ΓΓ/Μ2 05-06 ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΟΡΟΣΗΜΟ Τεύχος 2ο: Υδρογονάνθρακες Πετρέλαιο Προϊόντα από υδρογονάνθρακες Αιθανόλη - Ζυμώσεις
140 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΟΡΟΣΗΜΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Χημεία για την Γ' Τάξη του Γυμνασίου 1. Υδρογονάνθρακες... σελ. 141 2. Πετρέλαιο...σελ. 158 3. Προϊόντα από υδρογονάνθρακες... σελ. 171 4. Αιθανόλη - Ζυμώσεις... σελ. 185
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 141 Υδρογονάνθρακες: Ποιες ενώσεις ονομάζονται υδρογονάνθρακες; Υδρογονάνθρακες ονομάζονται οι ενώσεις που αποτελούνται μόνο από άνθρακα (C) και υδρογόνο (Η). Ορισμένοι υδρογονάνθρακες, μαζί με τα ονοματά τους φαίνονται στον παρακάτω πίνακα: Ποιες είναι οι βασικές πηγές υδρογονανθράκων; Στις μέρες μας, βασικές πηγές των υδρογονανθράκων είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Η παραγωγή υδρογονανθράκων είναι δυνατή και με πρώτη ύλη τον άνθρακα. Η μέθοδος αυτή δεν χρησιμοποιείται σήμερα λόγω του μεγάλου κόστους που έχει. Ίσως να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον, όταν εξαντληθούν τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου.
142 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη Καύση των υδρογονανθράκων: Ποια χημική αντίδραση ονομάζεται καύση των υδρογονανθράκων; Καύση ονομάζεται η ταχύτατη αντίδραση ενός υδρογονάνθρακα με το οξυγόνο, η οποία συνοδεύεται από εμφάνιση φλόγας και έκλυση θερμότητας. Ποια είδη καύσης υπάρχουν; Οι καύσεις τως υδρογονανθράκων διακρίνονται σε: α. Πλήρεις ή τέλειες β. Ατελείς Το είδος της καύσης που θα πραγματοποιηθεί εξαρτάται από την ποσότητα οξυγόνου που υπάρχει. Πλήρης καύση: Πραγματοποιείται όταν έχουμε επάρκεια οξυγόνου. Στην περίπτωση αυτή, ο άνθρακας και το υδρογόνο ενώνονται με το οξυγόνο και παράγονται διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) και υδρατμοί (Η 2 Ο). Ατελής καύση: Πραγματοποιείται όταν η ποσότητα του οξυγόνου είναι λιγότερη από αυτή που χρειάζεται για την τέλεια καύση. Στην περίπτωση αυτή τα προϊόντα μπορεί να περιέχουν μονοξείδιο του άνθρακα (CO) ή άνθρακα (C) μαζί με υδρατμούς (Η 2 Ο). Ορισμένες φορές μετά το τέλος της αντίδρασης υπάρχει και μια ποσότητα υδρογονάνθρακα που δεν έχει καεί. Τα αέρια προϊόντα μίας καύσης ονομάζονται καυσαέρια.
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 143 Πως γράφουμε τη χημική εξίσωση που περιγράφει την καύση ενός υδρογονάνθρακα; Καύση αέριου υδρογονάνθρακα. Όπως όλες οι χημικές αντιδράσεις, έτσι και οι καύσεις περιγράφονται με μία χημική εξίσωση. Στη συνέχεια θα δούμε πως γράφουμε τη χημική εξίσωση μελετώντας την τέλεια καύση του προπανίου (C 3 ): 1 ο βήμα: Γράφουμε τα αντιδρώντα (αριστερά) και τα προϊόντα (δεξιά), τα οποία συνδέονται με ένα βέλος. C 3 + O 2 CO 2 + H 2 O αντιδρώντα προϊόντα Στη συνέχεια θα πρέπει να ισοσταθμίσουμε την αντίδραση. Δηλαδή, να έχουμε ίδιο αριθμό ατόμων κάθε στοιχείου στα αντιδρώντα και στα προϊόντα. Αυτό γίνεται με τη βοήθεια των συντελεστών. 2 ο βήμα: Τα άτομα του άνθρακα (C) στα αντιδρώντα είναι τρία, ενώ στα προϊόντα ένα. Για αυτό τοποθετούμε συντελεστή 3 στο διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ): C 3 + O 2 3CO 2 + H 2 O 3 ο βήμα: Τα άτομα του υδρογόνου (Η) στα αντιδρώντα είναι οκτώ, ενώ στα προϊόντα δύο. Για αυτό τοποθετούμε συντελεστή 4 στο νερό (Η 2 Ο): C 3 + O 2 3CO2 + 4Η 2 Ο2 4 ο βήμα: Τα άτομα του οξυγόνου (Ο) στα προϊόντα είναι δέκα, ενώ στα αντιδρώντα δύο. Για αυτό τοποθετούμε συντελεστή 5 στο μόριο του οξυγόνου (Ο 2 ): C 3 + 5O 2 3CO2 + 4Η 2 Ο2
144 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 1. Όταν υπολογίζουμε τους συντελεστές σε μία χημική εξίσωση καύσης υδρογονάνθρακα, πρέπει να ξεκινάμε πρώτα απο τον συντελεστή του άνθρακα, να ακολουθεί ο συντελεστής του υδρογόνου και τέλος να υπολογίζουμε το συντελεστή του οξυγόνου. 2. Πολλές φορές, στη χημική εξίσωση σημειώνουμε και την έκλυση θερμότητας, γράφοντας τη λέξη θερμότητα στα προϊόντα: C 3 + 5O 2 3CO 2 + 4H 2 O + θερμότητα Ρύπανση από καυσαέρια Τι περιέχουν τα καυσαέρια των υγρών καυσίμων; Τα υγρά καύσιμα είναι υδρογονάνθρακες με προσμίξεις ενώσεων άλλων στοιχείων (κυρίως θείου). Κατά την καύση ενός υγρού καυσίμου, τα καυσαέρια περιέχουν: Υδρατμούς Διοξείδιο του άνθρακα (προϊόν τέλειας καύσης) Μονοξείδιο του άνθρακα (προϊόν ατελούς καύσης) Ανθρακα ή αιθάλη (προϊόν ατελούς καύσης) Διοξείδιο του θείου (SO 2 ), γιατί το θείο που περιέχεται στα καύσιμα αντιδρά με το οξυγόνο. Οξείδια του αζώτου, τα οποία σχηματίζονται από την αντίδραση του αζώτου του ατμοσφαιρικού αέρα με το οξυγόνο, στις συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας που αναπτύσσονται στον κινητήρα.
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 145 Ποιες ουσίες που περιέχονται στα καυσαέρια ρυπαίνουν την ατμόσφαιρα; Από τις ουσίες που αναφέραμε παραπάνω, ρύπανση της ατμόσφαιρας προκαλούν οι άκαυστοι υδρογονάνθρακες, το μονοξείδιο του άνθρακα, η αιθάλη τα οξείδια του αζώτου και το διοξείδιο του θείου. Να σημειώσουμε ότι το μονοξείδιο του άνθρακα και τα οξείδια του αζώτου είναι και τοξικά. Να σημειώσουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό ρύπανσης από την καύση υγρ ών καυσίμων οφείλεται στους κινη τήρες των αυτοκινήτων. Οι καταλύτες των αυτοκινήτων: Τι είναι ο καταλυτικός μετατροπέας; Καταλυτικός μετατροπέας είναι μία ειδική συσκευή η οποία τοποθετείται στο σύστημα εξαγωγής καυσαερίων του αυτοκινήτου (εξάτμιση) και περιορίζει τους ρύπους που εξέρχονται από το αυτοκίνητο. Ο καταλυτικός μετατροπέας περιέχει στο εσωτερικό του καταλύτες όπως λευκόχρυσο, ρόδιο και παλλάδιο, με τη βοήθεια των οποίων επιταχύνεται η αντίδραση των τοξικών καυσαερίων με το οξυγόνο, δίνοντας μη τοξικά τελικά προϊόντα. Γιατί τα καταλυτικά αυτοκίνητα χρησιμοποιούν αμόλυβδη βενζίνη; Τα καταλυτικά αυτοκίνητα χρησιμοποιούν βενζίνη χωρίς ενώσεις του μολύβδου (αμόλυβδη) γιατί ο μόλυβδος αφενός καταστρέφει (δηλητηριάζει) τον καταλύτη και αφετέρου είναι ένας από τους πιο τοξικούς ρύπους.
146 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη Ανακεφαλαίωση: 1. Υδρογονάνθρακες είναι οι ενώσεις που αποτελούνται μόνο από υδρογόνο και άνθρακα. 2. Κύριες πηγές υδρογονανθράκων είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. 3. Καύση είναι η ταχύτατη αντίδραση ενός υδρογονάνθρακα με το οξυγόνο, που συνοδεύεται από έκλυση θερμότητας και εμφάνιση φλόγας. 4. Οι καύσεις διακρίνονται σε πλήρεις και ατελείς. 5. Ο καταλυτικός μετατροπέας είναι μία συσκευή που τοποθετείται στην εξάτμιση των αυτοκινήτων για να περιοριστούν οι ρύποι.
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 147 Λυμένες ασκήσεις: 35. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιες λανθασμένες; α. Οι υδρογονάνθρακες που καίγονται ονομάζονται καυσαέρια. β. Κατά την ατελή καύση είναι δυνατό να παραχθεί και μονοξείδιο του άνθρακα. γ. Οι καταλυτικοί μετατροπείς τοποθετούνται στα αυτοκίνητα για να βελτιώσουν την απόδοση του κινητήρα. δ. Η παρουσία ενώσεων του μολύβδου στη βενζίνη καταστρέφει τους καταλύτες. ε. Το μονοξείδιο του άνθρακα είναι τοξική ένωση. α. Η πρόταση είναι λανθασμένη γιατί καυσαέρια ονομάζονται τα αέρια προϊόντα της καύσης. β. Η πρόταση είναι σωστή. γ. Η πρόταση είναι λανθασμένη γιατί οι καταλυτικοί μετατροπείς τοποθετούνται για να περιορίσουν τους ρύπους. δ. Η πρόταση είναι σωστή. ε. Η πρόταση είναι σωστή. 36. Να συμπληρώσετε τα κενά με τις κατάλληλες λέξεις στις παρακάτω προτάσεις: α. Οι υδρογονάνθρακες αποτελούνται από... και...
148 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη β. Βασικές πηγές υδρογονανθράκων σήμερα είναι το... και το...... γ. Κατά την πλήρη καύση, τα καυσαέρια αποτελούνται αποκλειστικά από... του... και... δ. Για να μειωθεί η ποσότητα των ρύπων τοποθετούμε στο σύστημα εξαγωγής καυσαερίων του αυτοκινήτου τους... μετατροπείς. α. άνθρακα, υδρογόνο β. πετρέλαιο, φυσικό αέριο γ. διοξείδιο, άνθρακα, υδρατμούς δ. καταλυτικούς 37. Να αντιστοιχίσετε τους μοριακούς τύπους της στήλης Α με τις ονομασίες της στήλης Β: Στήλη Α 1. C 8 H 18 2. CH 4 3. C 2 H 4 4. C 2 H 2 5. C 3 6. C 6 H 6 Στήλη Β α. αιθυλένιο β. βενζόλιο γ. μεθάνιο δ. οκτάνιο ε. ακετυλένιο ζ. προπάνιο 1 δ, 2 γ, 3 α, 4 ε, 5 ζ, 6 β 38. Να γράψετε τις χημικές εξισώσεις. α. της πλήρους (τέλειας) καύσης του βουτανίου (C 4 H 10 ). β. της ατελούς καύσης του βουτανίου (C 4 H 10 ) κατά την οποία παράγεται 1. CO + H 2 O 2. C + H 2 O
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 149 α. Στην πλήρη καύση, τα προϊόντα θα είναι διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) και υδρατμοί, άρα η χημική εξίσωση είναι η παρακάτω: C4H10 13 O2 4CO2 5H2O 2 β.1. Στην ατελή καύση, όταν τα προϊόντα είναι μονοξείδιο του άνθρακα (CO) και υδρατμοί, η χημική εξίσωση είναι η παρακάτω: C4H 9 10 O2 4CO 5H2O 2 2. Στην ατελή καύση, όταν τα προϊόντα είναι αιθάλη (C) και υδρατμοί, η χημική εξίσωση είναι η παρακάτω: C4H 5 10 O2 4C 5H2O 2
150 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη Ασκήσεις για λύση: 50. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιες λανθασμένες; α. Οι υδρογονάνθρακες αποτελούνται από νερό και άνθρακα. β. Κύριες πηγές των υδρογονανθράκων είναι το αργό πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. γ. Τα καυσαέρια της πλήρους καύσης των υδρογονανθράκων περιέχουν διοξείδιο του άνθρακα και υδρατμούς. δ. Η ατελής καύση πραγματοποιείται όταν δεν επαρκεί το οξυγόνο για τέλεια καύση. ε. Τα καυσαέρια ενός αυτοκινήτου περιέχουν και οξείδια του αζώτου. 51. Να συμπληρώσετε τα κενά με τις κατάλληλες λέξεις στις παρακάτω προτάσεις. α. Καύση ονομάζεται η ταχύτατη αντίδραση ενός υδρογονάνθρακα με... που συνοδέυεται από εμφάνιση... και έκλυση... β. Τα αέρια προϊόντα της καύσης ονομάζονται... γ. Ο καταλυτικός μετατροπέας περιέχει στο εσωτερικό του καταλύτες όπως...,... και... δ. Τα καταλυτικά αυτοκίνητα χρησιμοποιούν βενζίνη χωρίς... του... γιατί ο... καταστρέφει τον καταλύτη.
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 151 52. Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση: α. Το όνομα του υδρογονάνθρακα C 2 H 6 είναι: i. μεθάνιο ii. προπάνιο iii. αιθάνιο iv. βουτάνιο β. Τα προϊόντα της πλήρους καύσης είναι: i. CO 2 + H 2 O ii. CO + H 2 O iii. C + H 2 O iv. CO 2 + H 2 γ. Ποια από τις παρακάτω ενώσεις δεν είναι υδρογονάνθρακας; i. C 2 H 2 ii. HCN iii. C 6 H 6 iv. C 3 δ. Οι συντελεστές α, β, γ στην χημική εξίσωση της καύσης του προπανίου: C 3 + αο 2 βco 2 + γh 2 O είναι: i. α = 2,β = 3,γ = 5 ii. α = 3,β = 2,γ = 4 iii. α = 2,β = 2,γ = 4 iv. α = 5,β = 3,γ = 4 53. Να γράψετε τις χημικές εξισώσεις της πλήρους καύσης των: i. αιθανίου C 2 H 6 ii. βενζολίου C 6 H 6 iii. ακετυλενίου C 2 H 2 iv. οκτανίου C 8 H 18
152 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 10 ο Κριτήριο Αξιολόγησης: Θέμα 1 ο α. Ποια είναι τα προϊόντα της πληρους καύσης ενός υδρογονάνθρακα; β. Τι ονομάζουμε καυσαέρια; È Ýì á 2 ο α. Τι είναι ο καταλυτικός μετατροπέας; β. Γιατί τα αυτοκίνητα με καταλύτη χρησιμοποιούν βενζίνη που δεν περιέχει ενώσεις του μολύβδου; Θέμα 3 ο 1. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιές λανθασμένες; α. Η ένωση Η 2 CO 3 είναι υδρογονάνθρακας. β. Για να πραγματοποιηθεί μια καύση είναι απαραίτητη η παρουσία οξυγόνου. γ. Τα καυσαέρια ενός αυτοκινήτου μπορεί να περιέχουν και άκαυστους υδρογονάνθρακες.
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 153 2. Να συμπληρώσετε τους συντελεστές στις παρακάτω χημικές εξισώσεις: α. C 2 H 4 +...O 2...CO 2 +...H 2 O β. C 5 H 12 +...O 2...CO 2 +...H 2 O γ. C 2 H 2 +...O 2...CO +...H 2 O δ. C 4 +...O 2...C +...H 2 O Θέμα 4 ο Να γράψετε τις χημικές εξισώσεις της πλήρους και των ατελών καύσεων του εξανίου (C 6 H 14 ). Στις ατελείς καύσεις τα προϊόντα είναι: CO + H 2 O C + H 2 O
154 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη Β. Ερωτήσεις εμπέδωσης 1. Χρησιμοποιήστε το διάγραμμα των πηγών ενέργειας για να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: α. Ποιο % ποσοστό από την παγκόσμια ενέργεια προερχόταν το 1900 από το κάρβουνο; β. Ποιο περίπου έτος το ποσοστό της παγκόσμιας ενέργειας που προερχόταν από τον άνθρακα και το πετρέλαιο ήταν ίδιο; γ. Σύμφωνα με τα δεδομένα του διαγράμματος, πότε εκτιμάται ότι θα ξανασυμβει αυτό; Έχετε κάποιο σχόλιο; α. Περίπου το 50% β. Περίπου το 1970.
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 155 γ. Λίγα χρόνια πρίν το 2050. Παρατηρούμε ότι μετά το 2000, το ποσοστό ενέργειας που προέρχεται από το πετρέλαιο ελαττώνεται. Αυτό συμβαίνει γιατί τα αποθέματα πετρελαίου που υπάρχουν στον πλανήτη εξατλούνται με γοργούς ρυθμούς. 2. Ποια είναι η βασική πηγή υδρογονανθράκων; Ποιες εκτιμήσεις γίνονται για το μέλλον; Στις μέρες μας, βασικές πηγές των υδρογονανθράκων είναι το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Στο μέλλον είναι πιθανό να έχουμ ε παραγωγή υδρογονανθράκων από άνθρακα, γιατί τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου εξαντλούνται. 3. Τα αέρια προϊόντα της καύσης ονομάζονται... Κατά την... καύση των υδρογονανθράκων, τα καυσαέρια αποτελούνται αποκλειστικά από διοξείδιο του άνθρακα και... Κατά την... καύση, τα καυσαέρια μπορεί να περιέχουν και μονοξείδιο του άνθρακα,... (με την μορφή αιθάλης) ή και... που δεν καήκε. Καυσαέρια, πλήρη, υδρατμούς, ατελή, άνθρακα, υδρογονάνθρακα. 4. Δίνεται η εξίσωση καύσης του μεθανίου με προσομοιώματα:
156 ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη Δώστε την παραπάνω αντίδραση με χημική εξίσωση. CH 4 + 2O 2 CO 2 + 2H 2 O + Q 5. Γιατι η χρήση των καυσίμων δημιουργεί ρύπανση; Τα καυσαέρια ρυπαίνουν το περιβάλλον γιατί περιέχουν μονοξείδιο του άνθρακα, άνθρακα και άκαυστους υδρογονάνθρακες εξαιτίας της ατελούς καύσης, οξείδια του θείου λόγω των προσμίξεων - ενώσεων του θείου που περιέχουν, καθώς και οξείδια του αζώτου λόγω της οξείδωσης του ατμοσφαιρικού αζώτου. Οι παραπάνω ουσίες προκαλούν φωτοχημικό νέφος (από τα οξείδια του αζώτου και του θείου, καθως και τους άκαυστους υδρογονάνθρακες), φαινόμενο του θερμοκηπίου (από το διοξείδιο του άνθρακα), και φαινόμενο όξινης βροχής (από τα οξείδια του θείου του αζώτου και του άνθρακα). 6. Ποιος ο ρόλος των καταλυτικών μετατροπέων στα αυτοκίνητα; Καταλυτικός μετατροπέας είναι μία ειδική συσκευή η οποία τοποθετείται στο σύστημα εξαγωγής καυσαερίων του αυτοκινήτου (εξάτμιση) και περιορίζει τους ρύπους που εξέρχονται από το αυτοκίνητο. 7. Κατά το παρελθόν, το φωτιστικό πετρέλαιο (κηροζίνη) χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στις λάμπες πετρελαίου για φωτισμό. Μερικά από τα προβλήματα που παρουσιάζουν οι λάμπες πετρελαίου είναι ότι μυρίζουν πετρέλαιο και μαυρίζουν το γυάλινο σκέπασμά τους. Που αποδίδεις αυτά τα προβλήματα;
ΧΗΜΕΙΑ: Υδρογονάνθρακες- Πετρέλαιο - Προιόντα από υδρογονάνθρακες - Αιθανόλη 157 Η καύση που πραγματοποιείται σε μία λάμπα πετραλαίου είναι ατελής, με αποτέλεσμα τα καυσαέρια να περιέχουν αιθάλη, η οποία προκαλεί το μαύρισμα του γυαλιού και άκαυστη κηροζίνη που δικαιολογεί τη μυρωδιά πετρελαίου. 8. Η κηροζίνη χρησιμοποιείται σήμερα ως καύσιμο στα αεροπλάνα. Τα καυσαέρια των αεροπλάνων σε μεγάλο ύψος, όπου η θερμοκρασία της ατμόσφαιρας είναι χαμηλή, αφήνουν ένα λευκό νέφος. Γιατί σχηματίζεται και ποια η πιθανή σύσταση αυτού του νέφους; Τα καυσαέρια των αεροπλάνων περιέχουν υδρατμούς, οι οποίοι λόγω της χαμηλής θε ρμοκρασίας στα υψη λά στρώματα της ατμόσφαιρας στερεοποιούνται σχηματίζοντας κρυστάλλους πάγου. Σε αυτούς τους κρυστάλλους οφείλεται το λευκό νέφος.