ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΛΕΟΝΤΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ :

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΛΕΟΝΤΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ : «ΣΥΝΟΨΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΦΥΣΙΝ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ» ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΕΛΕΝΗ ΤΖΩΡΤΖΙΚΑ Α.Μ.:1422 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Β. ΚΑΤΣΑΡΟΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Β. ΚΑΤΣΑΡΟΣ, Η. ΤΑΞΙΔΗΣ, Δ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 1

Περιεχόμενα Βιβλιογραφία - Βραχυγραφίες 4 Πηγές 4 Μελέτες Βοηθήματα Άρθρα 5 Λεξικά 7 Συντομογραφίες 8 Πρόλογος 9 ΜΕΡΟΣ Α Α. ΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ 24 Βίος και σταδιοδρομία. 24 Καταγωγή - Μόρφωση 27 Η επαγγελματική αναγνώριση. 28 Ο Λέων στην Αρχιεπισκοπή Θεσσαλονίκης. 31 Το πανεπιστήμιο του καίσαρα Βάρδα. 33 Εφευρέσεις του Λέοντος. 35 Προγνωστικές Ικανότητες του Λέοντος. 37 Σχέση Λέοντος και Σλάβων. 39 Β. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ. 41 ΜΕΡΟΣ Β Ο τίτλος του έργου. 47 Ζητήματα χρονολόγησης και ο τόπος συγγραφής του έργου. 50 Οι πηγές του έργου. 67 Η έκδοση του έργου. 68 Η Γλώσσα του έργου. 69 Α. Συντακτικά. 69 2. Ρηματικοί τύποι. 77 2

Β. Φωνητικά. 79 Γ. Λεξιλόγιο. 80 Δ. Υφολογικά. 81 Χωρία με φθορές. 99 Η αξία του έργου. 102 Επίλογος 105 Ευρετήριο Προσώπων 106 Ευρετήριο Όρων 108 3

Βιβλιογραφία - Βραχυγραφίες Πηγές Γεώργιος Μοναχός: Georgii Monachi, Chronicon, ed. C. de Boor, vol. I II, Leipzig 1904. Ιωάννης Ζωναράς: Ioannis Zonarae, Epitomae historiarum, (CSHB), edidit Theodorus Buttner Wobst, vol. III, Bonnae 1897. Ιωάννης Σκυλίτζης: Ioannis Skylitzae, Synopsis historiarum,(cshb), recensuit Io. Thurn, CFHB 5, Berlin 1973. Ιωσήφ Γενέσιος: Iosephi Genesii Rerum Libri Quattuor, ed. A. Lesmuller Werner et I. Thurn, (CFHB 14), Berlin New York 1978. Λέων Γραμματικός: Leonis Grammatici, Chronographia, ex recognitione Imm. Bekkeri, Bonnae 1842. Λέων Ιατροσοφιστής: Leonis Medici: De natura hominum synopsis, έκδ. R. Renehan, Βερολίνο 1969 ( Corpus Medicorum Graecorum X 4 ). Μιχαήλ Γλυκάς: Michaelis Glycae, Annales,(CSHB), recognovit Imm. Bekkerus, Bonnae 1836. Παλατινή Ανθολογία: έκδ. P. Waltz, (Belles Lettres), τόμ. I IX, Παρίσι 1928 1957. Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης: Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, ed. S. Wahlgren, (CFHB), Berolonini et Novi Eboraci 2009. Συνέχεια του Θεοφάνους: Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus ex recognitione, ed. I. Bekker, (CSHB), Bonnae 1838. 4

Ψευδοσυμεών: Symeonis Magistri et Logothetae Annales, στον τόμο Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniates, Symeon Magister, Georgius Monachus, ex recognite Imm. Bekkeri, (CSHB), Bonnae 1838. Μελέτες Βοηθήματα Άρθρα Baldwin Barry: The Epigrams of Leo the Philosopher, Byzantine and Modern Greek Studies 14 (1990) 1-17. Ζακυθηνός Διονύσιος: «Βυζαντινή Ιστορία 324-1071», Αθήνα 1977. Hunger Herbert: «Βυζαντινή Λογοτεχνία.»: Hunger Herbert: Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια και κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών., τόμος Α, Αθήνα 1991, τόμος Β, Αθήνα 1992, τόμος Γ, Αθήνα 1994. Hussey J. M.: The Cambridge Medieval History, Vol. IV The Byzantine Empire, Part II Government, Church and Civilisation, Cambridge 1967. Irigoin Jean: Survie et renouveau de la literature antique a Constantinople (IXe siècle), Cahiers de Civilisation Medievale 5 (1962), p. 289 293. (= Griechische Kodicologie und Textuberlieferung, herausgegeben von Dieter Harlfinger, Darmstadt 1980, σ. 173 205.) Janin R.: Eglises et monasteres de Constantinople, Revue des Etudes Byzantines 9 (1951) 482 486. Kambylis Athanasios: Zu Leos Schrift Σύνοψις εἰς τήν φύσιν τῶν ἀνθρώπων», Hermes 101 (1973) 483 495. Καραγιαννόπουλος Ι.: «Ιστορία του Βυζαντινού κράτους», τόμος Β, «Ιστορία της Μέσης Βυζαντινής Περιόδου ( 565 1081 ), Θεσσαλονίκη 1993, σ. 246 255. 5

Katsaros Vassilis: Leo the Mathematician, His Literary presence in Byzantium during the 9 th Century, in Science in Western and Eastern Civilization in Carolingian Times, Basel Boston Berlin 1993, σ. 383 398. Laurent V. : Une homelie inedited de l archevêque de Thessalonique Léon le philosophe sur l Anonciation (25 mars 842), in [Studi e Testi 232], Mélanges Eugène Tisserant, vol.ii, Orient Chrétien, premiere partie, Città del Vaticano 1964, σ. 281 302. Lemerle Paul: Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός : Lemerle Paul: «Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10 ο αιώνα.», (Μετάφρ. Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου), Αθήνα 1985, σ. 129 153. Lipsic E. : Vizantiijskij ucenyj Lev Matematik («Ο Βυζαντινός σοφός Λέων ο Μαθηματικός»), Vizantiijskij Vremenijk 2 (1947) 106 120. Lipsic E. : Ocerki istorii vizantijskogo obshcestva I Kul turyvii pervaja polovina IX veka, Moskva Leningrad 1961, σ. 338 336. Magdalino Paul - Mavroudi Maria: The Occult Sciences in Byzantium, La Pomme d or Geneva 2006. Mango Cyril: The Legend of Leo the Wise, Zbornik Radova LXV, Vizantoloski Institut 6 (1960) 59 93. Migne J- P: Patrologiae cursus completus, Series Graeca, Paris 1857 1864. Οstrogorsky George: «Ιστορία του Βυζαντινού κράτους», τόμος Β, Αθήνα 1989. Renehan Robert, «On the text of Leo»: Renehan Robert: On the text of Leo Medicus. A study in Textual Criticism, Rhein. Mus. 113 (1970) 79 88. Vasiliev A. :, Byzance et les Arabs, τόμ. I, La dynastie d Amorium ( 820 867), Bruxelles 1935. 6

Vogel K. : Byzantine Science in: The Cambridge Medieval History, vol. IV, part II, Cambridge 1967, σ. 264 305. Westerink G. L.: Leo the Philosopher: Job and other Poems, Illinois Classical Studies 11 (1986) 193 222. Wilson G. N.: Scholars of Byzantium, London 1983. Του ιδίου: Three Byzantine Scribes, I. Leo the Philosopher and his Text of Ptolemy, Greek Roman and Byzantine Studies 14 (1973) 223. Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη: «Βυζαντινή Ιστορία», τόμ. Β1 ( 610 867 ), Θεσσαλονίκη 1998. Λεξικά Leo the Mathematician, The Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ.. 2, σ. 1217. Magnaura, The Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ. 2, σ. 1267. Tusculum Lexikon griechischer und lateinischer Autoren des Altertums und des Mittelalters, Μόναχο 1982, σ. 470 471. 7

Συντομογραφίες An. Gr.: Anecdota Graeca ex codicibus regiis. An. Ox.: Anecdota Graeca e codd. Manuscripts bibliothecarum Oxoniensium. Byz: Byzantion. CMG: Corpus Medicorum Graecorum CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae. CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae. PG: Patrologia Greaca Viz Vrem: Vizantinijskig Vremennik. 8

Πρόλογος Η εργασία αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών, της μεσαιωνικής ελληνικής φιλολογίας, του τμήματος της Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η εργασία αποσκοπεί να προσεγγίσει και να σχολιάσει το έργο του μεγάλου βυζαντινού επιστήμονα Λέοντος, του επονομαζόμενου Μαθηματικού ή Φιλοσόφου, που επιγράφεται «Σύνοψις εἰς τὴν φύσιν τοῦ ἀνθρώπου», μιας πραγματείας που εντάσσεται στην όλη συγγραφική του παραγωγή, εξετάζοντας ταυτόχρονα την προσωπικότητά του στα ιστορικά και πολιτιστικά συμφραζόμενα της εποχής του. Πιο συγκεκριμένα, ο Λέων υπήρξε μία πολυδιάστατη και μυστηριώδης μορφή της εποχής του, καθώς υπήρξε πρωτοπόρος σε πλήθος επιστημονικών εφευρέσεων αλλά και η φήμη του ξεπέρασε τα σύνορα του τότε βυζαντινού κόσμου και έγινε ευρύτατα γνωστή στο αραβικό χαλιφάτο. Μάταια ο Άραβας χαλίφης προσπάθησε να τον πείσει να μεταβεί στο κράτος του. Στην προσπάθειά του να εκμεταλλευτεί την πολυμάθειά του, ζήτησε από τον Λέοντα να του επιλύσει διάφορα μαθηματικά προβλήματα και όταν αυτό έγινε με επιτυχία, ζηλόφθονα επιθυμούσε αυτόν τον «σοφό» στην αυλή του. Αυτή η αναγνώριση της αξίας του από τους αλλόθρησκους, τράβηξε την προσοχή του τότε αυτοκράτορα Θεοφίλου αλλά και του καίσαρα Βάρδα, ο οποίος έδωσε στον Λέοντα τη διεύθυνση της περίφημης Σχολής της Μαγναύρας, καταλαμβάνοντας την πολυπόθητη έδρα της φιλοσοφίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο Λέων κατάφερε να συγγράψει πρωτοποριακά επιστημονικά έργα για την εποχή του, βασιζόμενα πάντα σε χειρόγραφα αρχαίων επιστημόνων, όπως ο Αρχιμήδης και ο Πυθαγόρας, των οποίων υπήρξε μανιώδης συλλέκτης. Η προσφορά του αυτή στην επιστήμη αναγνωρίστηκε όχι μόνο από τους μεταγενέστερους μελετητές, αλλά και από τους συγχρόνους του οι οποίοι του 9

έδωσαν το προσωνύμιο «μαθηματικός» από την ενασχόλησή του με την αστρονομία και τη γεωμετρία, αλλά και «φιλόσοφος» λόγω της κατοχής της έδρας της φιλοσοφίας στη Σχολή της Μαγναύρας. Κάθε πρόγνωση του Λέοντος αντιμετωπιζόταν με τον απαραίτητο σεβασμό και κάτι τέτοιο φαίνεται από το γεγονός ότι σε μια τόσο ταραγμένη από θρησκευτικές έριδες εποχή, ο Λέων διατήρησε αλώβητος την αξιοπιστία του, χωρίς ποτέ να κατηγορηθεί ως υπέρμαχος της Εικονομαχίας αλλά ούτε και ως υπερβολικά εικονολάτρης. Είναι αμφίβολο σε ποια φάση της ζωής του συνέγραψε την «Σύνοψις εἰς τὴν φύσιν τοῦ ἀνθρώπου», επηρεασμένη βαθύτατα από το σύγγραμμα ενός μοναχού με το όνομα Μελέτιος. Αν και το κείμενο έχει κατηγορηθεί από σύγχρονους ερευνητές ότι περιέχει πολλά γραμματικά και συντακτικά λάθη, εν τούτοις μια προσεκτικότερη ανάλυση και ένταξή του στο πλαίσιο της βυζαντινής λογοτεχνικής παραγωγής, καταδεικνύει την ανήσυχη προσωπικότητα του Λέοντος. Ο τομέας της ιατρικής απασχόλησε τον αρχαιοδίφη συλλέκτη Λέων, ο οποίος αφήνοντάς μας κληρονομιά ένα τέτοιο έργο μας επιτρέπει να δούμε τον τρόπο που εξέταζαν και επεξηγούσαν τα διάφορα φαινόμενα οι βυζαντινοί πρόγονοί μας. Γίνεται λοιπόν φανερό, πόσο μεγάλη σημασία δίνονταν στην ετυμολογία των λέξεων, την οποία θεωρούσαν χαρακτηριστική για τις ιδιότητες των όντων. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στον καθηγητή κ. Βασίλειο Κατσαρό για την υπόδειξη του θέματος, καθώς και για την φιλολογική σκέψη, τη μεθοδικότητα, τη συνέπεια και την ποικιλότροπη συμπαράσταση που μου παρείχε κατά τη διάρκεια της συγγραφής αλλά και της συλλογής των απαραίτητων στοιχείων. Τα σχόλια και οι υποδείξεις του υπήρξαν καθοριστικά για τον χαρακτήρα και το ύφος της παρούσας εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της εξεταστικής επιτροπής, κ. Ηλία Ταξίδη και κ. Δημήτριο Χριστοδούλου για τις υποδείξεις τους. 10

Αισθάνομαι επίσης την ανάγκη να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή, την οικογένειά μου, τους φίλους και τις φίλες μου, τόσο για την υλική όσο και για την ηθική τους συμπαράσταση, καθώς και όλους τους συμφοιτητές μου για το ειλικρινές τους ενδιαφέρον. Τέλος, θα ήταν μεγάλη παράλειψη, αν στον σύντομο αυτόν πρόλογο δεν αναφερόμουν στην πολύπλευρη γνώση που μου πρόσφεραν δίχως φειδώ οι καθηγητές μου, κατά τα έτη της φοίτησής μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών, στην πρόθυμη επίσης εξυπηρέτηση των γραμματειακών υπαλλήλων, τόσο του τομέα της μεσαιωνικής και ελληνικής φιλολογίας, όσο και του ευρύτερου τμήματος, καθώς και στη βοήθεια που μου παρείχαν οι κατά καιρούς οι βιβλιοθηκονόμοι των διαφόρων τμημάτων που χρειάστηκε να επισκεφτώ έως την περάτωση της εργασίας αυτής. Ας δεχτούν λοιπόν, τις θερμές μου ευχαριστίες. 11

Εισαγωγή Ο Λέων Μαθηματικός ή Φιλόσοφος υπήρξε μία πολυδιάστατη προσωπικότητα του 9 ου αιώνα που έζησε στη βυζαντινή επικράτεια. Ανήσυχο πνεύμα, αναζήτησε και πέτυχε να κατακτήσει λαμπρές γνώσεις και μόρφωση για τις κυριότερες γνωστές επιστήμες της εποχής. Το ενδιαφέρον του κέντρισαν κυρίως τα μαθηματικά και η αστρονομία, αλλά επιδόθηκε και στη συγγραφή δύο έργων στα πλαίσια της ιατρικής φιλολογίας. Το ένα από αυτά με τίτλο «Σύνοψις εις την φύσιν του ανθρώπου» αποτελεί το κύριο θέμα αυτής της εργασίας. Για τη διεξοδικότερη κατανόηση του έργου θα γίνει μία σύντομη αναφορά στο είδος της ιατρικής φιλολογίας και στους κυριότερους εκπροσώπους της, έτσι ώστε να κατανοηθεί η μορφή του έργου αλλά και οι πηγές από τις οποίες αντλούνται πληροφορίες. Έργα ιατρικού περιεχομένου 1 που αποδίδονται σε επιφανείς βυζαντινές προσωπικότητες από το χώρο της επιστήμης ή της φιλοσοφίας ή ακόμη και της θρησκείας είναι μία συνηθισμένη πρακτική της εποχής. Η βυζαντινή ιατρική φιλολογία έχει κληρονομήσει τα έργα δύο έμπειρων ιατρών της ύστερης αρχαιότητας, του Γαληνού 2 και του Ιπποκράτη 3, οι οποίοι προωθούσαν την άποψη ότι ο ιδανικός ιατρός θα πρέπει να γνωρίζει τις γνωστές επιστήμες της εποχής, 1 Ιωάννης Λασκαράτος, «Ιστορία της Ιατρικής», τόμ. 1, Αθήνα 2003. 2 Επιλέχτηκαν δεκαέξι έργα του Γαληνού που χρησιμοποιούνταν κατά κόρον στη βυζαντινή εποχή σύμφωνα με τον H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Αθήνα 1994, τόμ. Γ, σ. 109. 3 Το Corpus Hippocraticum αποτελείται από δώδεκα ιπποκρατικά κείμενα που αποτέλεσαν τη βάση για κάθε βυζαντινό ιατρό, βλ. Fr. Zacharias Ermerins, Anecdota Medica Greaca, Leiden 1840, ανατύπωση Amsterdam 1963. 12

αλλά συγχρόνως να διακατέχεται από ιατρική συνείδηση ανάμεικτη με θρησκευτικό συναίσθημα και αυτοσυγκράτηση απέναντι στις υλικές απολαύσεις. 4 Πάνω στα έργα αυτά, άλλοτε ακολουθώντας τα πιστά και άλλοτε με κριτική σκέψη, οι βυζαντινοί ιατροί της πρώιμης εποχής στήριξαν την καταγραφή των δικών τους εμπειριών. Από την εποχή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου (274 337) μέχρι και την εποχή του Ηράκλειου (610 641) η Αλεξάνδρεια αποτέλεσε το μεγαλύτερο ιατρικό κέντρο εκπαίδευσης και άσκησε ιδιαίτερη επίδραση όχι μόνο στους κατοίκους της αυτοκρατορίας αλλά και στους γειτονικούς Άραβες. Την εποχή αυτή τα ιατρικά έργα ακολουθούσαν τη δομή ρητορικών λόγων και αξιολογούνταν όχι μόνο με βάση τη χρησιμότητα και το περιεχόμενό τους, αλλά σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζε το ύφος και η θέση τους στον κύκλο σπουδών. 5 Κυριότεροι εκπρόσωποι της αλεξανδρινής σχολής είναι αρχικά, ο προσωπικός ιατρός του αυτοκράτορα Ιουλιανού, Ορειβάσιος 6, καθώς και ο Αέτιος Αμιδηνός 7, διάσημος ιατρός στην αυλή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α. Αν και το μεγαλύτερο μέρος του έργου τους δεν έχει διασωθεί έως σήμερα, εντούτοις η μεγάλη απήχηση που γνώρισαν από τους μεταγενέστερους ιατρούς, η οποία αντικατοπτρίζεται στην 4 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τόμ. Γ, σ. 108. 5 Westerink, Philosophy and Medicine in Late Antiquity, Janus 51 (1964) 170. 6 B. Baldwin, The Career of Oribasius, Acta classica, Proceedings of the Classical Association of South Africa 18 (1975) 85-98. Πρβλ. Bussemaker et Daremberg, Oeuvres d Oribase, τόμ. 1 6, Imprimerie Nationale, Paris 1851 1876 και I. Raeder, Oribasii collectionum medicarum reliqviae, vol. I IV, B. Teubner, Lipsiae et Berolini 1928 1933. 7 Το έργο του Αετίου ονομάζεται «Βιβλία ἰατρικά ἑκκαίδεκα» ή πιο σύντομα «Τετράβιβλος» και αποτελείται από δεκαέξι κείμενα συγκεντρωμένα σε τέσσερα βιβλία. Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί τα βιβλία 1 8 (Βλ. A. Olivieri, «Aetii Amideni libri medicinales I IV», B. Teubner, Lipsiae et Berolini 1935 και «Aetii Amideni. Libri medicinales V VIII», Academia Litterarum, Berolini 1950) καθώς και ορισμένα τμήματα από τον Σ. Ζερβό. Βλ. Hunger, «Βυζαντινή Λογοτεχνία», τόμ. Γ, σ. 119-120. Πρβλ. Αιμίλιος Μαυρουδής, «Ένα χειρόγραφο του γιατρού Αετίου του Αμιδηνού (Κώδικας Αθων. Λαύρα. 630. Ε 168)», Ελληνικά 38 (1987) 318-341. 13

κατά κόρον αντιγραφή τους, δείχνει την ποιότητα του συγγραφής τους. Ένας ακόμη διάσημος ιατρός της εποχής υπήρξε ο αδερφός του αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφίας Ανθέμιου, ο Αλέξανδρος από τις Τράλλεις. 8 Τελευταίος ανάμεσα στους ονομαστούς ιατρούς της πρώιμης περιόδου, υπήρξε ο Παύλος ο Αιγινήτης, 9 ονομαστός χειρούργος και μαιευτήρας κυρίως ανάμεσα στους Άραβες κατακτητές της Αλεξάνδρειας. 10 Οι Άραβες σε γενικότερο πλαίσιο εκτίμησαν τις γνώσεις των βυζαντινών ιατρών και προχώρησαν στην άνευ προηγουμένου καταγραφή των έργων τους. 11 Κατά την ύστερη περίοδο δεν παρουσιάζονται ηγετικές συγγραφικές μορφές στον τομέα της ιατρικής. Αντίθετα, τα περισσότερα κείμενα που διασώζονται είναι είτε ανώνυμα, είτε ανήκουν σε πολυδιάστατες προσωπικότητες που συχνά δεν έχουν καμία σχέση με τον χώρο της ιατρικής. Γι αυτόν τον λόγο δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι κάποια από αυτά έχουν γραφτεί από εκπροσώπους του κλήρου, όπως η πραγματεία του μοναχού Μελετίου, 12 κάποια από ανθρώπους της επιστήμης, ενώ κάποια άλλα από διάσημους εκπροσώπους της φιλοσοφίας όπως ο Μιχαήλ Ψελλός 13 ή ο Συμεών Σήθ 14. Έντονο ενδιαφέρον 8 Alexander von Tralles. Original Text und Ubersetzung nebst einer einleitenden Abhndlung. Ein Beitrag zur Geschichte der Medizin, έκδ. Th. Puschmann, 2 τόμ., Βιέννη 1978-79. Πρβλ. F. Brunet, Oeuvres médicales d Alexandre de Tralles, Geuthner, Paris 1933. 9 I.L. Heiberg, Paulus Aegineta, Pars 1-2, B. Teubner, Lipsiae et Berolini 1921 1924. Πρβλ. C. F. Salazar, Getting the point; Paul of Aegina un arrow wounds., Sudhoffs Archiv 82 (1998) 170 187. 10 Κύριο έργο του που εξυπηρετούσε διδακτικούς σκοπούς ήταν η «Επιτομή ιατρική» Έκδ. I. L. Heiberg, τόμ. 1 και 2, Λιψία 1921, 1924. Πρβλ. R. Briau, Chirurgie de Paul d Egine, V. Masson, Paris 1855. 11 Hunger, «Βυζαντινή Λογοτεχνία», τόμ. Γ, σ. 129. 12 PG 64, 1075 1310 και νεότερη έκδοση από τον J. Cramer, Anecdota Graeca e codd. Manuscripts bibliothecarum Oxoniensium, τόμ. III, σ. 1-157 13 Μιχαήλ Ψελλός, «Πόνημα ἰατρικόν ἂριστον δι ἰάμβων», έκδ. Boissonade, An. Gr. I, σ. 175 232 και Michaelis Pselli Philosophica Minora, B. G. Teubner, Leipzig 1989-1992. 14

προκάλεσε στους βυζαντινούς η επιστήμη της φαρμακολογίας υπό την επίδραση της αραβικής παράδοσης, κύριοι εκπρόσωποι της οποίας υπήρξαν ο Θεοφάνης Νόννος 15, ο Νικόλαος Μυρεψός 16 και ο Ιωάννης Ζαχαρίας Ακτουάριος 17. Τέλος, βυζαντινοί ιατροί εγκαταστάθηκαν και διέδωσαν τις γνώσεις τους σε περιοχές της Δύσης όπως ο Ιωάννης Αργυρόπουλος 18. Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η μεγαλύτερη συμβολή των βυζαντινών ιατρών της εποχής, εκτός βέβαια από τη διακίνηση ιδεών μεταξύ ανατολής και δύσης, αποτέλεσε η ανάπτυξη του τομέα της χειρουργικής 19 καθώς και η οργάνωση υγειονομικών υπηρεσιών και νοσοκομείων. 20 14 Συμεών Σηθ, «Σύνταγμα περί τροφῶν δυνάμεως κατά στοιχεῖον», έκδ. B. Langkavel, Simeonis Sethi, Syntagma de alimentorum facultatibus, Lipsiae 1868. Βλ. επίσης M. Brunet, Simeon Seth, Medecin de l empereur Michel Doukas, Sa vie son oeuvre, Bordeaux 1939. 15 Θεοφάνης Νόννος, «Ιατρική Σύνοψις», έκδ. J. St. Bernard, Theophanis Nonni epitome de curatione morborum, Gothae Amsterdam 1794 1795. 16 Νικόλαος Μυρεψός, «Δυναμερόν, ἤ Περί συνθέσεως φαρμάκων», κώδικας 1478, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Αθήνα. 17 Ιωάννης Ακτουάριος, «Περί ἐνεργειῶν καὶ παθῶν τοῦ ψυχικοῦ πνεύματος καὶ τῆς κατ αὐτό διαίτης», έκδ. J. L. Ideler, Ioannis Actuari, De spiritu animali, στο Physici et Medici Graeci Minores, Berolini 1841 1842 (ανατ. Amsterdam 1963) τόμ. 1, σ. 312 386 και Ιωάννης Ακτουάριος, «Περί διαγνώσεως παθῶν», έκδ. J. L. Ideler, Ioannis Actuari, Dediagnosis, ό.π., τ. 2, σ. 353 463. Επίσης, βλ. Σ.Ι. Κουρούσης, «Το επιστολάριον Γεωργίου Λακαπηνού Ανδρονίκου Ζαρίδου (1299 1315ca) και ο ιατρός ακτουάριος Ιωάννης Ζαχαρίας (1275 ca. 1328/;)», εκδ. Αθηνά, Αθήνα 1984 1988. 18 Βλ. Hunger, «Βυζαντινή Λογοτεχνία», τόμ. Γ, σ. 144. 19 J. Lascaratos, C. Liapsis, M. Kuvaraki, Surgery on varices in Byzantine times, Journal of Vascular Surgery 33 (2001) 197 203 και J. Bliquez, Two lists of Greek Surgical Instruments and the State of Surgery in Byzantine Times, Symposium on Byzantine Medicine, DOP 38 (1984) 187 204. 20 T.S. Miller, The birth of the hospital in the Byzantine empire.» The Johns Hopkins University Press, Βαλτιμόρη 1997. Πρβλ. Ι. Λασκαράτος, «Τα νοσοκομεία του Βυζαντίου. Πρότυπα νοσηλευτικά ιδρύματα και εκπαιδευτικά ιατρικά κέντρα», Η «Καθημερινή», Ελληνική Ιατρική στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο, 12 Οκτ. 1997, 28 29 Α.Κ. Ματσάγγας, «Η οργάνωση και λειτουργία των Βυζαντινών νοσοκομείων και ιδιαίτερα του νοσοκομείου της Μονής του Παντοκράτορα (ΙΒ αιώνας)», Διδ. Διατριβή, Αθήνα 1984. 15

Δεσπόζουσα προσωπικότητα τη συγκεκριμένη περίοδο στη διοίκηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας αποτελεί ο ιδιόμορφος νεαρός αυτοκράτορας Θεόφιλος (829 842). Έχοντας αναλάβει τα καθήκοντά του σε ηλικία δεκαέξι ετών, η ιδιάζουσα μορφή του έχει καλυφθεί από ένα γοητευτικό πέπλο μυστηρίου, κυρίως εξαιτίας της πρωτοφανούς μέχρι τότε συνήθειάς του να τριγυρνά στη βασιλεύουσα μεταμφιεσμένος, συνομιλώντας με απλούς κατοίκους και ικανοποιώντας πολλές φορές τα αιτήματά τους. Η εμμονική συμπεριφορά του σχετικά με την ταχύτατη απονομή δικαιοσύνης βρήκε πλήθος υποστηρικτών ανάμεσα στις μεσαίες και κατώτερες κοινωνικές τάξεις ολόκληρης της αυτοκρατορίας, οι οποίες ως αντιστάθμισμα για την πρωτοτυπία του αγνόησαν τα μηδαμινά στρατιωτικά του κατορθώματα και συμπεριέλαβαν τη μορφή του στο πάνθεον των μυθοποιημένων βυζαντινών αυτοκρατόρων. Απτό παράδειγμα αποτελεί και ο μύθος που εφευρέθηκε γύρω από την επιλογή της ιδανικής νύφης, με τη διοργάνωση καλλιστείων και τον αποκλεισμό της ετοιμόλογης Κασίας ή Κασιανής, 21 όπως παρέμεινε γνωστή στη συνείδηση του λαού. 22 Θεσπίζοντας ένα πλήθος στρατιωτικών καινοτομιών, ο αυτοκράτορας Θεόφιλος προσπάθησε να αντιμετωπίσει, χωρίς επιτυχία, τους εξωτερικούς εχθρούς του κράτους. Οι στρατιωτικές του αυτές καινοτομίες εντοπίζονται κυρίως σε ακριτικές 21 Για την Κασσιανή βλ. Ilse Rochow, «Κασσία : Μελέτες για το πρόσωπο, τα έργα και την υστεροφημία μιας ποιήτριας», (μετ. Μαρία Μαντή και Θεώνη Βάλβη), Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2011. 22 Σύμφωνα με τον μύθο όπως καταγράφεται από την Συνέχεια του Γεώργιου Μοναχού, Georgii Monachi, Chronicon, ed. C. de Boor, vol. I II, Leipzig 1904, σ. 790 στην παρατήρηση του αυτοκράτορα Θεόφιλου «ὡς ἂρα διά γυναικός ἐρρύη τά φαῦλα» υπονοόντας την Εύα, η Κασία απάντησε «ἀλλά καί διά γυναικός πηγάζει τά κρείττωνα» εννοώντας την Θεοτόκο. Για το θέμα των καλλιστείων στην βυζαντινή αυλή αλλά και για την περίπτωση του Θεόφιλου ειδικότερα βλ. Α. Βακαλούδη, «Καλλιστεία και γάμος στο Βυζάντιο», Θεσσαλονίκη 1998. 16

περιοχές, τις οποίες προσπάθησε να ενδυναμώσει και να οχυρώσει, έτσι ώστε να του επιφέρουν το απαραίτητο πλεονέκτημα απέναντι στα αραβικά στρατεύματα. Αρχικά, επέκτεινε το σύστημα των βυζαντινών θεμάτων ιδρύοντας τα νεοσύστατα θέματα της Παφλαγονίας και της Χαλδίας, που είχαν ως απώτερο στόχο τους την ενίσχυση των βυζαντινών θέσεων στον Πόντο. Επιπροσθέτως, δημιούργησε τρεις ακόμη καινούριες στρατιωτικές διοικητικές ενότητες στις ορεινές περιοχές που συνόρευαν με τους πιο επικίνδυνους εχθρούς του, τους Άραβες, οι οποίες ονομάστηκαν «κλεισούρες» 23, δηλαδή ορεινές διαβάσεις, και αποτελούνταν από τις μικρές στρατιωτικές ακριτικές περιοχές του Χαρσιανού, της Καππαδοκίας και της Σελεύκειας. Αυτές με τη σειρά τους αργότερα αναγνωρίστηκαν ως «θέματα». 24 Η σημαντικότερη όμως στρατιωτική καινοτομία της περιόδου της βασιλείας του Θεόφιλου είναι η οργάνωση των λεγόμενων «κλιμάτων», δηλαδή των βυζαντινών πόλεων που ήταν χτισμένες στην Κριμαία, σε ανεξάρτητο θέμα καθώς και ο διορισμός βυζαντινού στρατηγού στη σπουδαιότερη πόλη αυτών, τη Χερσώνα. Με αυτόν τον τρόπο προασπίζονταν τα βυζαντινά συμφέροντα και εξασφαλιζόταν η άμυνα στα βόρεια σύνορα του Βυζαντίου ενάντια στα ευρωπαϊκά φύλα πέρα από το Δούναβη. 25 Παρ όλα τα πολύπλοκα και ορθώς κατανεμημένα στρατιωτικά μέτρα, ο Θεόφιλος αναγκάσθηκε να διεξάγει πολέμους, κυρίως εναντίον των Αράβων, καθ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του, συχνά χωρίς κάποιο όφελος ή ευνοϊκό 23 Hélène Glykatzi Ahrweiler, Recherches sur l administration de l empire Byzantin aux IXe Xie siecles, Bulletin de Correspondance Hellenique 84 (1960) 7 91 και Μάρθας Γρηγορίου- Ίωαννίδου, «Βυζαντινές κλεισούρες καί κλεισουραρχίες», Βυζαντιακά 9 (1989), 179-202. 24 Βασιλική Βλυσίδου, Ελεωνόρα Κουντουρά Γαλάκη, Στ. Λαμπάκης, Τ. Λουγγής, Α. Σαββίδης, «Η Μ. Ασία των θεμάτων, Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7ος - 110ς αι.)», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.) Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα 1998. 25 George Οstrogorsky, «Ιστορία του Βυζαντινού κράτους», τόμος Β, Αθήνα 1989, σ. 80. 17

αποτέλεσμα. 26 Για τρία περίπου χρόνια ( 830 832 ) βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τον χαλίφη των Αράβων Αλ Μαμούν, ως αντίποινα για την εμπλοκή του στη διαδοχή του αραβικού χαλιφάτου, υποστηρίζοντας τον αντίπαλο του Μπάμπεκ και προσφέροντας καταφύγιο στους οπαδούς του μετά την αποτυχία του τελευταίου. Ο Αλ Μαμούν μη μπορώντας να ανεχθεί την επεκτατική πολιτική του Θεοφίλου, κατατρόπωσε το βυζαντινό στρατό όχι μία αλλά δύο φορές, καταλαμβάνοντας πλήθος εκτάσεων όπως η πόλη Κύβιστρα και το φρούριο Λούλου, αποσπώντας πολύτιμη λεία από τα χέρια των βυζαντινών υπερασπιστών αλλά και θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή του ίδιου του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Καππαδοκία. 27 Ο πρόωρος θάνατος του Αλ Μαμούν έδωσε μία περίοδο προσωρινής άτυπης ανακωχής τεσσάρων ετών στο μικρασιατικό μέτωπο και την ευκαιρία στον Θεόφιλο να ασχοληθεί με ένα άλλο Αραβικό μέτωπο, αυτό της Σικελίας. 28 Το υπό βυζαντινή κατοχή νησί της Σικελίας, δέχτηκε το 830 διπλή επίθεση από πολυπληθή στρατιωτική δύναμη Αράβων προερχόμενων από την Ισπανία και την Αφρική. Και ενώ η απειλή των πρώτων εξουδετερώθηκε ως εκ θαύματος, αφού αποδεκατίστηκαν εξαιτίας της εκτεταμένης επιδημίας που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης Caltanissetta, οι Άραβες της Αφρικής είχαν να επιδείξουν σημαντικότερα στρατιωτικά κατορθώματα. Πιο συγκεκριμένα, αφού κατέκτησαν την πόλη του Παλέρμο, επιτέθηκαν κατά της οχυρής βυζαντινής πόλης Castrogiovanni. Μάταια οι βυζαντινές ενισχύσεις υπό τον στρατηγό Μουσελέ 26 Για τη διεξαγωγή των αραβοβυζαντινών πολέμων αναλυτικά A. Vasiliev, Byzance et les Arabs, τόμ. I, La dynastie d Amorium ( 820 867), Bruxelles 1935, σ. 1 64. 27 Βλ. Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη «Ο Ιερός Πόλεμος. Η έννοια και η προβολή του θρησκευτικού πολέμου στο Βυζάντιο», Αθήνα 1991, εκδ. Σ. Δ. Βασιλόπουλου, σ. 287-300. 28 Αναλυτικά όλα τα πολεμικά γεγονότα Ι. Καραγιαννόπουλος, «Ιστορία του Βυζαντινού κράτους», τόμος Β «Ιστορία της Μέσης Βυζαντινής Περιόδου ( 565 1081 ), Θεσσαλονίκη 1993, σ. 246 255. 18

προσπάθησαν να ανατρέψουν την κατάσταση. Οι αντιθέσεις του στρατεύματος με τους ντόπιους είχαν ως αποτέλεσμα την ανάκληση του στην πρωτεύουσα και την επιτυχημένη έκβαση των Αραβικών στρατιωτικών επιχειρήσεων. 29 Με την άνοδο στον αραβικό θρόνο του αδελφού του Αλ Μαμούν, Αλ Μουτασίμ, οι αραβοβυζαντινές συγκρούσεις πήραν μία νέα τροπή, με κυριότερο περιεχόμενο την προσωπική αντιδικία και την επίδειξη δύναμης ανάμεσα στο νέο χαλίφη και τον Θεόφιλο. Την αρχή έκαναν οι βυζαντινές στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες με πρωτοφανή και άνευ αιτίας αγριότητα, κατέλαβαν και κατέστρεψαν τις πόλεις Ζάπετρα ( Σωζόπετρα ) και Αρσαμόσατα και κατέσφαξαν όλους τους κατοίκους τους. Ως αντίποινα οι φανατισμένοι Άραβες κατέλαβαν με τη σειρά τους το Αμόριο, πόλη καταγωγής της οικογένειας του Θεοφίλου, θέλοντας να δώσουν προσωπική χροιά στη σύγκρουση. 30 Οι επικεφαλείς των δύο αντίπαλων στρατευμάτων, ο Θεόφιλος και ο Αλ Μουτασίμ συγκρούστηκαν σε σφοδρή μάχη κοντά στον Δαζιμώνα ποταμό ( Dazmana ) στις 22 Ιουλίου 838 31 όπου επικράτησαν οι Άραβες και μετά από πολιορκία και προδοσία κατέλαβαν την πόλη του Αμορίου. Μη έχοντας άλλη λύση ο αυτοκράτορας Θεόφιλος ζήτησε τη σύναψη ειρήνης, η οποία δεν έγινε δεκτή από τον φιλόδοξο Αλ Μουτασίμ ο οποίος πιθανότατα εποφθαλμιούσε το βυζαντινό θρόνο. 32 Για τον λόγο αυτόν, ο Θεόφιλος κατέφυγε σε 29 Vasiliev A.A., Arabs, σ. 131 και Συνέχεια του Θεοφάνους, Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus ex recognitione, ed. I. Bekker, (CSHB), Bonnae 1838, σ. 107, στ. 16 30 Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη, «The execution of the forty-two martyrs of Amorion. Proposing an Interpretation», Al-Masaq 4/2 (2002) 141-162. 31 G. Οstrogorsky, σ. 81. 32 Ι. Καραγιαννόπουλος, σ. 254. 19

διπλωματικά μέσα με σκοπό να εξουδετερώσει την αραβική απειλή, ζητώντας βοήθεια από τη Δύση, κυρίως από τους Βενετούς και τους Φράγκους. 33 Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Θεοφίλου, οι αραβοβυζαντινές σχέσεις και οι συνεχόμενες συγκρούσεις ανάμεσά στους δύο αντιπάλους, μονοπώλησαν το ενδιαφέρον της εποχής. Δεν ήταν όμως αυτό το μόνο πρόβλημα που ταλάνισε την αυτοκρατορία, καθώς οι εσωτερικές διαμάχες υπήρξαν εξίσου δριμείς. Ο Θεόφιλος, ως μαθητής του γνωστού εικονοκλάστη Ιωάννη Γραμματικού, υπήρξε ο κυριότερος εκπρόσωπος της αναζωπύρωσης της δεύτερης φάσης της εικονομαχίας 34 ( 815 843 ), γνωστής και ως «σκοτεινοί αιώνες» 35 του Βυζαντίου. Ακολούθησε εικονομαχική πολιτική, στρεφόμενη κυρίως εναντίον του κλήρου, η οποία έγινε φανερή με την άνοδο του δασκάλου του στον πατριαρχικό θρόνο. Οι τιμωρίες που επιβλήθηκαν στους εικονολάτρες μοναχούς ήταν πολλές φορές ακραίες, με πιο γνωστή αυτή που υπέστησαν οι αδελφοί Θεόδωρος και Θεοφάνης στο μέτωπο των οποίων γράφτηκαν εικονομαχικοί στίχοι με πυρωμένο σίδερο, πράξη που δικαιολογεί το προσωνύμιό τους «γραπτοί». 36 Παρ όλες τις αυστηρές κυρώσεις που επιβλήθηκαν, η εικονομαχική πολιτική ποτέ δεν βρήκε άμεση ανταπόκριση και υποστήριξη στο σύνολο του βυζαντινού κόσμου, καθώς οι πιστοί παρέμεναν στην πλειοψηφία τους εικονολάτρες. Ως εκ τούτου 33 Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, «Βυζαντινή Ιστορία», τόμος Β1 ( 610 867 ), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 207. 34 Iconoclasm, Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975, έκδοση από τους Antony Bryer Judith Herrin, Birmingham 1977 και Κατσαρός «Ὁ ναός τῶν Ἀγίων Θεοδώρων τῆς Αἰτωλικῆς Σταμνᾶς καὶ ὁ «ἀνεικονικός» τοῦ διάκοσμος» στο «Ἀφιέρωμα στὴ Μνήμη Στυλιανοῦ Πελεκανίδη», Θεσσαλονίκη 1983, σ. 109 166. 35 Tel. Lounghis, «Δοκίμιο για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγόμενων «σκοτεινών αιώνων» (602 867), Αθήνα 1985. 36 G. Οstrogorsky, σ. 82 και P. Lemerle, «Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10 ο αιώνα.», (Μετάφρ. Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου), Αθήνα 1985, σ. 129 153. 20

απέτυχε παταγωδώς γεγονός που γίνεται φανερό με την άμεση κατάργησή της μετά το θάνατο του Θεοφίλου στις 20 Ιανουαρίου 842. 37 Η αυγούστα Θεοδώρα, επίτροπος του ανήλικου διαδόχου Μιχαήλ, μαζί με ένα επιτροπικό συμβούλιο αποτελούμενο από τον ευνούχο Θεόκτιστο, τον πατρίκιο Βάρδα και τον μάγιστρο Μανουήλ, 38 έθεσε ως πρωταρχική ενέργειά της τη λήξη της εικονομαχικής πολιτικής με την αναστήλωση των εικόνων τον Μάρτιο του 843 χωρίς τη μεσολάβηση επίσημης οικουμενικής συνόδου, απλά με την απομάκρυνση από τον πατριαρχικό θρόνο του Ιωάννη Γραμματικού και όλων των εικονομάχων κληρικών, ανάμεσά τους και ο Λέων ο Μαθηματικός. Η πράξη αυτή έγινε πανηγυρικά αποδεκτή από το σύνολο του πληθυσμού και το μεγαλύτερο μέρος του κλήρου και τιμάται έως σήμερα κατά την πρώτη Κυριακή των Νηστειών, δίνοντας οριστικό τέλος στη διαμάχη της εικονομαχίας που ταλαιπώρησε τη βυζαντινή επικράτεια για παραπάνω από 100 χρόνια. 39 Ο ανήλικος διάδοχος του Θεόφιλου, Μιχαήλ Γ ( 842 867 ), 40 ανήλθε στο βυζαντινό θρόνο σε ηλικία τριών ετών. Η σύμπραξη της μητέρας του με τον Θεόκτιστο με σκοπό την αποστασιοποίησή του από το θρόνο, τον έφερε πιο κοντά στον θείο του καίσαρα Βάρδα και μαζί σχεδίασαν και εκτέλεσαν το σχέδιο της δολοφονίας του σημαντικότερου πολιτικού τους αντιπάλου, του Θεοκτίστου, αλλά και την απομάκρυνση της φιλόδοξης αυτοκράτειρας. Ο Μιχαήλ υπήρξε μία 37 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Βυζαντινή Ιστορία», σ. 202 203 κ 207. 38 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Η αντιβασιλεία εις το Βυζάντιον», Σύμμεικτα 2 (1970) 1 144. 39 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Βυζαντινή Ιστορία», σ. 203 κ 207 213. 40 H. Gregoire, Michael III et Basile le Macedonien dans les inscriptions d Ancyre, Byzantion 5 (1929-1930) 327 346. 21

παρεξηγημένη προσωπικότητα ενδεικτικό είναι το προσωνύμιο «Μέθυσος» που του έχουν προσάψει καθώς οι σύγχρονοι ιστοριογράφοι της εποχής του 41 ήταν προκατειλημμένοι υπέρ του διαδόχου του Βασιλείου Α, γενάρχη της Μακεδονικής δυναστείας. Η σύγχρονη έρευνα έχει σε μεγάλο βαθμό αποκαταστήσει το όνομά του φτάνοντας όχι λίγες φορές σε ακρότητες. 42 Σήμερα εκτιμάται ότι ο ανώριμος έφηβος που προέβη σε δολοφονία προκειμένου να ανέλθει στο θρόνο και να γευτεί τους καρπούς της εξουσίας, υπήρξε στην πραγματικότητα ένας μέτριος ηγεμόνας. 43 Ηγέτης του βυζαντινού στρατού, όπως ήταν η συνήθεια της εποχής, είχε ως επικεφαλή την στρατιωτική ιδιοφυία και αδερφό του Βάρδα, Πετρωνά, εξακολουθούσε όμως να επηρεάζεται από ισχυρούς άνδρες όπως ο ανήσυχος θείος του Βάρδας και ο φιλόδοξος Βασίλειος Α. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του υπήρξε ο εκχριστιανισμός των Σλάβων από τον Κωνσταντίνο Κύριλλο και τον Μεθόδιο, γεγονός που αποσιωπάται πλήρως από τις πηγές της εποχής, καθώς και η ανάρρηση στον πατριαρχικό θρόνο του Φωτίου. 44 Επίσης, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ανασυντάχθηκε, υπό την εντολή του Βάρδα, 45 η σχολή που στεγαζόταν στο ανάκτορο της Μαγναύρας φιλοξενώντας λαμπρές προσωπικότητες όπως ο Λέων Μαθηματικός ή Φιλόσοφος. Τέλος, πλήθος 41 Συγκεκριμένα προκατειλημμένοι απέναντι στον Μιχαήλ παρουσιάζονται ο Ιωσήφ Γενέσιος και οι Συνεχιστές του Θεοφάνη. Βλ. Α. Καρπόζηλου, «Οι Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι», τόμ. Β, Αθήνα 2002, σ. 315, 345. 42 H. Gregoire, Inscriptions historiques byzantines. Ancyre et les Arabs sous Michel l Ivrogne στο Byzantion, 4 (1927 1928) 437 468 και του ιδίου Michel III et basile le Macedonien dans les inscriptions d Ancyre, Byzantion 5 (1929 1930) 327 346. 43 G. Οstrogorsky, σ. 96 97. 44 Για τον Φώτιο βλ. Fr. Dvornik, The Photian Schism: History and Legend., Cambridge University Press, 1948, ανατύπ. Λονδίνο 1974 και P. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 154 κ.εξ. 45 Για το πανεπιστήμιο του Βάρδα βλ. P. Speck, Die kaiserliche Universität von Konstantinopel. Präzisierungen zur Frage des höeren Schulwesens in Byzanz im 9. Und 10. Jahrundert, München 1973 και P. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 129 153. 22

επιγραφών αποδίδουν στον Μιχαήλ την ανακατασκευή των καταστραμμένων από τους Άραβες πόλεων, κάτι που βέβαια δεν είναι απόλυτο καθώς υπήρξε η συνήθεια να διαιωνίζεται το όνομα του αυτοκράτορα στις επιγραφές. 46 Με τον ίδιο βίαιο τρόπο που ξεκίνησε η βασιλεία του Μιχαήλ, έτσι και τερματίστηκε αφού προηγουμένως είχε διαπράξει έναν νέο φόνο υπό τις οδηγίες του παρακοιμώμενου Βασίλειου, αυτόν του καίσαρα Βάρδα. Στο δέκατο τρίτο έτος της βασιλείας του, σε κατάσταση μέθης, τη νύχτα της 23 ης προς την 24 η Σεπτεμβρίου του 867, στο ανάκτορο του Αγίου Μάμαντος, έληξε αποτρόπαια η βασιλεία του Μιχαήλ Γ. Την επόμενη μέρα, το ακρωτηριασμένο πτώμα του τελευταίου εκπροσώπου της φρυγικής δυναστείας, μεταφέρθηκε με ένα πλοιάριο στη μικρασιατική Χρυσόπολη, όπου και ενταφιάστηκε. 47 Η ταραγμένη αυτή ιστορική περίοδος αποτελεί τον προάγγελο μιας νέας χρυσής εποχής που διανθίζεται από πρωτοφανή ανάπτυξη στον τομέα των γραμμάτων και των τεχνών, γνωστή και ως «πρώτος βυζαντινός ουμανισμός». 48 Κύριοι εκπρόσωποι της εποχής είναι ο Λέων ο Φιλόσοφος 49 αλλά και ο πατριάρχης Φώτιος, 50 προσωπικότητες που έτυχαν ευρείας αποδοχής όχι μόνο στα σύνορα της αυτοκρατορίας αλλά η φήμη τους ξεπέρασε και αυτά. 46 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Βυζαντινή Ιστορία», σ. 210 212. 47 Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης, Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, ed. S. Wahlgren, (CFHB), Berolonini et Novi Eboraci 2009, σ. 259, στ. 500 505. 48 Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον P. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός». 49 P. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 129 153. 50 P. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 154 183. 23

ΜΕΡΟΣ Α ΛΕΩΝ Ο ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ Α. ΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ Βίος και σταδιοδρομία. Το όνομα «Λέων» έχει συνδεθεί κατά την αέναη ροή της ιστορίας με πλήθος μορφωμένων ανδρών, συχνά κατόχων εξαιρετικά καινοτόμων ιδεών στον τομέα της ενασχόλησής τους. Ξεχωριστή θέση κατέχει ανάμεσά τους ο Λέων με το προσωνύμιο «Μαθηματικός» ή «Φιλόσοφος» 51, το οποίο του αποδόθηκε εξαιτίας της μοναδικής για την εποχή του μόρφωσης που κατείχε, αλλά και λόγω της ενασχόλησής του με έναν τομέα που του χάρισε λαμπρή φήμη ανάμεσα στους συγχρόνους του, τα Μαθηματικά. Η λαμπρή αυτή προσωπικότητα συχνά συγχέεται στις πηγές με τον Λέοντα Χοιροσφάκτη (πιθανόν 850 913), αλλά και με τον αυτοκράτορα Λέοντα Στ τον Σοφό (886 912). 52 51 Το επίθετο «Φιλόσοφος» είναι το πιο διαδεδομένο στους χρονογράφους. Ωστόσο μία φορά στη Συνέχεια του Θεοφάνους συναντάται το επίθετο «Μαθηματικός» ( Συνέχεια του Θεοφάνους 197, 4.) 52 Για τη σύγχυση αναλυτικά E. Lipsic Vizantiijskij ucenyj Lev Matematik («Ο Βυζαντινός σοφός Λέων ο Μαθηματικός»), Viz. Vrem. 2 (1949) 106 120. Για τον αυτοκράτορα Λέοντα Στ τον επονομαζόμενο Σοφό βλ. Cyril Mango The Legend of Leo the Wise, Zbornik Radova LXV, Vizantoloski Institut 6 (1960) 59 93. Για τον Λέοντα Χοιροσφάκτη βλ. Γ. Κόλιας «Leon Choerosphactes, magistre, proconsul et Patrice», Texte und Forschungen zur byzantinisch neugriechischen Philologie, 31, Αθήνα 1939, σ. 65 κ.εξ. Σύγχυση ανάμεσα στα παραπάνω πρόσωπα επικρατεί συχνά και στις πηγές. Πρβλ. Κωνσταντίνος Μανασσής, Constantini Manassis, Breviarum Historiae metricum, recognovit Imm. Bekkerus, Bonnae 1837, σ. 227, στ. 5328 5330: «καθείργνυσι τὸν Λέοντα τὸν παῖδα τὸν οἰκείον ὡς δῆθεν κατά τοῦ πατρός βρόχους ἱστάντα φόνου, ἂνδρα φιλοσοφώτατον» 24

Πολλοί εξαιρετικοί σύγχρονοι ερευνητές έχουν ασχοληθεί με την ιδιαίτερη προσωπικότητα του Λέοντα, προσπαθώντας, με τις πενιχρές πληροφορίες που έχουν διασωθεί, να καταλήξουν σε ασφαλή συμπεράσματα, φωτίζοντας όλες τις πτυχές της ζωής του. Ενδεικτικά αναφέρονται οι συγγραφείς εγχειριδίων της βυζαντινής λογοτεχνίας K. Krumbacher 53, G. H. Beck 54 και H. Hunger 55. Ιδιαίτερη 56 μονογραφία για το πρόσωπό του έχει συγγράψει η Ε. Lipsic. Επίσης η προσωπικότητά του απασχόλησε ερευνητές που ασχολήθηκαν με τον ευρύτερο τομέα της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο τη συγκεκριμένη εποχή όπως ο Fr. Schemmel 57, ο Fr. Fuchs 58, ο L. Brehier 59, ο J. Irigoin 60, ο P. Lemerle, 61 και ο P. Speck 62, ο H. Jacobson 63 53 K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des Ostromischen Reiches (527 1453), Munchen 1897, σ. 722 723. 54 G. H. Beck, Das byzantinische Jahrtausend, Μόναχο 1978 (μετάφρ. Δημοσθένης Κουρτόβικ, Αθήνα 1990), σ. 270, 297, 299. 55 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Αθήνα 1992, τόμ. Β, σελ. 18 19 και τόμ. Γ, Αθήνα 1994, σ. 109. 56 E. Lipsic Vizantiijskij ucenyj Lev Matematik («Ο Βυζαντινός σοφός Λέων ο Μαθηματικός»), Viz. Vrem. 2 (1949) 106 120 και Ocerki istorii vizantijskogo obshcestva I Kul tury VII pervaja polovina IX veka, Moskva Leningrad 1961, σ. 338 336. 57 Fr. Schemmel, Die Hochschule von Konstantinopel vom V. bis IX Jahrhundert, Berlin 1912, σ. 11. 58 Fr. Fuchs, Die höheren Schulen von Konstantinopel im Mittelalter, Byzantinissches Archiv 8, Berlin 1926, σ. 18 19. 59 L. Brehier, L enseignement classique et l enseignement religieux à Byzance, Revue d Histoire et de Philosophie Religieuses 21 (1941) 37 και του ιδίου La civilization Byzantine, Paris 1950, σ. 465 467. 60 J, Irigoin, Survie et renouveau de la literature antique à Constantinople (IXe siècle), Cahiers de Civilisation Medievale 5 (1962) 289 293. 61 P. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 129 153. 62 P. Speck, Die kaiserliche Universität von Konstantinopel. Präzisierungen zur Frage des höheren Schulwesens in Byzanz im 9. Und 10. Jahrundert, München 1973, σ. 1 13. 63 H. Jacobson, Job s Suffering in Leo the Philosopher, Byzantion 57 (1987) 421. 25

64 και ο Β. Κατσαρού. Ακόμη, διεξοδικά αναφέρονται στον Λέοντα όσοι ασχολήθηκαν με την έκδοση του έργου του όπως ο R. Renehan 65, ο V. Laurent 66, ο N. Wilson 67 και ο L. G. Westerink 68. Επιπλέον έμμεσες αναφορές στο πρόσωπό του περιέχουν εγχειρίδια βυζαντινής ιστορίας 69, βιβλία που αφορούν τον πολιτιστικές συνθήκες του μεσαίωνα 70 και λεξικά 71. 64 V. Katsaros, Leo the Mathematician, His Literary presence in Byzantium during the 9 th Century, in Science in Western and Eastern Civilization in Carolingian Times, Basel Boston Berlin 1993, σ. 383 398. 65 R. Renehan, Leo the Physician Epitome on the Nature of Man, Berlin 1969, σ. 7-9. 66 V. Laurent, Une homelie inedited de l archevêque de Thessalonique Léon le philosophe sur l Anonciation (25 mars 842), in [Studi e Testi 232], Mélanges Eugène Tisserant, vol.ii, Orient Chrétien, premiere partie, Città del Vaticano 1964, σ. 281 302. 67 N. Wilson, Scholars of Byzantium, London 1983, σ. 84 και Three Byzantine Scribes, I. Leo the Philosopher and his Text of Ptolemy, Greek Roman and Byzantine Studies 14 (1973) 223. 68 L. G. Westerink, Leo the Philosopher: Job and other Poems, Illinois Classical Studies 11 (1986) 193 222. 69 Ενδεικτικά αναφέρονται B. J. Bury, A History of the Eastern Roman Empire from the fall of Irene to the Accession of Basil I. (A.D. 802 867), London 1912, σ. 436 432. Miltos Anastos, Ο Λέων ο Φιλόσοφος ή ο Μαθηματικός» στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμ. VΙΙΙ, Αθήνα 1979, σ. 267-269. Διον. Ζακυθηνός, «Βυζαντινή Ιστορία 324-1071», Αθήνα 1977, σ. 352. Και Vogel, Byzantine Science στο The Cambridge Medievale History, vol. IV, part II, Cambridge 1967, σ. 264-305. 70 Warren Treadgold, The Byzantina Revival 780 842, Stanford, California 1988, σ. 307 308, 319, 327 328, 368, 370 378, σημ. 444 459. 71 Tusculum Lexikon griechischer und lateinischer Autoren des Altertums und des Mittelalters, Μόναχο 1982, σ. 470 471 και Λίνος Μπενάκης, «Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός» στο Παγκόσμιον Βιογραφικόν Λεξικόν, τόμ. 5, Αθήνα 1986, σ. 242 και Leo the Mathematician, The Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ. 2, σ. 1217. 26

Καταγωγή - Μόρφωση Ο Λέων γεννήθηκε πιθανότατα στην Κωνσταντινούπολη και όχι στην Θεσσαλία, όπως υποστηριζόταν παλιότερα 72, και έλαβε τη βασική μόρφωση στην πρωτεύουσα καθώς ήταν στενός συγγενής του Ιωάννη Γραμματικού. 73 Η παρεχόμενη παιδεία όμως δεν τον ικανοποιούσε και έτσι μετέβη στην Άνδρο όπου μαθήτευσε κοντά σε κάποιο διδάσκαλο, ο οποίος του δίδαξε τις βασικές αρχές των επιστημών της εποχής, της ρητορικής, της φιλοσοφίας και της αριθμητικής. 74 Η δίψα του για μόρφωση τον οδήγησε έπειτα στο εσωτερικό του νησιού 75 όπου επιδίδεται στην συγκέντρωση και μελέτη σπάνιων χειρογράφων με την ελπίδα ότι θα ανακαλύψει τις γνώσεις που τόσο επιζητούσε. 76 72 Ως γενέτειρα του Λέοντα την Κωνσταντινούπολη δέχεται ο Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 129 και 377. Πρβλ. Boissonade, Anecdota Graeca, τόμ. Β, σ. 470. 73 Συνέχεια του Θεοφάνους, σ. 185, 11: «Λέων ὅς κατά συγγένειαν μέν τοῦ ἐξαδέλφου τῷ πατριάρχῃ Ἰαννῇ ᾠκείωτο» 74 Συνέχεια του Θεοφάνους 192, 2 6: «λέγεται πρός τινά τῶν ἑαυτοῦ συνήθων φάναι ὡς τήν μέν γραμματικήν καί ποιητικήν κατά τήν Κωνσταντινούπολιν διατριβών κατώρθωσεν, ῥητορικήν δέ καί φιλοσοφίαν καί ἀριθμῶν ἀναλήψεις κατά τήν νῆσον Ἂνδρον γενόμενος ἐκείσε γάρ τινί σοφῷ ἀνδρί ἐντυχών». Βλ. επίσης, Ιωάννης Σκυλίτζης, Ioannis Skylitzae, Synopsis historiarum,(cshb), recensuit Io. Thurn, CFHB 5, Berlin 1973, 105, 82 85: «τήν μέν οὖν γραμματικήν ἔλεγεν ό Λέων καί ποιητικήν μυηθῆναι κατά τήν βασιλίδα, ῥητορικήν δέ καί φιλοσοφίαν καί ἀριθμῶν ἀναλήψεις καί τάς τῶν λοιπῶν ἐπιστημῶν ἐφόδους κατά τήν νῆσον Ἂνδρον γενόμενος.» 75 Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 130. Στο πρωτότυπο της Συνέχειας του Θεοφάνους 192, 7: «ἐπεί μή ὅσον ἐβούλετο εὕρισκεν, τῇ χέρσῳ ταύτης περινοστῶν». Αντίθετη άποψη έχουν ο V. Laurent, σ. 283 και ο J. Irigoin, σ. 292 που υποστηρίζουν την άποψη ότι ο Λέων κατέφυγε στην ηπειρωτική χώρα. 76 Συνέχεια του Θεοφάνους, 192, 8 10: «καί μοναστήρια καταλαμβάνων καί τάς ἀποκειμένας βίβλους ἀνερευνῶν τε καί ποριζόμενος, καί προς τά κορυφάς τῶν ὀρέων σπουδαιότερον ταύτας ἐμμελετῶν». 27

Η επαγγελματική αναγνώριση. Ο Λέων όταν επέστρεψε στην πρωτεύουσα δίδαξε για αρκετά χρόνια ως ένας άσημος καθηγητής στο ταπεινό του σπίτι φιλοσοφία, αλλά και όποια επιστήμη επιθυμούσαν οι μαθητές του. 77 Από την αφάνεια προβάλλει έπειτα από ένα γεγονός εκτός συνόρων. 78 Συγκεκριμένα, ένας από τους μαθητές του Λέοντος που είχαν διδαχθεί γεωμετρία, λαμβάνει μέρος ως γραμματέας ενός στρατηγού στον πόλεμο εναντίον των Αράβων. Την εποχή εκείνη χαλίφης ήταν ο Αλ - Μαμούν (813 833), ο οποίος έδειχνε πρωτοφανές ενδιαφέρον για τα ελληνικά γράμματα και τις επιστήμες. Ο μαθητής του Λέοντος καταλήγει αιχμάλωτος στην αυλή του χαλίφη και κερδίζει την ελευθερία του, εντυπωσιάζοντας με τις γνώσεις του περί γεωμετρίας το χαλίφη και τους γεωμέτρες του. 79 Στην ερώτηση του χαλίφη εάν 77 Συνέχεια του Θεοφάνους 192, 11 13: «ὅτε δή καί κόρον σχών τῶν μαθημάτων πρός τήν βασιλεύουσαν αὖθις ὑπέστρεψεν, τά σπέρματα τῶν ἐπιστημῶν ταῖς τῶν βουλομένων διανοίαις καταβαλλόμενος». Σύμφωνα με τον P. Lemerle η περίοδος αυτή κράτησε 15 20 χρόνια. ( Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 134.) 78 Το γεγονός επίσης αναφέρει περιληπτικά ο Ζωναράς: Ioannis Zonarae, Epitomae historiarum, (CSHB), edidit Theodorus Buttner Wobst, vol. III, Bonnae 1897, σ. 400 401 79 Σύμφωνα με τον Λέοντα Γραμματικό ο μαθητής του Λέοντος δεν προκάλεσε το θαυμασμό λόγω των γεωμετρικών του γνώσεων αλλά λόγω της σωστής πρόβλεψής του στο χαλίφη ότι αν συνέχιζε για δύο ακόμη μέρες την πολιορκία του Αμορίου, η πόλη θα γινόταν δική του κατόπιν προδοσίας όπως και συνέβη. Λέων Γραμματικός, Leonis Grammatici, Chronographia, ex recognitione Imm. Bekkeri, Bonnae 1842, σ. 224, 33 34: «μαθητής δέ τις Λέοντος τοῦ φιλοσόφου ἦν ἐν τῷ κάστρῳ, καί βουληθέντος ὑποχωρήσαι τοῦ ἀμερουμνῆ διά τινος ἐμήνυσεν ὁ αὐτός ἀστρονόμος ὅτι εἰ προσκαρτερήσεις τῷ κάστρῳ δύο ἡμέρας, ἐκ πορθήσεις ἡμᾶς. ὅ καί γέγονεν.» Κατά τον Ψευδοσυμεών, Symeonis Magistri et Logothetae Annales, στον τόμο Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniates, Symeon Magister, Georgius Monachus, ex recognite Imm. Bekkeri, (CSHB), Bonnae 1838, σ. 638, 22 23: η πόλη παραδόθηκε «ὑπό τοῦ Βουδίτζη και Μανικοφάνους», ενώ σύμφωνα με τον Λέοντα Γραμματικό 224, 34: «προεδόθη γάρ ὑπό τε τοῦ λεγομένου Βοϊδίτζη καί τοῦ Μανικοφάγου». Συμφωνεί και ο Γεώργιος Μοναχός, 805, 13 14. 28

υπάρχουν και άλλοι σοφοί σαν κι αυτόν στη βυζαντινή επικράτεια, ο ίδιος απαντά ότι συγκαταλέγει τον εαυτό του ανάμεσα στους μαθητές και όχι στους δασκάλους. 80 Ζητώντας να μάθει περισσότερες πληροφορίες για τον διδάσκαλό του, τον Λέοντα, ο Αλ - Μαμούν καταλήγει στην απόφαση να του γράψει ένα γράμμα, με το οποίο τον προσκαλεί στη Βαγδάτη, τάζοντάς του βέβαια αμέτρητα πλούτη και δόξα για να τον εντυπωσιάσει. Κάποια χρόνια αργότερα ο μαθητής του Λέοντος επιστρέφει στην πρωτεύουσα με το πολυθρύλητο γράμμα. Αρχικά, ο Λέων αδυνατεί να τον αναγνωρίσει έπειτα από την πάροδο των χρόνων και εξαιτίας των κακουχιών της αιχμαλωσίας. 81 Τελικά, αποφασίζει ότι ένα ταξίδι στη Βαγδάτη σε καιρό μάλιστα πολέμου είναι ένα επικίνδυνο εγχείρημα. Μη έχοντας άλλη λύση αποφασίζει να εμπιστευτεί το γράμμα στον Θεόκτιστο, σύμβουλο του αυτοκράτορα, ο οποίος με τη σειρά του ενημερώνει τον αυτοκράτορα Θεόφιλο. 82 Το γράμμα αυτό του Άραβα χαλίφη Αλ Μαμούν έγινε η αιτία να ξεφύγει ο Λέων από τα δίχτυα της αφάνειας. Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος αναγνωρίζοντας την αξία του τον τιμά δίνοντάς του ένα χρηματικό ποσό και εγκαθιστώντας τον ως 80 Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της προσωπικότητας του Λέοντος από τον μαθητή του στη Συνέχεια του Θεοφάνους 187, 23 έως 188, 3: «ὁ δέ ἔστι τε ἔφησεν ὑπέρ γῆς, καί τήν αὐτοῦ ἀρετήν ἐξεθείασεν, ἀκτήμονα βίον διάγειν λέγων αὐτόν καί τοῖς πολλοῖ ἄγνωστον, ἐπί σοφίᾳ διαλάμποντα» Αντίστοιχη περιγραφή της έκπληξης που προκάλεσε η απάντηση του αιχμάλωτου μαθητή στον χαλίφη διασώζει και ο Ιωάννης Ζωναράς, 401, 9 13. 81 Σύμφωνα με τον Λέοντα Γραμματικό το γράμμα δεν έφερε στον Λέοντα ο μαθητής του αλλά ένας αιχμάλωτος πολέμου. Λέων Γραμματικός 225, 36: «καί δή τινα τῶν αἰχμαλώτων δούς γράμματα πρός Λέοντα τόν φιλόσοφον ἀπέστειλεν ἐν Κωνσταντινουπόλει». Αντίθετη γνώμη έχει ο P. Lemerle που θεωρεί περισσότερο αξιόπιστη τη Συνέχεια του Θεοφάνους. Βλ. Lemerle, «Βυζαντινός Ουμανισμός», σ. 133 134. 82 Αναλυτικά το περιστατικό αναφέρεται στη Συνέχεια του Θεοφάνους (σ. 185 190) και από τον Ιωάννη Σκυλίτζη, ( σ. 102 103). 29

διδάσκαλο σε μία από οχτώ εκκλησίες των Σαράντα Μαρτύρων 83 που βρίσκονταν στην πρωτεύουσα. 84 Αλλά και ο χαλίφης δεν παραιτείται εύκολα. Βλέποντας την απραξία του Λέοντος, του στέλνει νέο γράμμα όπου ζητά απαντήσεις σε πολύπλοκα προβλήματα γεωμετρίας και αστρονομίας. 85 Αφού λάβει τις ορθές απαντήσεις του Λέοντος, 86 η επιθυμία του να καλέσει αυτόν τον σοφό στην αυλή του ολοένα και μεγαλώνει. Τελικά, απευθύνεται με επιστολή του στον αυτοκράτορα Θεόφιλο υποσχόμενος συνθήκη αιώνιας ειρήνης και ένα απίστευτο χρηματικό ποσό. 87 Η απάντηση του Θεοφίλου είναι και πάλι αρνητική με το πρόσχημα ότι δεν θα επέτρεπε να μεταβεί η δόξα των Ελλήνων σε άλλα έθνη. 88 83 Για τις εκκλησίες των Σαράντα Μαρτύρων στην Κωνσταντινούπολη R. Janin, Eglises et monasteres de Constantinople, Revue des Etudes Byzantines 9 (1951) 482 486. 84 Συνέχεια του Θεοφάνους, 189, 16 18: «καί πλουτίζεται καί ἐν τῶ ἀγίων μ ναῷ διδάσκειν δημοσίᾳ παρά τοῦ βασιλέως ἐπείγεται». Για την εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων Κεδρηνός Β, Georgius Cedrenus, Ioannis Skylitzae ope ab. Imm. Bekkero suppletus et emendates, τόμ. ΙΙ, Bonnae 1838 1839, σ. 168 και Ιωάννης Σκυλίτζης 103, 46 48: «καί δημοσίᾳ διδάσκειν προτρέπεται, κατοικητήριον ἀφορίσας αὐτῷ τόν θεῖον ναόν τῶν τεσσαράκοντα καλλινίκων μαρτύρων». 85 Ιωάννης Σκυλίτζης 103, 48 50: «ὁ δέ Μαμούμ ἀπογνούς τήν τοῦ φιλοσόφου ἄφιξιν ἀπορίας ἐκθέμενος γεωμετρικῶν καί ἀστρονομικῶν ζητημάτων καί τινων ἄλλων μαθημάτων ἐκπέμπει, τάς λύσεις σαφηνισθῆναί, οἱ ἐξαιτησάμενος.» 86 Σύμφωνα με τον Paul Magdalino στο έργο του The Occult Sciences in Byzantium, La Pomme d or Geneva 2006, σ. 125 οι απαντήσεις του Λέοντα προς τον χαλίφη αφορούσαν αστρολογικές προβλέψεις. 87 Στη Συνέχεια του Θεοφάνους το χρηματικό ποσό ανέρχεται σε 20 κεντηνάρια χρυσού ( Συνέχεια του Θεοφάνους 190, 16) ενώ στον Κεδρηνό σε 100 κεντηνάρια χρυσού (Κεδρηνός Β, 169, 18). 88 Συνέχεια του Θεοφάνους 190, 18 21: «ἀλλ ὁ Θεόφιλος ἀνταποκρίνας καί ἄλογον τό οἰκείον δοῦναι ἑτέροις καλόν καί τήν τῶν ὄντων γνῶσιν ἔκδοτον ποιῆσαι τοῖς ἔθνεσι, δι ἧς τό τῶν Ῥωμαίων γένος θαυμάζεταί τε καί τιμᾶται παρά πᾶσιν,...». 30

Ο Λέων στην Αρχιεπισκοπή Θεσσαλονίκης. Ως ανταμοιβή για τις πολύτιμες υπηρεσίες του, αλλά πιθανότατα και ως κίνητρο για να ξεχάσει τις τάσεις φυγής προς την Αραβική επικράτεια, ο Λέων διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης για τρία συνεχόμενα χρόνια (840 843). 89 Η απόφαση αυτή του αυτοκράτορα Θεοφίλου, εμπνευσμένη σε μεγάλο βαθμό από τον στενό συγγενή του Λέοντος, αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Γραμματικό 90, δεν συνάντησε καμία απολύτως διαμαρτυρία μεταξύ των εικονόφιλων κατοίκων της πόλεως. Αντίθετα, η Συνέχεια του Θεοφάνους περιγράφει τον εκτενή θαυμασμό που προκάλεσε ο Λέων στους συγχρόνους του όταν, μετά από μία μακρά περίοδο ξηρασίας, κατάφερε να προβλέψει με ακρίβεια τη σωστή χρονική στιγμή σποράς με αποτέλεσμα μια πλούσια συγκομιδή. 91 Η 89 H. Hunger, «Βυζαντινή Λογοτεχνία», τόμ. Γ, σ. 36. 90 Συνέχεια του Θεοφάνους, σ. 190, 22 191, 3: «τοῦτον δέ διά τιμῆς πλείονος σχών τόν Ἰωάννην τοῦ πατριαρχικοῦ τότε θρόνου ἀντιποιούμενον κατά τήν Θεσσαλονικέων μητρόπολιν, καί ὡς πλήρη σοφίας ὄντα καί ὡς οἰκειούμενον τούτῳ κατά συγγένειαν, χειροτονεῖν ἐγκελεύεται». 91 Συνέχεια του Θεοφάνους, σ. 191, 3 22: «ὃς ἐπεί μετά την χειροτονίαν κατά τήν Θεσσαλονίκην ἐγένετο, εἶχε μέν ἅπαντας τήν αὐτοῦ εὐλαβούμενους τε καί τιμῶντας ἀρετήν, εἶχε δέ μᾶλλον τιμῶντας τοῦτον λαμπρότερον ἔκ τινος αἰτίας ἥν ὁ λόγος δηλοῖ. περί τὰς τῶν καρπῶν γονάς στεῖρά πως τοσοῦτον ὡρᾶτο ἡ γῆ καί ἄτεκνος κατ ἐκεῖνο καιροῦ ὡς καί θάνατον κατεπείγεσθαι. οὓς ἰδῶν τῷ τῆς συμπαθείας οἴκτῳ βληθείς μήτ ἀθυμεῖν παρῄνει μήτε μὴν συμφοραῖς ἐπαπόλλυσθαι, εἴγε δὴ βούλοιντο τῆς τοῦ θεοῦ ἐπικουρίας καί αὐτοῦ γε τυχεῖν. περί τινα γοῦν καιρόν, ὃν ἐκ τῆς ἀστρολογικῆς ἐδιδάσκετο ἀστέρων τινῶν ἐπιτολαῖς τε καῖ φάσεσιν ἀπόρροιαν τινα καί συμπάθειαν τοῖς περιγείοις προσγίνεσθαι, τὰ σπέρματα τῇ γῇ κατεβάλλετο καί ὑπό κόλπους ταύτης ἐδίδου, ὧν τοσαύτην γενέσθαι συνέβη εὐφορίαν τε καί εὐκαρπίαν, ἐπεί τὸ ἔαρ ἀνέτελλεν καί ὁ τοῦ θέρους ἐφεστήκει καιρός, ὡς πολλούς ἐπαρκέσαι χρόνους αὐτοῖς καί εἰς τὸ ἑξής, πάντως οὓτω τοῦ θεοῦ τὸν ἄμητον πολύχουν ἐνεγκαμένου ταῖς τῶν ἀναγκαζομένων λιτανείαις ἐπιδόντος καί ἱκετείαις, ὰλλ οὐ τῇ ἐκείνου περί τὰ τοιαῦτα ματαιοπονία. τοῦτο γοῦν τὴν 31