ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΒ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΠΙΟ ΑΠΛΟ ΑΠΟ Ο,ΤΙ ΦΑΙΝΕΤΑΙ (ΥΛΙΚΑ, ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ) ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ ρ. Ευγενία Αδάµ, 9/2012 (eadam@culture.gr)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 1. Ποιος και τί; 2. Πώς ξέρουµε όσα ξέρουµε; 3. Πώς έκαναν όσα έκαναν; 4. Μικρά και µεγάλα βήµατα. 5. Στην Ήπειρο, τί; 6. Ενδεικτική Βιβλιογραφία για διασκέδαση 2 1 Το κείµενο συνοδεύεται από παρουσίαση power point µε σχετικό θέµα, εξοικείωση των παιδιών µε παλαιολιθικά τέχνεργα, επίδειξη πειραµατικών αντιγράφων και εκµαγείων συγκεκριµένων εργαλείων. Φεύγοντας, τα παιδιά ξεναγούνται στην προθήκη παλαιολιθικών ευρηµάτων του Μουσείου. 2 Για να αποφευχθεί ο κατακλυσµός των παιδιών µε υπερβολικές πληροφορίες, έχουν απλουστευτεί πολλά από τα σύνθετα θέµατα της έρευνας της απώτερης προϊστορίας. Οι εκπαιδευτικοί µπορούν να συµβουλευτούν τη βιβλιογραφία και τον τόµο για το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Μπορούν, επίσης, να επικοινωνήσουν µαζί µας, και θα χαρούµε να βοηθήσουµε.
1. ΠΟΙΟΣ; - ΤΙ; Οι φυσικοί ανθρωπολόγοι δέχονται ότι οι πρώτοι ανθρωπίδες δηλαδή οι πρώτοι κρίκοι στην αλυσίδα της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους - εµφανίστηκαν γύρω στα 2-3 εκατοµµύρια χρόνια πριν από σήµερα στην Αφρική, και ότι αυτό το µακρύ ταξίδι έγινε µέσα από πολλές αλλαγές τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και στους ίδιους. Σήµερα είναι δεκτό ότι οι πρόγονοι µας διαφοροποιήθηκαν κάποια στιγµή από τον υπόλοιπο κλάδο των πρωτευόντων (και κυρίως των συγγενών µας πιθήκων) λόγω περιβαλλοντικών συνθηκών οι οποίες επέβαλαν την αλλαγή του τρόπου βάδισης σε δύο αντί για τέσσερα πόδια. Εξάλλου, ο µακρύς και ευκίνητος αντίχειρας µας, διευκολύνει αφάνταστα την ικανότητα µας να πιάνουµε πράγµατα και να τα χειριζόµαστε. Οι πρόγονοι µας εξαπλώθηκαν δύο φορές έξω από την Αφρική: την πρώτη φορά ο Homo Erectus αποίκισε τον κόσµο πριν από 600.000 800.000 χρόνια φέρνοντας µαζί του τη γνώση της κατεργασίας σκληρών πετρωµάτων για την κατασκευή εργαλείων και πιθανόν και τη γνώση χρήσης της φωτιάς, και τη δεύτερη φορά ο Homo Sapiens Sapiens πριν από περίπου 60.000 χρόνια, έκανε το Σύγχρονο Άνθρωπο (δηλαδή εµάς) πρωταγωνιστή στον πλανήτη, και όχι µόνον. Οι αρχαιολόγοι, βασισµένοι στα τεκµηριωµένα ανασκαφικά ευρήµατα τοποθετούν τη χρήση και την κατασκευή των πρώτων εργαλείων στα 1.8 εκατοµµύρια χρόνια από τους Αυστραλοπίθηκους (Homo Habilis): τα πρώτα εργαλεία ήταν αδρά δουλεµένα βότσαλα ή πλάκες µε µία ή δύο κόψεις και µυτερές απολήξεις. Ο Homo Erectus χρησιµοποίησε πολύ τα αµφίπλευρα και κατάφερε να ελέγξει τη φωτιά. Οι Νεάντερνταλ έφεραν τη συστηµατική και πολλαπλή χρήση µιάς µάζας (πυρήνα) για την παραγωγή πολλών αποκρουσµάτων που µετέτρεπαν σε συγκεκριµένα σχήµατα για να κάνουν συγκεκριµένες εργασίες, την αρχή του συστηµατικού κυνηγιού, την απόδοση τιµών στους νεκρούς, και οι Σύγχρονοι Άνθρωποι, δηλαδή εµείς, έδειξαν απεριόριστη ευρηµατικότητα σε όλους τους τοµείς της ζωής (επέµβαση στο φυσικό περιβάλλον, έλεγχος των υλικών, τέχνη, αρχή µονιµότερης εγκατάστασης). Το υλικό που επιβιώνει σε µεγαλύτερο βαθµό και στις περισσότερες αρχαιολογικές θέσεις είναι οι πέτρες. Ξέρουµε ότι χρησιµοποιούσαν ξύλα και κόκκαλα ίσως και πριν τις πέτρες (το αρχαιότερο ξύλινο εργαλείο είναι ένα δόρυ µε καµένη αιχµή από την Αγγλία), αλλά τα υλικά αυτά δε διατηρούνται πάντα, σε αντίθεση µε τις πέτρες. Τα πετρώµατα που χρησιµοποιήθηκαν ήταν τα σκληρότερα που υπήρχαν σε κάθε περιοχή: χαλαζίας, ηφαιστειακές λάβες, πυριτόλιθος, και όπου έλειπαν τα άλλα υλικά, ακόµα και οψιανός. Στην Ευρώπη και την Ελλάδα - χρησιµοποιήθηκε ο πυριτόλιθος που αφθονεί στους ασβεστολιθικούς σχηµατισµούς (στην Ήπειρο τον λένε «στουρνάρι»).
2. ΠΩΣ ξέρουµε όσα ξέρουµε; Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, καλύπτει το µεγαλύτερο µέρος της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας. Κατά το µεγαλύτερο τµήµα της προϊστορίας το οποίο αντιστοιχεί στην Παλαιολιθική Εποχή - ο άνθρωπος ζούσε νοµαδικά, εκµεταλλευόµενος τους φυσικούς πόρους µέσα από την συλλογή τροφής, το κυνήγι και το ψάρεµα. Η αναγνώριση και η µελέτη των λιθοτεχνιών (των συνόλων λίθινων τεχνέργων) που πολύ συχνά είναι οι µοναδικοί µάρτυρες της ανθρώπινης δραστηριότητας σε µια περιοχή είναι από τα πρώτα «σύνεργα» των αρχαιολόγων για την κατανόηση του τρόπου ζωής και σκέψης των ΠΛ κυνηγών-τροφοσυλλεκτών. Η πειραµατική ανακατασκευή και χρήση των εργαλείων βοηθούν στην κατανόηση του τρόπου κατασκευής τους, ενώ η ανάλυση των ιχνών χρήσης (γίνεται µε ισχυρά µικροσκόπια) δίνει πολλές λεπτοµέρειες για τα υλικά πάνω στα οποία τα χρησιµοποιούσαν, ακόµα και όταν αυτά τα ίδια έχουν χαθεί ( για παράδειγµα, διαπιστώνουµε αν ένα πέτρινο ξέστρο έχει χρησιµοποιηθεί πάνω σε δέρµα ή σε κόκκαλο ή αν ένα µαχαίρι έχει κόψει κρέας ή ξύλο). Η αναγνώριση της προέλευσης των διαφόρων υλικών µε εργαστηριακούς τρόπους δείχνει πόσο απαραίτητα ήταν ορισµένα υλικά, σε πόση απόσταση τα µετέφεραν, ακόµα και αν τα χρησιµοποιούσαν ως µέτρο ανταλλαγής µε άλλα υλικά. Η ικανότητα επιλογής κατάλληλων υλικών διακρίνεται ακόµα και στους πρωιµότερους πληθυσµούς, αφού η σωστή επιλογή θα έκανε γρήγορη και αποτελεσµατική την εκτέλεση οποιασδήποτε δραστηριότητας. Η Γεωλογία Γεωαρχαιολογία συντελούν στην αναπαράσταση της τοπογραφίας (δηλαδή, πως ήταν και σε ποια περίοδο οι περιοχές που ερευνούµε) και στη γνώση των πρώτων υλών κάθε περιοχής. Από τη στιγµή που θα εντοπιστεί µια θέση έχει σηµασία η εφαρµογή της σωστής αρχαιολογικής πρακτικής: να γίνει συστηµατική συγκέντρωση και καταγραφή των καταλοίπων είτε από επιφανειακές θέσεις είτε από ανασκαφή. Τα αρχαιολογικά ευρήµατα µπορεί να είναι σκελετικά κατάλοιπα (ανθρώπων και ζώων), λείψανα κατασκευών (εστίες, καλύβες, κ.λπ.), εργαλεία και εξοπλισµός, ταφές, τέχνη. Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήµατα, και µε µια σειρά από εργαστηριακές µεθόδους (Αρχαιοµετρία) µπορούµε να µάθουµε τη χρονολόγηση των αρχαιολογικών θέσεων και των ευρηµάτων (µέθοδοι χρονολόγησης), την προέλευση τους και πολλές φορές την επεξεργασία που έχουν υποστεί (π.χ. θερµική αλλοίωση). Για το κλίµα, τη βλάστηση και την πανίδα που επικρατούσαν τότε πληροφορίες δίνουν η παλυνολογία (µελέτη της γύρης), η παλαιοβοτανολογία (µελέτη φυτικών καταλοίπων για την εξακρίβωση του είδους των φυτών), η ανθρακολογία (µελέτη απανθρακωµένων ξύλων για τον εντοπισµό του είδους του φυτού/δέντρου από το οποίο προέρχονται) η ζωοαρχαιολογία (µελέτη σκελετών ζώων για την εξακρίβωση του είδους, της ηλικίας κ.α.) και η φυσική ανθρωπολογία (µελέτη ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων για την εξακρίβωση του φύλου, της ηλικίας, αιτίας θανάτου κ.α.). Η κοινωνική ανθρωπολογία (η µελέτη, δηλαδή οµάδων που υπάρχουν ακόµα και σήµερα και έχουν τρόπο ζωής παρόµοιο µε των προϊστορικών) βοηθάει να καταλάβουµε πως ζούσαν και πως αντιµετώπιζαν την καθηµερινότητα.
3. ΠΩΣ έκαναν όσα έκαναν; Γνώριζαν τις περιοχές που επισκέπτονταν γιατί µετακινούνταν διαρκώς και σε µεγάλες αποστάσεις. Η επιφυλακτικότητα και η προσεκτική παρατήρηση της περιοχής τους βοηθούσαν να βρουν τροφή, νερό εξοπλισµό, κατάλληλο και ασφαλές µέρος προσωρινής διαµονής. Μάθαιναν τις συνήθειες των αρπακτικών και των άλλων ζώων και ήξεραν πώς να τα κυνηγήσουν, πότε και πού. Μάθαιναν τι είχε να προσφέρει κάθε περιοχή και σε ποια εποχή. Είχαν πάντα το νου τους να εξερευνήσουν τις γειτονικές περιοχές πριν αναγκαστούν να µετακινηθούν σε αυτές. Γνώριζαν εµπειρικά και δίδασκαν σε άλλους τις δυνατότητες και τις αδυναµίες των υλικών (κάψιµο για να σκληρύνουν τα ξύλα, τα κόκαλα, τα κέρατα και για να µαλακώσουν οι πέτρες, για να αλλάξει χρώµα η ώχρα, µούλιασµα για να µαλακώσουν τα κέρατα), καθώς και µε ποιο υλικό µπορούσαν να δουλέψουν τι (στάχτη, κάπνισµα κάλυψη µε ώχρα, µε αλάτι ή µε θάψιµο σε πάγο για τη συντήρηση δερµάτων και κρεάτων, ψήσιµο για τροφές). Ήξεραν, επίσης, να χρησιµοποιούν βότανα και άλλα υλικά για γιατροσόφια και στολισµό (τένοντες ζώων, κερί, ρετσίνι, πίσσα, χρωστικές κ.λπ.). Γνωρίζοντας τι προσφέρει κάθε περιοχή, µπορούσαν και µετέφεραν υλικά (πυριτόλιθο, κοχύλια, δόντια ζώων) σε µεγάλες αποστάσεις. Μπορούσαν ακόµα και να ανταλλάσσουν υλικά µε τις άλλες οµάδες των περιοχών που διέσχιζαν. Έχει διαπιστωθεί ότι ήδη από την Κατώτερη Παλαιολιθική, υλικά µεταφέρονταν ακόµα και σε απόσταση 14 χλµ. Οι αποστάσεις διακίνησης των πρώτων υλών για τις λιθοτεχνίες αυξάνονται κατά τη Μέση Παλαιολιθική, µε αποκορύφωµα τη διακίνηση υλικών ακόµα και σε απόσταση 300 χλµ. από την πηγή τους κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο. Φυσικά και είχαν αναπτύξει µεθόδους συνεννόησης ακόµα και πριν αναπτυχθεί η ικανότητα οµιλίας όπως τη γνωρίζουµε σήµερα. Φρόντιζαν να εκµεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους τις κατάλληλες εποχές και, από µια περίοδο και µετά, να αποθηκεύουν προµήθειες για περίπτωση ανάγκης.
4. Μικρά και Μεγάλα Βήµατα ιποδισµός και διάθεση των άνω άκρων για να πιάνουν πράγµατα. Παρατήρηση του περιβάλλοντος χώρου περιέργεια και εξοικείωση µε υλικά. Έλεγχος της φωτιάς. Σταδιακό λεπτοµερές δούλεµα της πέτρας, επανάληψη σχηµάτων, πολλαπλασιασµός σχηµάτων εργαλείων σύµφωνα µε τις αυξανόµενες ανάγκες. Χρήση πέτρινων εργαλείων για την επεξεργασία οστών, κεράτων, δερµάτων, ινών, κοχυλιών και άλλων υλικών. Τέχνη (µε πολλούς τρόπους: επάλειψη επιφανειών µε χρωστικές, χάραξη επιφανειών, πλάσιµο υλικών) Ταφές και προσωπικός στολισµός για ένδειξη κύρους ή οµαδικής ταυτότητας. Συστηµατικό κυνήγι συγκεκριµένων ζώων. Αυτό οδήγησε σταδιακά στον έλεγχο της συµπεριφοράς τους και, στο τέλος, και στην εξηµέρωση τους.
5. Στην Ήπειρο, τι ; ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ (περίπου 300.000 150.000 χ.π.σ) Τα στοιχεία από την Ηπειρο που µπορούν να αποδοθούν σε ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Κατώτερη Παλαιολιθική (ΚΠΛ) περίοδο περιλαµβάνουν αποκλειστικά επιφανειακά ευρήµατα. Τα σύνολα αποτελούνται από λίγα αµφίπλευρα και µεγάλους πυρήνες / εργαλεία («λειάνιστρα») δουλεµένα αδρά και παραπέµπουν σε λιθοτεχνίες ύστερης Αχελαίας τεχνοτροπίας, που καλύπτει εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, αλλά προεκτείνεται και στη Μέση Παλαιολιθική (ΜΠΛ) περίοδο. Τα αµφίπλευρα συνέχισαν να παράγονται και να χρησιµοποιούνται για περίπου 1 εκατοµ. χρόνια. Έχουν διάφορα σχήµατα και µεγέθη και κατασκευάζονταν σε µεγάλη ποικιλία υλικών, από τους εύπλαστους πυριτόλιθους µέχρι τους χαλαζίτες και τις σκληρότατες λάβες. Για τη χρήση τους έχουν προταθεί διάφορες υποθέσεις, από πυρήνες για παραγωγή χρήσιµων φολίδων, εργαλεία τεµαχισµού θηραµάτων, σκαπτικά εργαλεία, τσεκούρια, πολτοποίηση ριζών και βολβών ακόµα και όπλα. Τα τέχνεργα αυτά στην Ελλάδα δε ξεπερνούν τα 20 κοµµάτια, και προέρχονται στην πλειοψηφία τους από επιφανειακές θέσεις. Σύµφωνα µε ορισµένους ερευνητές οι περιστασιακοί εντοπισµοί αµφίπλευρων αποδεικνύουν την παρουσία ανθρώπων στην Ελλάδα κατά την ΚΠΛ περίοδο. Πρώιµα ΠΛ ευρήµατα στην Ήπειρο έχουν εντοπιστεί στον Κοκκινόπηλο (φωτο), το Αλωνάκι και τον Αγ. Θωµά στο νοµό Πρέβεζας. Το περιορισµένο φάσµα εργαλειακών τύπων συµβαδίζει µε την εικόνα από άλλες περιοχές της Ευρασίας : µεγάλες λειτουργικές επιφάνειες απλά επεξεργασµένες, ικανές να ανταποκριθούν στις µη εξειδικευµένες ανάγκες των πρώιµων νοµάδων. Η χρονολογική κατάταξη των επιφανειακών τεχνέργων βασίζεται στη χρονολόγηση των γεωλογικών σχηµατισµών µε τους οποίους σχετίζονται, µε αποτέλεσµα να αποδίδονται σε µια περίοδο 50 ή 70 χιλιάδων χρόνων (ανάµεσα στο 200 και το 130 χιλιάδες χρόνια).
ΜΕΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ (π. 150.000 40.000; π.σ.) Οι λιθοτεχνίες της Μέσης Παλαιολιθικής (ΜΠΛ) περιόδου είναι προϊόντα ενός πιο σύνθετου συστήµατος, που προσχεδιάζει την κατασκευή του εξοπλισµού του και εντείνει τον έλεγχο του των πρώτων υλών. Ο χαρακτήρας των λιθοτεχνιών αντανακλά τη διευρυνόµενη σχέση ανθρώπου-περιβάλλοντος: εµφανίζονται εργαλειακοί τύποι προορισµένοι για το κυνήγι (αιχµές) και για την επεξεργασία των προϊόντων του (ξέστρα). Η ανάγκη παραγωγής οµοιόµορφων προϊόντων απόκρουσης για συγκεκριµένες εφαρµογές οδηγεί στην υιοθέτηση της «µεθόδου Λεβαλλουά», η οποία εγγυάται τον καλύτερο έλεγχο του πυρήνα για την παραγωγή ενός ή περισσότερων αποκρουσµάτων µε προκαθορισµένο σχήµα. Λεπτά και επιµήκη αποκρούσµατα, τα οποία µε δευτερογενή επεξεργασία αποκτούν πολλαπλές λειτουργικές επιφάνειες εκτοπίζουν τα µεγάλα και αδρά σύνεργα της προηγούµενης περιόδου. Η Ήπειρος, διαθέτει πλούτο πρώτης ύλης καλής ποιότητας και οι κατασκευαστές των ΜΠΛ γνώριζαν να εκµεταλλεύονται το πλεονέκτηµα αυτό. Μία ανασκαµµένη βραχοσκεπή (Ασπροχάλικο, φωτο) και πολυάριθµες υπαίθριες θέσεις είναι η πηγή των πληροφοριών για την περίοδο αυτή στην Ήπειρο (Κοκκινόπηλος, Μόρφη, Καρβουνάρι, Στεφάνη, Αγυά κ.α.). Οι υπαίθριες θέσεις προηγούνται χρονολογικά και διαφοροποιούνται τεχνολογικά από τη βραχοσκεπή Ασπροχάλικο. Ο εργαλειακός εξοπλισµός των υπαίθριων θέσεων περιλαµβάνει πολλούς τύπους πλευρικών ξέστρων, φολίδες µε περιορισµένη επεξεργασία, οπείς, εγκοπές. Οι φυλλόσχηµες αιχµές, δουλεµένες και στις δύο πλευρές τους, µαρτυρούν συστηµατικό κυνήγι, και είναι από τις πρώτες έµµεσες µαρτυρίες για τη στειλέωση των λίθινων εργαλείων. Το Ασπροχάλικο χρησιµοποιήθηκε και κατά τη ΜΠΛ και κατά την ΑΠΛ περίοδο (από π. 100.000 έως και 35.000 π.σ.). Κατά την ΜΠΛ περίοδο αναγνωρίζουµε δύο τεχνολογικές φάσεις, οι οποίες δε διαφοροποιούνται δραµατικά µεταξύ τους. Στα εργαλεία συγκαταλέγονται διάφοροι τύποι πλευρικών ξέστρων, εγκοπές και οδοντωτά, ενώ λείπουν εργαλειακοί τύποι που είναι κοινοί στις υπαίθριες θέσεις. Οι ανοµοιότητες που παρατηρούνται στις µουστέριες λιθοτεχνίες της Ηπείρου οφείλονται εν µέρει σε χρονολογική διαφορά, εν µέρει σε διαφορές ανάµεσα στις πρώτες ύλες και εν µέρει σε λειτουργικούς λόγους.
ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ (π. 35.000 10.000 χ.π.σ.) Οι συνθήκες που οδηγούν στη σταδιακή εξειδίκευση των στρατηγικών επιβίωσης των κυνηγών τροφοσυλλεκτών επηρεάζουν και την τεχνολογία. Οι λιθοτεχνίες συνεχίζουν να κατασκευάζονται κυρίως σε υλικά διαθέσιµα κοντά στις θέσεις (κυρίως ποτάµια, Λούρος για το Ασπροχάλικο και Βοϊδοµάτης για το Κλειδί, και τη Μποϊλα). Αντίθετα, στην Καστρίτσα (φωτο), κοντά στην Παµβώτιδα και µακρύτερα από πηγή πυριτόλιθου, προµηθεύονταν ύλες από πρωτογενείς και δευτερογενείς αποθέσεις, εξασφαλίζοντας επαρκείς προµήθειες. Αυτή η περίοδος τεκµηριώνει, επίσης, την εµφάνιση υλικών και από αποµακρυσµένες περιοχές, όπως ο Βοϊδοµάτης στο Ζαγόρι. Οι διαστάσεις και η ποιότητα των πρώτων υλών επηρεάζουν διαχείριση των πυρήνων. Για παράδειγµα ο πυριτόλιθος Βοϊδοµάτη, ο οποίος αφθονεί στις όχθες του οµώνυµου ποταµού πολύ κοντά στο Κλειδί, είναι αφενός µεν πολύ χαµηλής ποιότητας µε εγκλίσεις και αδυναµίες που δυσχεραίνουν την κατεργασία του και αφετέρου µικρών διαστάσεων, µε αποτέλεσµα να µην είναι εφικτή η παραγωγή µακρών αποκρουσµάτων. Η τεχνογνωσία, όµως, και η εµπειρία των κατασκευαστών οδηγούν στην παράκαµψη αυτών των προβληµάτων Το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της ΑΠΛ τεχνογνωσίας είναι η παραγωγή από µια µάζα (πυρήνας) πολλών στενόµακρων (λεπίδες και µικρολεπίδες) αποκρουσµάτων και η µετατροπή τους σε µια µεγάλη ποικιλία εργαλειακών τύπων µε πολλές διαφορετικές τεχνικές. Η πιο αντιπροσωπευτικές θέσεις για αυτές τις αλλαγές είναι η Καστρίτσα και το Κλειδί. Περιληπτικά, µπορούµε να πούµε ότι στις επιχώσεις της Καστρίτσας ( από 25000 13000 χρόνια π.σ.) αποτυπώνονται τα ίχνη ενός µεγάλου αριθµού δραστηριοτήτων: εκτός από την κατεργασία οστού και ελαφοκέρατου, τεκµηριώνεται η κατεργασία πυρήνων και η κατασκευή, µεταποίηση και απόρριψη εργαλείων που προορίζονταν τόσο για κυνηγετικές δραστηριότητες, όσο και για µεταποιητικές, δηλαδή για την κατεργασία και κατασκευή βοηθητικού εξοπλισµού για τις καθηµερινές ανάγκες. Παράλληλα, µε τον εντοπισµό ενός µεγάλου συνόλου τεχνέργων κατασκευασµένων σε οργανικά υλικά διαπιστώνεται ο έλεγχος πάνω σε µεγάλη γκάµα υλικών.
Η εντατικοποίηση της εκµετάλλευσης συγκεκριµένων οικοσυστηµάτων και η εξειδίκευση της κυνηγετικής διαδικασίας, η οποία απαιτεί την προσαρµογή του εξοπλισµού των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών τεκµηριώνεται στην Ήπειρο µε την περίπτωση της κοιλάδας του Βοϊδοµάτη. Στο Κλειδί (17.000-13000 π.σ.) και τη Μποϊλα (14.500-9.500 π.σ.) διαπιστώνεται η παραγωγή εξειδικευµένων συνέργων κυνηγετικού εξοπλισµού. Τα λεπτά µικρολεπιδικά εργαλεία κυριαρχούν στους εργαλειακούς τύπους και προσφέρονται για στειλέωση και συνδυασµό ικανών να επεξεργαστούν πολλά άλλα υλικά µε πολυάριθµους τρόπους.
Κάθε µια από τις ΑΠΛ θέσεις ήταν εξειδικευµένη στην εκµετάλλευση διαφορετικών οικοσυστηµάτων και στο κυνήγι διαφορετικών θηραµάτων. Αυτό επηρέαζε φυσικά και τον εργαλειακό εξοπλισµό κάθε θέσης. Στην Καστρίτσα κυνηγούσαν συστηµατικά κόκκινο ελάφι και λιγότερο βοοειδή και άλογα που έφταναν στη λίµνη για νερό και τροφή ή στη διάρκεια της εποχιακής τους µετακίνησης από την ενδοχώρα προς τις παράκτιες περιοχές. Τα αιγαγροειδή και τα υδρόβια πουλιά αποτελούσαν εναλλακτικές πηγές τροφής, ενώ φαίνεται ότι δεν τιµούσαν τα ψάρια της λίµνης, και αυτό σε όλες τις φάσεις χρήσης της θέσης. Αντίθετα, στο Κλειδί, που βρίσκεται στη χαράδρα του Βοϊδοµάτη, µια ορεινή και δύσβατη περιοχή που άρχισε να χρησιµοποιείται από τους κυνηγούς συστηµατικά µετά την υποχώρηση των ψυχρών κλιµατολογικών συνθηκών της τελευταίας φάσης των παγετώνων, στόχευαν αποκλειστικά σε δυο είδη αιγαγροειδών, τα ibex και chamois. Τα κυνηγούσαν από το τέλος της άνοιξης µέχρι το τέλος του φθινοπώρου. Ελάφια δεν πλησίαζαν στο αφιλόξενο για αυτά περιβάλλον του Βοϊδοµάτη. Το ποτάµι πρόσφερε επίσης κάστορες για την αδιάβροχη γούνα τους λαγούς και ψάρια. Όταν ο βιότοπος των αιγαγροειδών γίνεται εχθρικός και τον εγκαταλείπουν, οι κυνηγοί στρέφουν το ενδιαφέρον τους στην έξοδο της χαράδρας προς την κοιλάδα της Κόνιτσας, εκµεταλλευόµενοι την πανίδα και των κλειστών και των ανοικτών περιοχών (ελάφι, αγριόγιδα, ψάρια.).
6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (µε τη συγκατάθεση της µαµάς και του µπαµπά) Annaud, J.J., 1981. Quest for Fire (Πόλεµος για τη φωτιά). Ταινία µε ελληνικούς υπότιτλους. Coppens, Y. 2001. L Odyssée de l Espèce. (Η Οδύσσεια του Aνθρώπου). Γαλλικό ντοκυµαντέρ µε ελληνική µεταγλώτιση. Golding, W. 1955. The Inheritors. Faber & Faber, London. [µετάφραση : Γουίλιαµ Γκόλντιγκ, Οι Κληρονόµοι. Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος]. Gowlett J.J. 1984. Ascent to Civilization : the archaeology of Early Man. Collins, London. Hart, J. 1958. B.C. (σειρά κόµικ). ΙΒ ΕΠΚΑ, 2008. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Έκδοση για την επανέκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων (βλ. κείµενα Ε. Κοτζαµποπούλου και Ε. Αδάµ). Innes, H. 1971. Leukas Man. Knopf. [µετάφραση : Χάµοντ Ίνες. O άνθρωπος της Λευκάδας. Εκδόσεις Γκοβόστη]. Καρκάνας, Παναγιώτης 2010. Εισαγωγή στη Γεωαρχαιολογία. Νεφέλη. Σίνου, Κ. 1977. Στη χώρα των µαµούθ. Κέδρος, Αθήνα. Uys, J. 1980. The Gods must be Crazy (Και οι θεοί τρελάθηκαν). Ταινία µε ελληνικούς υπότιτλους. Wrangham, R. (2009). Catching Fire: How Cooking Made Us Human. Basic Books. [Ελληνική µετάφραση: Παίρνοντας φωτιά].