδα 2 / 8
αστισμού και της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης, έγινε εφικτή και οικοδομήθηκε στο κοινωνικό έδαφος της απροσμέτρητης αφαίμαξης, της ολοσχερούς απαξίωσης της αμοιβής της μισθωτής εργασίας. Έτσι το πραγματικό κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος κατακρημνίσθηκε στην τελευταία 20ετία (με δείκτη 100 για το 1981 κατήλθε στο επίπεδο του 75 για το 2001). Το κατώτατο ημερομίσθιο της ΕΓΣΣΕ που συνάπτει η ΓΣΕΕ αυξήθηκε ονομαστικά μεταξύ 1993-2000 κατά 58%, τη στιγμή που η αντίστοιχη αύξηση του πληθωρισμού στην ίδια περίοδο (53% κατά την ΕΣΥΕ) εξανέμισε αυτή την ονομαστική αύξηση. Και παράλληλα το μερίδιο της μισθωτής εργασίας στο συνολικό παραγόμενο προϊόν του επιχειρηματικού τομέα της οικονομίας μειώθηκε καίρια στην περίοδο 1981-2001, πέφτοντας από το επίπεδο δείκτη 100 (το 1981) στο επίπεδο δείκτη 85 (για το 2001). Αυτό το κοινωνικό και οικονομικό γεγονός (που βρίσκεται στην καρδιά της μετάλλαξης των εργασιακών σχέσεων) αντιπροσωπεύει τον πυρήνα του σύγχρονου κοινωνικού ζητήματος: Η απαξίωση της μισθωτής παραγωγικής εργασίας (που δεν είναι μόνον οικονομική αλλά και κοινωνική, μορφωτική, ηθική και αξιακή) ως συνέπεια, αφετηρία και αιμοδότης της οικονομικής (αστικής) ανάπτυξης αποτελεί το πεδίο ανάδειξης του κινήματος των κινημάτωνστον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, του ταξικού εργατικού κινήματος απέναντι στην κερδοφορία της καπιταλιστικής ανάπτυξης και στην συνακόλουθη σταθεροποίηση της αστικής ταξικής κυριαρχίας. Οι κοινωνικές συνέπειες αυτής της μετάλλαξης στις σχέσεις κεφαλαίου-εργασίας είναι πλέον ολέθριες για τη σημερινή εργατική τάξη: Εντατικοποίηση των ρυθμών παραγωγής, ένταση του εργοδοτικού αυταρχισμού, αναπαραγωγή στα όρια (ή και κάτω απ αυτά) της επιβίωσης, κατανάλωση με επέκταση του τραπεζικού δανειακού κυκλώματος, απομάκρυνση των γόνων της από τα ανώτερα επίπεδα του εκπαιδευτικού συστήματος,όξυνση της αλλοτρίωσης, εξαφάνιση των μορφών ψυχαγωγίας και πολιτισμού, ροπές προς την υπεραπασχόληση, ένταση των τάσεων «προσαρμογής». 4. Η επίδραση των μορφών εργασίας των μεταναστών στο συμβατικό καθεστώς των εργασιακών σχέσεων Η εισαγωγή εκατοντάδων χιλιάδων οικονομικών μεταναστών (κυρίως αλβανών αλλά και άλλων εθνικοτήτων) χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να παρασχεθεί μια μαζική, πειθήνια και φθηνή εργατική δύναμη στις πληττόμενες από τη νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση παραδοσιακές μικροαστικές τάξεις (μεσαίοι αγρότες, βιοτέχνες, μικρομεσαίοι επαγγελματίες κ.λπ.). Αυτό είχε ως συνέπεια τη μετακύλιση των συνεπειών της κρίσης του παραδοσιακού μικροαστικού σύμπαντος στους ξένους εργάτες δια μέσου του «μεσαιωνικού καθεστώτος» υπερεκμετάλλευσής τους, την άμβλυνση της οικονομικής κατάστασης των μικρομεσαίων στρωμάτων και την αποφυγή της διάρρηξης της κοινωνικής τους συμμαχίας στα πλαίσια του κυρίαρχου συνασπισμού εξουσίας (αστικής και μικροαστικών τάξεων) που εκπροσωπείται πολιτικά στο δίπολο (ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) του δικομματισμού. Άλλωστε, η θεσμοθέτηση «όρων νομιμοποίησης» των οικονομικών μεταναστών είναι συνειδητά τέτοιοι που δεν επιτρέπουν την πρόσβαση στη «νόμιμη απασχόληση» παρά στο ένα τέταρτο του συνολικού ξένου εργατικού δυναμικού που απασχολείται στην ελληνική οικονομία (220 χιλιάδες σ ένα σύνολο 800 χιλιάδων μεταναστών). Έτσι, αν το ένα τέταρτο των ξένων εργατών επιτυγχάνει την πρόσβαση στο «νόμιμο καθεστώς εργασίας» (λ.χ. απασχόληση στα ολυμπιακά έργα με κατώτατες αμοιβές και συνθήκες κατασταλτικής πειθάρχησης - επικινδυνότητας), τα τρία τέταρτα συνεχίζουν και απασχολούνται με όρους «μεσαιωνικής εργασίας» από τις παραδοσιακές ελληνικές μικροαστικές τάξεις. Το γεγονός αυτό της μακροχρόνιας μονιμοποίησης του καθεστώτος «μαύρης εργασίας» (άσχετα αν αυτό πραγματοποιείται στην αγροτική ή βιοτεχνική παραγωγή και όχι στη μεγάλη βιομηχανία, υπηρεσίες κ.λπ.) ασκεί καταλυτική επιρροή στο συμβατικό (νόμιμο) πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων και το συμπαρασύρει προς μορφές επιδείνωσής του, όπως λ.χ. η εξασθένιση της διαπραγματευτικής δύναμης συνολικά της εργατικής τάξης (και των «νομιμοποιημένων» μεταναστών), ή οι τάσεις προς την πλήρη ελαστικοποίηση του ημερήσιου χρόνου εργασίας και η γενίκευση της εισοδηματικής πρακτικής προς τις «κατώτατες» αμοιβές εργασίας των ΕΓΣΣΕ. Η πίεση αυτή των «μεσαιωνικών» μορφών της «μαύρης εργασίας» των ξένων εργατών, που συνειδητά διατηρούνται ως τέτοιες από την αστική πολιτική θα επιφέρει όσο παρατείνεται την παραφθορά του ίδιου του συμβατικού καθεστώτος εργασιακών σχέσεων. Σελίδα 3 / 8
5. Η μακροπρόθεσμη αποδόμηση των θεσμών του κοινωνικού κράτους πρόνοιας Παράλληλα με όλες αυτές τις μεταλλάξεις μπήκε σε κίνηση και η διαδικασία αποψίλωσης των κοινωνικών θεσμών του «κράτους πρόνοιας», δηλαδή του δημόσιου χαρακτήρα των νοσηλευτικών υπηρεσιών, του εκπαιδευτικού συστήματος, των υπηρεσιών στήριξης της απασχόλησης των εργαζομένων (ΟΑΕΔ), του κοινωνικού χαρακτήρα του ασφαλιστικού συστήματος, ό,τι δηλαδή ιστορικά αντιπροσώπευσε τον «κοινωνικό μισθό» της εργατικής τάξης. Το αποτέλεσμα είναι η μισθωτή εργασία της ιδιωτικής οικονομίας, πέρα από την ίδια την οικονομική της απαξίωση, να επιβαρύνεται με ένα υπέρβαρο φορτίο που αφορά στην ιδιωτική πλέον κάλυψη των υγειονομικών, μορφωτικών και ασφαλιστικών της αναγκών. Πρόσφατο ενδεικτικό παράδειγμα η εισήγηση της Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία, κρίνοντας ως ανεπαρκείς τις αντιλαϊκές μεταρρυθμίσεις του ασφαλιστικού συστήματος του 2002 (μετά από τις αντιδραστικές τομές των αρχών της 10ετίας του 1990), καταλήγει στην πρόταση για την περαιτέρω παράταση του εργάσιμου βίου κατά μία ολόκληρη πενταετία, πράγμα που στην κοινωνική πράξη σημαίνει πλέον την οριστική κατάργηση του θεσμού των συντάξεων, εφόσον ο εργάσιμος βίος προτείνεται να επεκταθεί ουσιαστικά μέχρι τα 72 χρόνια. Και όλα αυτά προκειμένου να ελαφρυνθεί η επιχειρηματική εργοδοτική δραστηριότητα καθώς και η κρατική δημοσιονομική διαχείριση από το οποιοδήποτε «κοινωνικό (φορολογικό) βάρος», έτσι ώστε να επιτευχθεί η ολοσχερής απελευθέρωση των αγορών. Μ αυτή την έννοια και η οποιαδήποτε «συναίνεση» (σοσιαλδημοκρατική) των εργαζομένων τάξεων προς την επεκτατική καπιταλιστική ανάπτυξη των πρώτων μεταπολεμικών 10ετιών, με αντιστάθμισμα τη λειτουργία των θεσμών του «κράτους πρόνοιας», χάνει πλέον κάθε αντικειμενικό έδαφος υπόστασής της, εφόσον αντιμετωπίζει την ολοσχερή κατεδάφιση των κρατικών κοινωνικών θεσμών.και μπορεί μεν ο νεοφιλελεύθερος δικομματισμός να επαίρεται για την ισχύ, παντοδυναμία και κυριαρχία του, ωστόσο όμως έχει επίγνωση ότι αυτή δεν εδράζεται πλέον σε διαδικασίες «κοινωνικής συναίνεσης» της μισθωτής εργασίας αλλά σε μια ακραιφνώς κοινωνική και οικονομική κατασταλτική επιβολή και άρα σε μια ασταθή κοινωνική νομιμοποίηση με ανεξέλεγκτες προεκτάσεις. Γι αυτό ακριβώς είναι τα ίδια τα αστικά κέντρα που έρχονται να κάνουν λόγο για τη συσσωρευμένη αυτή «σεισάχθεια» στους ώμους της μισθωτής εργασίας, προκειμένου να αμβλύνουν τις εντυπώσεις από τις ολέθριες συνέπειες της διάλυσης του «κράτους πρόνοιας» που τα ίδια προωθούν. 6. Εργασιακές μεταλλάξεις και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση Το εγχείρημα μετάλλαξης των εργασιακών σχέσεων που χαρακτήρισε την πορεία ανασυγκρότησης του ελληνικού κεφαλαίου στην τελευταία 15ετία (1987-2002) συνδέθηκε με την ενσωμάτωση της ελληνικής οικονομίας στην ΟΝΕ από δύο αλληλοδιαπλεκόμενες πλευρές, ωστόσο με διαφορετικά αποτελέσματα: Αφενός, η εργασιακή αυτή μετάλλαξη αποτέλεσε ιστορική προϋπόθεση, εκ των ων ουκ άνευ, προκειμένου ο ελληνικός καπιταλισμός να επιτύχει τους αναγκαίους δείκτες (πληθωρισμός, δημοσιονομικά ελλείμματα κ.λπ.) και την απαραίτητη ανταγωνιστικότητα έτσι ώστε να μπορεί να καταστήσει δυνατή (οικονομικά και θεσμικά) την ένταξή του στη «ζώνη του ευρώ». Αφετέρου, η διαφοροποίηση αυτή στις σχέσεις εργασίας και κεφαλαίου, αποτέλεσε κοινό παρονομαστή των ευρωπαϊκών κοινοτικών καπιταλιστικών οικονομιών στο βαθμό που η λειτουργία των θεσμών του κλασικού (σοσιαλδημοκρατικού) Εργατικού Δικαίου (συμβατικός χρόνος απασχόλησης, ολοκληρωμένες συμβάσεις εργασίας, λειτουργία εργατικών συλλογικών ελευθεριών στην κοινωνική παραγωγή κ.λπ.) δημιουργούσε «εμπόδια» στην απρόσκοπτη κυριαρχία των νόμων της «ελεύθερης αγοράς» και του πανευρωπαϊκού ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού. Έτσι, πίσω από κάθε εθνική νομοθετική ρύθμιση για την ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων (λ.χ. μερική απασχόληση, αποδόμηση του κοινωνικού χαρακτήρα του ασφαλιστικού συστήματος κ.ά.) βρίσκονται αντίστοιχες εκθέσεις και οδηγίες της Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο τα αποτελέσματα, που είναι προϊόν του ταξικού συσχετισμού δυνάμεων, υπήρξαν διαφοροποιημένα στην κοινωνική πραγματικότητα του ελληνικού και του ώριμου ευρωπαϊκού καπιταλισμού από δύο απόψεις: Κατά πρώτο, η αναδιάρθρωση του κεφαλαίου στις χώρες του ώριμου καπιταλισμού (λ.χ. Γαλλία, Ολλανδία, Γερμανία) βασίστηκε και σε μία ευρεία διαδικασία «τεχνολογικού εκσυγχρονισμού» (πέραν των δυσμενών εργασιακών ρυθμίσεων), ενώ στην ελληνική κοινωνία στηρίχθηκε κατ εξοχήν στην απροσμέτρητη απαξίωση της μισθωτής εργασίας και δευτερευόντως στην τεχνολογική επιχειρηματική ανακαίνιση. Κατά δεύτερο, στις κοινωνίες του ώριμου ευρωπαϊκού καπιταλισμού, λόγω των ιστορικών ταξικών συσχετισμών, προβλήθηκαν Σελίδα 4 / 8
ενεργητικές εργατικές (μεταρρυθμιστικές και ριζοσπαστικές) συνδικαλιστικές αντιστάσεις που «άμβλυναν» τις συνέπειες και την ένταση των προωθούμενων εργασιακών μεταλλάξεων (κορυφαία εκδήλωση η απεργία - διαδήλωση των τριών εκατομμυρίων Ιταλών εργαζομένων στη Ρώμη τον Μάρτιο 2002 για την προάσπιση των συνδικαλιστικών ελευθεριών στις επιχειρήσεις, τη στιγμή που η αντίστοιχη κατάφωρη παραβίαση των συνταγματικών συνδικαλιστικών ελευθεριών στον ελληνικό καπιταλισμό, όπως στην περίπτωση της ΒΙΟΤΕΡ και της ΤΕΓΚ στην κατασκευή της Εγνατίας Οδού, παρόλο που αναγνωρίζονταν με αποφάσεις των Πρωτοδικείων Θεσσαλονίκης και Αθήνας, συνάντησαν την παγερή αδιαφορία και ακόμη παραπέρα την «υπονόμευση» από τα ΕΚ Θεσσαλονίκης και Κοζάνης και τα κοινοβουλευτικά κόμματα της ελληνικής Αριστεράς ). Αντίθετα, στην ελληνική κοινωνία, στις περισσότερες των περιπτώσεων και με εξαίρεση τη «συνδικαλιστική άνοιξη» του 2001 (της οποίας η όποια «δυναμική» ταχέως εξαντλήθηκε την επόμενη άνοιξη του 2002), δεν προβλήθηκαν αντίστοιχες μαζικού χαρακτήρα εργατικές συνδικαλιστικές αντιστάσεις με αποτελεσματικότητα, με συνέπεια την ολοσχερή μετάλλαξη των εργασιακών σχέσεων. Καθοριστική αιτία το γεγονός ότι ο θεσμικός συνδικαλισμός (ΓΣΕΕ, ΑΔΕΔΥ) δεν λειτούργησε ως «μεταρρυθμιστικό συνδικάτο» αμυντικού χαρακτήρα, αλλά ως εργοδοτικός μηχανισμός κυβερνητικής χειραγώγησης, το ΠΑΜΕ στάθηκε ολοσχερώς ανεπαρκές να διαδραματίσει το ρόλο του ενωτικού «ταξικού πόλου», και οι ριζοσπαστικές εργατικές δυνάμεις δεν είχαν παρουσία παρά σε περιορισμένους θύλακες του δημόσιου τομέα. 7. Μετατοπίσεις για την υπέρβαση της κρίσης κεφαλαιακής υπερσυσσώρευσης Στο δεύτερο μισό της 10ετίας του 1980 τέθηκε το δίλημμα ανάμεσα στην απελευθέρωση της λειτουργίας των εκκαθαριστικών μηχανισμών της κρίσης υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου από τη μια πλευρά (καπιταλιστική αναδιάρθρωση) και στη δυνητική παρέμβαση ενός πλατειού αριστερού εργατικού μεταρρυθμιστικού (και προοπτικά ριζοσπαστικού) μετώπου εμβάθυνσης και διεύρυνσης κοινωνικών μετασχηματισμών.η ισχύς των αστικών πιέσεων, η δύναμη επιβολής του επιχειρηματικού οικονομικού τομέα, η καταφανής ανεπάρκεια του αριστερού κινήματος και ο αναιμικός χαρακτήρας του εργατικού συνδικαλισμού έγειραν με σαφήνεια την πλάστιγγα των ταξικών συσχετισμών προς την πλευρά της δρομολόγησης των διαδικασιών της ανασυγκρότησης του κεφαλαίου. Αυτή, για να πραγματοποιηθεί, απαιτούσε ακριβώς τη διαφοροποίηση των εργασιακών σχέσεων προς όφελος της εργοδοτικής εξουσίας και σε βάρος της μισθωτής εργασίας. Προωθήθηκε έτσι αφενός ένας ορισμένος τεχνολογικός παραγωγικός εκσυγχρονισμός (λ.χ. κλωστοϋφαντουργία, τραπεζικό σύστημα, γενικευμένη μηχανοργάνωση και εφαρμοσμένη σ όλους τους τομείς πληροφορική) που επέφερε την εκτίναξη της ανεργίας στα σύγχρονα επίπεδα του 13%. Και παράλληλα αφετέρου επιβλήθηκε η αποδιάρθρωση των ιστορικών στοιχείων που συγκρότησαν τις εργασιακές σχέσεις στην περίοδο του «κράτους πρόνοιας».η εθνική οικονομική (κεφαλαιοκρατική) οικονομική ανάπτυξη που επιτεύχθηκε σε παραλληλία με την δημοσιονομική εξυγίανση (μείωση του πληθωρισμού, διεύρυνση της φορολογικής βάσης, μείωση των ελλειμμάτων, περιορισμός της επιδοματικής αγροτικής πολιτικής κ.ά.) βασίστηκαν κατ εξοχήν στη μαζική διόγκωση του «εφεδρικού στρατού» των ανέργων, στην αναίρεση των ιστορικών ρυθμίσεων του κλασικού Εργατικού Δικαίου, στη σταδιακή αποδιάρθρωση του όποιου μεταπολιτευτικού «κράτους πρόνοιας». 8. Ο «εύθραυστος» χαρακτήρας του εργατικού συνδικαλιστικού «μεταρρυθμισμού» Με δεδομένη την εξολοκλήρου ανασύσταση του εργατικού κινήματος στη μεταπολίτευση μετά μια ολόκληρη 30ετία καταστολής από το «κράτος της εθνικοφροσύνης», με ελάχιστα σύντομα διαλείμματα (λ.χ. Ιουλιανά) καθώς και την ιστορική «αποστασιοποίηση» της ελληνικής Αριστεράς στο σύνολό της σχεδόν από την πραγματική κίνηση της εργατικής τάξης, τα κύρια εργατικά συνδικαλιστικά ρεύματα που ήρθαν στο προσκήνιο στο μεταίχμιο της 10ετίας του 1980 (εργοστασιακός συνδικαλισμός, ομοσπονδίες εργαζομένων Κοινής Ωφέλειας), επένδυσαν πλειοψηφικά στον «μεταρρυθμισμό» της «αλλαγής», δια μέσου του κράτους (σοσιαλδημοκρατικό κυβερνητικό εγχείρημα του ΠΑΣΟΚ με την «κριτική» συμπόρευση της Αριστεράς). Η διαμόρφωση σχέσεων εξάρτησης και «ακολουθητισμού» μεταξύ της εργατικής συνδικαλιστικής (μεταρρυθμιστικής) πλειοψηφίας στα επιχειρησιακά σωματεία και στις κοινωφελείς ομοσπονδίες έμελλε να αποδειχθεί μοιραία για το επίπεδο αντιστάσεων του εργατικού κινήματος απέναντι στη μετάλλαξη των εργασιακών σχέσεων από το 1990 και μέχρι το τέλος του 2002. Σελίδα 5 / 8
Η σταδιακή μετάπτωση της κυβερνητικής σοσιαλδημοκρατίας του ΠΑΣΟΚ στον απροσχημάτιστο νεοφιλελευθερισμό συμπαρέσυρε τον εργατικό συνδικαλιστικό μεταρρυθμισμό στην αποδιάρθρωση και αποψίλωση (συνδικαλιστική «έρημος» στην ιδιωτική οικονομία) στην καπιταλιστική παραγωγή και στη συναίνεση και ενσωμάτωση στις κοινωφελείς επιχειρήσεις. Αποτέλεσμα υπήρξε η προϊούσα μετατροπή της πλειονότητας του θεσμικού συνδικαλισμού σε μηχανισμό εργοδοτικής επιβολής και κυβερνητικής καθυπόταξης, έτσι ώστε να ενεργεί κατά τρόπο υποστηρικτικό πλέον στις προωθούμενες καθ όλη τη διάρκεια της 10ετίας του 1990 μεταλλάξεις των εργασιακών σχέσεων. Η συνέπεια δεν ήταν μόνον να εκλείψουν οι εργατικοί αγώνες διεκδικητικού χαρακτήρα (για αύξηση της αμοιβής της μισθωτής εργασίας ή μείωση του εργάσιμου χρόνου) στα «πέτρινα χρόνια» της 10ετίας του 1990, αλλά να απουσιάσουν ακόμη και αποτελεσματικές κινητοποιήσεις κοινωνικής άμυνας και στοιχειακής υπεράσπισης των κλασσικών εργατικών κεκτημένων. Και ακόμη περισσότερο οι δυνάμεις του θεσμικού συνδικαλισμού (πλειοψηφία εργαζομένων στην Κοινή Ωφέλεια, στη ΓΣΕΕ και στη Δημόσια Διοίκηση στην ΑΔΕΔΥ) οδηγήθηκαν στην υιοθέτηση του ρόλου του ενεργού υπονομευτή των όποιων αμυντικών εργατικών κινητοποιήσεων αναδείχθηκαν στο προσκήνιο (λ.χ. ιδιωτικοποίηση Ιονικής Τράπεζας, μαθητικές καταλήψεις Λυκείων, κινητοποίηση της άνοιξης 2002 για το δεύτερο «αντιασφαλιστικό»). 9. Η ανεπάρκεια της ελληνικής Αριστεράς απέναντι στη μετάλλαξη των σχέσεων εργασίας Ας σκεφτεί κανείς ποια θα ήταν η ιστορική πορεία της ελληνικής κοινωνίας και της Αριστεράς, αν σε μια αντίστοιχη με τη σημερινή περίοδο (γενικευμένος νεοφιλελεύθερος κοινωνικός όλεθρος) οι διάσπαρτοι αριστεροί, κομμουνιστές, ριζοσπάστες αγωνιστές όλων των αποχρώσεων, στις δυσμενέστατες συνθήκες των φυλακών της Ακροναυπλίας, της Κέρκυρας, της παρανομίας, αντί να συγκροτήσουν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όπως και έκαναν (δρομολογώντας την τότε «έφοδο στους ουρανούς» που έκανε την Αριστερά μαζικό λαϊκό κίνημα), έθεταν ως πρώτιστη στόχευση την «ανασυγκρότηση» του «καθαρού επαναστατικού υποκειμένου (ΚΚΕ)». Σε αντίθεση μ αυτή την τροχιά της ενωτικής ταξικής λαϊκής κατεύθυνσης, το μεγαλύτερο μέρος του δυναμικού του ελληνικού αριστερού κινήματος, σ ολόκληρη την τελευταία 12ετία (1990-2002), ενώ αναδείκνυε τις αναδιαρθρώσεις που καταργούσαν τα εργατικά κεκτημένα στις εργασιακές σχέσεις, και ενώ έβλεπε την εργατική τάξη να βυθίζεται αργά αλλά σταθερά σε πρακτικές «προσαρμογής» στην καπιταλιστική ανασυγκρότηση, εντούτοις οδηγούνταν σε πρακτικές «πολιτικού υποκειμενισμού» χωρίς οργανική αντιστοιχία με την υπαρκτή κατάσταση του κόσμου της μισθωτής εργασίας στην καπιταλιστική παραγωγή, γεγονός που πέραν των άλλων (ανεπαρκής συμβολή στην οργάνωση αποτελεσματικής κοινωνικής αντίστασης στις προωθούμενες μεταλλάξεις των σχέσεων εργασίας κεφαλαίου) αναπαράγει τις ίδιες τις μορφές περιθωριακότητας του αριστερού κινήματος στο πολιτικό - εκλογικό επίπεδο. Και μάλιστα αυτός ο «πολιτικός υποκειμενισμός» ξετυλίγεται στο έδαφος έντασης των φαινομένων μικροαστικής ηγεμόνευσης σε σημαντικά τμήματα της ελληνικής Αριστεράς, σε σημείο που να παρακάμπτεται ο ορατός, απτός και συγκεκριμένος ταξικός αντίπαλος στο εσωτερικό του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού (καπιταλιστική επιχειρηματική εξουσία και κρατική νεοφιλελεύθερη διαχείριση του αστικού δικομματισμού) και να μετατίθεται το πεδίο των αντιπαραθέσεων στο «διεθνές υπερπέραν» ενός ανυπόστατου «παγκόσμιου καπιταλισμού» και μιας διεθνούς «σφηκοφωλιάς του κακού» που αιωρείται στο «παγκόσμιο επέκεινα» (ιμπεριαλιστικά και χρηματιστηριακά κέντρα). 10. Το «Αίνιγμα της Σφίγγας»: Η παντοδυναμία του αστικού δικομματισμού Η μετάλλαξη των εργασιακών σχέσεων είχε ως ορατό και πανθομολογούμενο αποτέλεσμα την επικράτηση ενός «άτυπου» αλλά βαθιά υπαρκτού καθεστώτος «κοινωνικού φασισμού» στην εργατική τάξη της ιδιωτικής οικονομίας. Επιβλήθηκε δηλαδή μια κατάσταση τελικής αποστέρησης των υλικών δυνατοτήτων άσκησης των συνταγματικών συλλογικών εργατικών ελευθεριών (συνεταιρίζεσθαι, απεργίας, έκφραση γνώμης κ.λπ.), ενώ διατηρούνται σε ισχύ τα πολιτικά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες (εκλέγειν, εκλέγεσθαι, λειτουργίας πολιτικών κομμάτων, έκφρασης κ.ά.). Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ιστορική πλέον απουσία ιστού κοινωνικής αντιπροσώπευσης και οργάνωσης των εργαζομένων στην καπιταλιστική παραγωγή με όρους Σελίδα 6 / 8
δημοκρατικότητας και ταξικότητας.αυτό όμως αποτελεί απαρέγκλιτη προϋπόθεση για τις υποτελείς κοινωνικές τάξεις προκειμένου να αναδείξουν στο πολιτικό κοινοβουλευτικό προσκήνιο τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις τους, έτσι ώστε αυτή η απουσία αφυδατώνει, στρεβλώνει και αφαιμάζει το ίδιο το συνακόλουθο περιεχόμενο της άσκησης των πολιτικών ελευθεριών από τον μισθωτό εργαζόμενο κόσμο.η παραποίηση αυτή έχει ως συνέπεια την αναγκαστική κοινωνική «ώθηση» της εργατικής τάξης στις κάλπες των πολιτικών εκπροσωπήσεων του κυρίαρχου συνασπισμού εξουσίας (ΠΑΣΟΚ και ΝΔ ως πόλοι του νεοφιλελεύθερου δικομματισμού). Έτσι, η έπαρση των σημερινών αστών πολιτικών δημοσιολόγων, που υιοθετούν την μεθοδολογία ανάλυσης της «εκλογικής φαινομενολογίας», για την ολοκληρωτική κυριαρχία του πολιτικού δικομματισμού στο ελληνικό κοινοβουλευτικό πολιτειακό σύστημα,παρακάμπτει επιμελώς αυτή την «κρυμμένη» κοινωνική πραγματικότητα, δηλαδή το γεγονός ότι η βαθιά μετάλλαξη των σχέσεων εργασίας στην κοινωνική παραγωγή, έχοντας επιφέρει την επιβολή του καθεστώτος «κοινωνικού φασισμού», λειτούργησε πλήρως αποστερητικά για την κοινωνική εκπροσώπηση της εργατικής τάξης και προκάλεσε συνακόλουθα την ολοσχερή παραποίηση της άσκησης των πολιτικών της δικαιωμάτων. Και αντίστοιχα είναι εμφανέστατο το αδιέξοδο και η αδυναμία υλιστικής ερμηνείας της πλήρους κυριαρχίας του νεοφιλελεύθερου δικομματισμού (με πρωτοφανή εκλογικά ποσοστά του 85-87%) από δυνάμεις του αριστερού κινήματος, οι οποίες ακριβώς κινούμενες στα πολιτικά «επιφαινόμενα» αναπαράγονται κατά τρόπο περιθωριακό, επιστρατεύοντας τη «δαιμονολογία» για την εξήγηση της περιθωριακότητάς τους. 11. Ο «μίτος της Αριάδνης» για την αντιμετώπιση του σύγχρονου Μινώταυρου Διαπιστώνεται έτσι ότι η επελθούσα μετάλλαξη των σχέσεων εργασίας - κεφαλαίου στην τελευταία 12ετία βρίσκεται πίσω από το χαρακτήρα που προσλαμβάνει σήμερα η αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, αλλά και η «εξαφάνιση» της κοινωνικής εκπροσώπησης της εργατικής τάξης, όπως και τέλος η ισχύς και παντοδυναμία του κοινοβουλευτικού δικομματισμού στο πολιτειακό εποικοδόμημα. Η συνολική αυτή οικονομική, θεσμική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα είναι εμφανές ότι δεν μπορεί να τροποποιηθεί από τις δυνάμεις του ταξικού εργατικού και αριστερού κινήματος με όρους «εξωγενών» πολιτικών παρεμβάσεων στο πεδίο των πολιτικών και εκλογικών αντιπαραθέσεων, εφόσον οι συντεταγμένες κίνησης και συγκρότησής της εγγράφονται βαθιά στο πλέγμα οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων που απαρτίζουν την υλικότητα της κοινωνικής-παραγωγικής υποδομής. Κατά συνέπεια καμία τροποποίηση του ταξικού συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ κυρίαρχου συνασπισμού εξουσίας και κυριαρχούμενου λαϊκού μπλοκ δεν είναι εφικτή, αν πρωτίστως δεν επικεντρώνεται στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του «κοινωνικού φασισμού» στην ιδιωτική οικονομία, με κυρίαρχη στόχευση την αποκατάσταση των όρων δημοκρατικής και ταξικής κοινωνικής αντιπροσώπευσης και οργάνωσης του κόσμου της μισθωτής εργασίας. Και αυτό πάλι με τη σειρά του δεν μπορεί να είναι πραγματοποιήσιμο παρά στο βαθμό που διασυνδέεται με την ταξική παραγωγική διαπάλη για την ακύρωση και αντιστροφή των συγκεκριμένων μεταλλάξεων στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων. Στο μέτρο που αυτή η κοινωνική και οικονομική στόχευση αναδεικνύεται σε πρωταρχική πολιτική προτεραιότητα της ελληνικής Αριστεράς και των ταξικών εργατικών δυνάμεων, μπορούν να διαμορφώνονται συνθήκες για την επαναθεμελίωση και επανακατάκτηση (και πολύ περισσότερο διεύρυνση) των συλλογικών εργατικών κοινωνικών δικαιωμάτων, των οποίων η άσκηση είναι σε θέση να αναδείξει, με όρους δημοκρατικότητας και ταξικότητας, μορφές κοινωνικής εκπροσώπησης και οργάνωσης της εργατικής τάξης. Και αυτό με τη σειρά του έχει τη δυνατότητα, προβαλλόμενο στο επίπεδο των πολιτικών αντιπροσωπεύσεων, να διαφοροποιήσει τους συσχετισμούς των πολιτικών ανταγωνισμών, αναιρώντας τους όρους αναπαραγωγής και ασφυκτικής κυριαρχίας του νεοφιλελεύθερου δικομματισμού, που είναι η ιστορική πλέον προϋπόθεση για την επανεμφάνιση της αριστερής εργατικής πολιτικής στο προσκήνιο των κεντρικών πολιτικών αντιπαραθέσεων. 1. ΚΜΕ, Προσεγγίσεις στην κατάσταση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2000. Α. Ταρπάγκος, «Συλλογικές διαπραγματεύσεις και συμβάσεις», ΠΡΙΝ, 17 Σεπτεμβρίου 1995. ΓΣΕΕ, Οι ΕΓΣΣΕ στην Ελλάδα (1974-2000)ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, Αθήνα 2001. Α. Ταρπάγκος, «Εργασία και κεφάλαιο στον σύγχρονο κατασκευαστικό καπιταλισμό», Θέσεις, τεύχος 65. ΣΕΒ, Η ελληνική βιομηχανία το 2001, στοιχεία στο Λ. Τόκας «Να για ποιους πάει καλά η οικονομία»,ριζοσπάστης2 Ιουνίου 2002. ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση: Ετήσια Έκθεση 2002, Αθήνα 2002. Σελίδα 7 / 8
Χ. Παπαδημητρίου, Χ. Κοψίνη, «Κάλλιο ευρωπαίος υπάλληλος παρά έλληνας επιστήμονας», Καθημερινή3 Νοεμβρίου 2002. Α. Ταρπάγκος, «Ξένοι εργάτες και ελληνική κοινωνία», ΠΡΙΝ, 28 Απριλίου 1996. Δ. Κατσορίδας, Ξένοι εργάτες στην Ελλάδα, Ιαμός, Αθήνα 1994. Εισήγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την επιμήκυνση του εργάσιμου βίου κατά 5 χρόνια,οικονομικήκαθημερινή, 18 Δεκεμβρίου 2002. Α. Ταρπάγκος, «Η σύγχρονη αποδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας», ΠΡΙΝ, 5 Οκτωβρίου 1997. Α. Ταρπάγκος, «Η κυριαρχία του νεοφιλελεύθερου δικομματισμού στη συγκυρία των βουλευτικών εκλογών του Απριλίου 2000», Θέσεις, τεύχος 71. Α. Ταρπάγκος, «Η χαμένη Άνοιξη στην τελευταία 25ετία του 20ού αιώνα», Μανιφέστο, Μάρτιος 2001. Η. Ιωακείμογλου, Τέλος του αιώνα, τέλος της κρίσης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001. Α. Ταρπάγκος, «Σύγχρονες κοινωνικές κινητοποιήσεις: Ιονική - Αδιόριστοι - Ολυμπιακή», Θέσεις, τεύχος 65. Α. Ταρπάγκος, «Το κενό κοινωνικής και πολιτικής εκπροσώπησης στο πεδίο του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού και σοσιαλφιλελευθερισμού», Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, τεύχος 63. Α. Ταρπάγκος, Εργασία, κεφάλαιο και Αριστερά στη σύγχρονη κοινωνία του νεοφιλελευθερισμού, Θεσσαλονίκη 2002. Α. Ταρπάγκος, «Κοινωνικός φασισμός και νεοφιλελεύθερος δικομματισμός», Μανιφέστο, Φεβρουάριος 2001. Γ. Μαυρής, «Η απόλυτη κυριαρχία του δικομματισμού», Καθημερινή8 και 15 Δεκεμβρίου 2002. Α. Ταρπάγκος, «Στις κοινωνικές και πολιτικές αφετηρίες του σύγχρονου κοινοβουλευτικού δικομματισμού» (υπό δημοσίευση). Σελίδα 8 / 8