Dear visitors, It is our pleasure to welcome the new tourist guidebook, Milos Guidebook 2008. The island is captured successfully in this guidebook, as a monument of natural beauty and the reader gets the feeling of Milos unique beauties and character. Milos, which is Aphrodite s homeland and a place full of Greek antiquities and Christian monuments, is presented in this guidebook with simplicity, clarity and realism. We will not wish you to have a nice time in Milos, because this is taken for granted. Our wish is to see you again next year. We welcome you to the island of Milos and we wish you to have dream vacations. Panagiota Kalogeraki, Milos Sub-prefect WELCOME LETTERS ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟI Αγαπητοί επισκέπτες, Με ιδιαίτερη χαρά χαιρετίζουμε το νέο τουριστικό οδηγό Milos Guidebook 2008. Το Αιγαιοπελαγίτικο νησί αποτυπώνεται στον οδηγό αυτό με ακρίβεια, ως μνημείο φυσικού κάλλους και δίνεται στον αναγνώστη η αίσθηση της μοναδικής ομορφιάς και προσωπικότητας της Μήλου. Η Μήλος, πατρίδα της Αφροδίτης και νησί πανάρχαιων ελληνικών και χριστιανικών μνημείων, παρουσιάζεται στον οδηγό με απλότητα, καθαρότητα και ρεαλισμό. Στον ταξιδιώτη για τη Μήλο δεν ευχόμαστε απλά καλές διακοπές, γιατί αυτό είναι δεδομένο. Η ευχή που χαρακτηρίζει απόλυτα το νησί μας είναι καλή αντάμωση και του χρόνου. Σας καλωσορίζουμε και σας ευχόμαστε οι μέρες που θα περάσετε στη Μήλο να είναι όπως τις ονειρεύεστε. Παναγιώτα Καλογεράκη, Έπαρχος Μήλου 24
Greetings from Milos! Dear visitors, It is not easy to find where to start with everything you could tell others about your native place. You have to feel this starting point with your senses, to search it on your fingers edges, to listen to its human speech. Still, if you want to write down on a paper whatever it whispers to you, you have a longer way to go. All the knowledge you possess proves now to be limited, the vocabulary poor, and your script hard, ineffective. In order for us to understand whatever we see on a land, it would be maybe enough to come closer to what we see, while giving more trust to the simple witness of our senses, without recipes and directions, as if we were to discover it for the first time. To take the risk to expose ourselves to its beauty, while leaving the power of the enjoyment guide any of our thoughts. Once upon a time, there was a Great Lord in Milos, who ordered his servants to block the air in a skin bag, either wise he would cut off their head. Poor servants! Terrified as they were, they run to obey their Lord s order. But, how could they block the air in a skin bag? The ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟI 26 Γεια σας από τη Μήλο! Αγαπητοί επισκέπτες, WELCOME LETTERS Δεν είναι εύκολο να βρεις μια αρχή για να μιλήσεις στους άλλους για τον τόπο σου. Πρέπει να το νιώσεις με τις αισθήσεις, να το ψάξεις στις άκρες των δακτύλων σου, ν ακούσεις την ανθρώπινη μιλιά του. Αλλά και πάλι για να μπορέσεις να βάλεις στο χαρτί εκείνα που σου ψιθυρίζει, έχεις ακόμη πολύ δρόμο να κάνεις. Οι γνώσεις που χες αποκτήσει αποδεικνύονται τώρα περιορισμένες, τα λεξιλόγια φτωχά, η γραφή σου σκληρή, ακατάλληλη. Για να καταλάβουμε όσα βλέπουμε σ ένα τόπο θα αρκούσε ίσως να τα πλησιάζαμε έχοντας μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στην απλή μαρτυρία των αισθήσεων, δίχως συνταγές και οδηγίες, σαν να τα ανακαλύπτουμε για πρώτη φορά. Να διακινδυνεύαμε να εκτεθούμε στην ομορφιά τους, αφήνοντας τη δύναμη της απόλαυσης να οδηγήσει την οποιαδήποτε σκέψη μας. Κάποτε στη Μήλο ήταν ένας τρανός άρχοντας, που διέταξε τους υπηρέτες του να του ασφαλίσουν τον αγέρα μέσα σ ένα ασκί. Αλλιώς, απείλησε να τους πάρει το κεφάλι. Φοβισμένοι οι άμοιροι, έτρεχαν να υπακούσουν. Όμως πώς να κλείσουν τον αγέρα μέσα στο ασκί; Ο γεροντότερος από τους υπηρέτες πέφτει στα πόδια του άρχοντα και λέει: «Πολυχρονεμένε μου άρχοντα χαλί να γίνω να με πατήσεις μα η προσταγή σου δεν γίνεται». «Και γιατί;» ρωτά τάχα μου θυμω- oldest one among the servants falls in the Lord s feet and says: Long live the Lord, I am willing to do whatever you wish, but I am afraid, what you order is impossible. And why? asks the Lord, pretending to be angry. Because we try to block the air in the skin bag and it keeps sliding off. The Lord, who was a wise person, laughed heartily and said: Hey you, how can one block the air in a skin bag? Words are like skin bags. They can t bag all the history as one wishes. They keep only to the things, which are fateful, the rest is like the air and you can only feel it around you with your senses and breathe it Till we meet again! George Tsainis, Mayor of the island of Milos μένος ο Άρχοντας. «Γιατί προσπαθούμε να ασφαλίσουμε τον αγέρα στο ασκί, κι αυτός όλο μας ξεγλιστράει». Ο άρχοντας που ήταν άνθρωπος σοφός γέλασε με την καρδιά του και είπε «Κλείνεται βρε ο αγέρας στο ασκί;» Τα λόγια είναι σαν τ ασκιά. Δεν μπορούν να κλείσουν όλη την ιστορία κατά πώς θέλεις εσύ. Λένε μονάχα τα πράγματα που είναι σημαδιακά, τα άλλα τα πιο σημαντικά είναι αγέρας, μόνο τα καταλαβαίνεις γύρω σου και τ ανασαίνεις... Καλή αντάμωση! Γιώργος Τσαΐνης, Δήμαρχος Μήλου 27
The island of Milos belongs to the Cycladic island complex in the Aegean and is located 86 nautical miles (138,40 km) south of Piraeus, almost in the middle of the distance between Piraeus and Crete. It is the fifth largest island among the twenty four islands that make up the Cyclades. It has endless beaches and the total length of its coasts is 120 km. The gulf of Milos in the shape of a horseshoe is the largest Mediterranean natural port with southwest orientation. It counts as one of the safest ports where small as well as big ships can moor. Milos covers an area of 151 square km and the 2001 census population was 4.744 inhabitants. Latitude: Between 36 46 27 and 36 38 37 Longitude: Between 24 19 01 and 24 32 47 GEOGRAPHY ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Το νησί της Μήλου ανήκει στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων, στο Αιγαίο πέλαγος, και βρίσκεται 86 ναυτικά μίλια (138,40 χλμ.) νότια του Πειραιά, σχεδόν στη μέση της απόστασης μεταξύ Πειραιά και Κρήτης. Είναι το πέμπτο μεγαλύτερο σε έκταση νησί από τα 24 συνολικά νησιά των Κυκλάδων, με ατελείωτες παραλίες και συνολικό μήκος ακτογραμμής 120 χιλιόμετρα. Ο κόλπος της Μήλου, σε σχήμα «πέταλου αλόγου», αποτελεί τον μεγαλύτερο φυσικό λιμένα της Μεσογείου με νοτιοδυτικό προσανατολισμό. Είναι ένας από τους ασφαλέστερους λιμένες για το αγκυροβόλιο των μικρών αλλά και των μεγάλων πλοίων. Η επιφάνεια της Μήλου είναι 151 τετραγωνικά χιλιόμετρα και ο πληθυσμός της είναι 4.744 κάτοικοι, σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Γεωγραφικό Πλάτος: από 36 46 27 έως 36 38 37 Γεωγραφικό Μήκος: από 24 19 01 έως 24 32 47 28
The inscriptions that have been brought to light indicate that the island of Milos bears its name since historical times. Some writers report, that the first inhabitant of the island was a man named Milos, a hero of a royal generation, who was sent by the goddess Aphrodite to inhabit the island. Since the Neolithic Age (7000 B.C.), the trade of Milos was significantly developed by the export to the whole Mediterranean of the obsidian, a rock which was used in the construction of tools and weapons. During the Copper Age (2800 B.C. - 1100 B.C.), the island of Milos enjoyed great prosperity and was an important centre of the Cycladic civilization. With the Dorians descent in 1100 B.C., Klima was inhabited (the walls of which are preserved until today) and Milos went through a period of economic and cultural development. During the Persian war, the Milians took the side of the Athenians. They sent a contingent to the Battle of Salamis (480 B.C.) and to the Battle of Plataea (479 B.C.), however, they sought to remain neutral during the Peloponnesian war. Milos neutralist policy was the casus belli for both Athens attacks against the island which followed. After a tough siege, the Athenians compelled the Melians to surrender, killed all the men and exiled the women and children. Milos siege by the Athenians is illustrated in Book V of the History of the ΙΣΤΟΡΙΑ HISTORY Από τις επιγραφές που είναι μέχρι σήμερα γνωστές, φαίνεται πως η Μήλος ονομαζόταν έτσι από τους ιστορικούς χρόνους. Μερικοί συγγραφείς ανέφεραν ότι ο πρώτος οικιστής της ήταν ο Μήλος, ήρωας βασιλικής γενιάς, που τον έστειλε η θεά Αφροδίτη στο νησί. Από τη Νεολιθική εποχή (7000 π.χ) το εμπόριο της Μήλου αναπτύχθηκε σημαντικά με την εξαγωγή σ ολόκληρη τη Μεσόγειο του γνωστού πετρώματος οψιανού, το οποίο χρησίμευε για την κατασκευή εργαλείων και όπλων. Κατά την εποχή του Χαλκού (2800 π.χ.-1100 π.χ.), το νησί της Μήλου γνώρισε μεγάλη ακμή και αποτέλεσε σημαντικό κέντρο του κυκλαδικού πολιτισμού. Με την κάθοδο των Δωριέων, τo 1100 π.χ., κατοικείται το Κλήμα, τείχη του οποίου σώζονται έως σήμερα, και η Μήλος διανύει μία εποχή οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης. Κατά τους περσικούς πολέμους οι Μήλειοι τάχθηκαν υπέρ των Αθηναίων, συμμετέχοντας στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.χ.) και στη μάχη των Πλαταιών (479 π.χ.), ενώ την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου επέλεξαν να κρατήσουν μια ουδέτερη στάση, απόφαση η οποία στάθηκε η αιτία να στραφούν δύο φορές εναντίον τους οι Αθηναίοι, που κατέλαβαν τη Μήλο ύστερα από σκληρή πολιορκία, θανάτωσαν τον ανδρικό πληθυσμό και εξόρισαν τα γυναικόπαιδα. Η πολιορκία της Μήλου από τους Αθηναίους ιστορείται στο Ε βιβλίο του Θουκυδίδη 30
Peloponnesian War by Thucydides, including the great passage of the Milian Dialogue, an always contemporary text of universal and global importance. After the fall of Athens, the Milians who were still alive returned to their homeland. In the following centuries, Milos came under the rule of Macedonia. During this period, the trade, the economy, and the arts enjoyed great prosperity. Unique works of art were created; one noteworthy example is the statue of Aphrodite of Milos (Venus of Milos), which was found buried in the island in the 19th century. Today, it adorns the Louvre Museum in Paris, while there is a copy of it in the Milos Archaeological Museum. Throughout the Roman age, the island of Milos continued to flourish, the inhabitants grew rich by the exploitation of the islands mines and the trade attained an even higher level of growth. The antique Roman Theatre of Milos belongs to this period. Furthermore, the catacombs of Milos, which are the largest in Greece and the most important worldwide, bear evidence of the fact that Christianity was introduced at that time. In the Byzantine era, Milos belonged to the Aegean Issue and experienced thus revolutions and piracy raids. After the overthrow of the Byzantine Empire by the crusades, the island had the same luck as all Byzantine eparchies, followed by the Venetian rule. The Venetian rule lasted until 1566, when all the Cycladic islands came under the Turkish rule. At that time, Milos was a renowned pirates base. The pirates used to transfer their loot and do their commercial transactions on the island. Milos was the first among the Cycladic islands to participate in the Greek Revolution of 1821 against the Turks. In 1832, Milos was officially integrated in the newly established Greek state, while in 1836, Cretan refugees from Sfakia settled in the region which is today known as Adamas, the port of Milos. During the First World War, the port of Milos was used as a nautical base for the English-French fleet in the Aegean. During the Second World War, Milos was occupied by the Germans. The island was released in May, 1945. και εκεί περιγράφεται ο περίφημος «Διάλογος Μηλείων και Αθηναίων», ένα κείμενο πάντοτε σύγχρονο και με πανανθρώπινη και παγκόσμια σημασία. Μετά την πτώση της Αθήνας, όσοι Μήλειοι γλίτωσαν, ήρθαν πίσω στην πατρίδα τους. Στους αιώνες που ακολούθησαν η Μήλος βρέθηκε υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων, εποχή κατά την οποία σημείωσαν μεγάλη ακμή το εμπόριο, η οικονομία και οι τέχνες. Την περίοδο αυτή φιλοτεχνούνται μοναδικά έργα τέχνης, όπως το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου, το οποίο βρέθηκε θαμμένο στο νησί τον 19ο αιώνα και σήμερα κοσμεί το μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, ενώ αντίγραφο του αγάλματος υπάρχει στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μήλου. Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή η περίοδος ευημερίας στο νησί της Μήλου συνεχίζεται, οι κάτοικοι πλουτίζουν από την εκμετάλλευση των μεταλλείων του νησιού και το εμπόριο σημειώνει ακόμα μεγαλύτερη ανάπτυξη. Σε αυτήν την εποχή ανήκει το αρχαίο ρωμαϊκό θέατρο της Μήλου, ενώ εμφανίζεται και ο Χριστιανισμός, αδιάψευστος μάρτυρας του οποίου είναι οι Kατακόμβες, οι μεγαλύτερες στον ελλαδικό χώρο και από τις πιο αξιόλογες σε παγκόσμιο επίπεδο. Κατά τη Βυζαντινή εποχή η Μήλος ανήκε στο Θέμα του Αιγαίου Πελάγους και βίωσε επαναστάσεις και επιδρομές πειρατών. Μετά ακολούθησε την τύχη όλων των επαρχιών του βυζαντινού κράτους ύστερα από την κατάλυσή του από τους Σταυροφόρους και κατόπιν υποτάχθηκε στους Ενετούς. Το τέλος της ενετικής κυριαρχίας ήρθε το 1566, όταν όλες οι Κυκλάδες πέρασαν κάτω από τη διοίκηση των Τούρκων. Την εποχή εκείνη η Μήλος ήταν ένα ονομαστό ορμητήριο πειρατών, που έφερναν τη λεία τους στο νησί και εκεί έκαναν τις εμπορικές συναλλαγές τους. Η Μήλος ήταν από τα πρώτα νησιά των Κυκλάδων που πήραν μέρος στην Επανάσταση του 1821 κατά των Τούρκων. Το 1832 εντάχθηκε επίσημα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, ενώ το 1836 Κρήτες πρόσφυγες από τα Σφακιά, έρχονται και εγκαθίστανται στη θέση του χωριού Αδάμας, το σημερινό λιμάνι της Μήλου. Κατά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, το λιμάνι της Μήλου είχε χρησιμοποιηθεί ως ναύσταθμος του αγγλογαλλικού στόλου του Αιγαίου. Κατά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο η Μήλος κατελήφθη από τους Γερμανούς και απελευθερώθηκε το Μάιο του 1945. 32 33
At the time when the so called Fist-Cycladic Civilization developed in the central Aegean (3300-2000 B.C.), the islands of Naxos, Paros and Milos were considered as its significant centers. It seems like there have been installations throughout the island of Milos, and among them in Phylakopi. The first town of Phylakopi was built around 2200 B.C., whereas the second one was built in 2000 B.C. and it was fortified. This second town of Phylakopi was populous and organized in quarters; it had small houses, streets, a sewage system and tombs outside the town walls. It is estimated that the town was destroyed by an earthquake, and the walls, which were larger this time, were rebuilt around 1550 B.C. A little later, the town was destroyed again by an earthquake; it was rebuilt again and in 1400 B.C. it was destroyed for the third time. In this last period, there is much evidence attesting to the intense presence of the Minoans. After 1400 B.C., when the Aegean was dominated by the Mycenaeans, the Mycenaean palace and the Mycenaean sanctuary were built in Phylakopi. From 1250 B.C. onwards, Phylakopi was gradually being abandoned. In the 11th century, the last inhabitants abandoned the town. After the Dorians descent, a new town was built in Milos, in the region of Klima. The originally small settlement extended in the surrounding area, forming thus a ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 34 ARCHAEOLOGY Την εποχή που αναπτύχθηκε στο κεντρικό Αιγαίο ο λεγόμενος πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός (3300-2000 π.χ.) η Νάξος, η Πάρος και η Μήλος αποτελούσαν σημαντικά κέντρα. Στη Μήλο φαίνεται ότι υπήρχαν εγκαταστάσεις σε όλο το νησί και μεταξύ αυτών και στη Φυλακωπή. Η πρώτη πόλη της Φυλακωπής κτίστηκε γύρω στο 2200 π.χ., ενώ η δεύτερη γύρω στο 2000 π.χ. και ήταν οχυρωμένη. Η δεύτερη αυτή πόλη ήταν πολυάνθρωπη, οργανωμένη σε τετράγωνα, με μικρά σπίτια, δρόμους, αποχετευτικό σύστημα και τάφους έξω από τα τείχη. Καταστράφηκε μάλλον από σεισμό και τα τείχη, που αυτή τη φορά ήταν μεγαλύτερα, ανακατασκευάστηκαν γύρω στο 1550 π.χ. Λίγο αργότερα καταστράφηκε και πάλι από σεισμό, ανοικοδομήθηκε για να καταστραφεί ξανά το 1400 π.χ. Την τελευταία αυτή περίοδο πολλά στοιχεία δηλώνουν την έντονη παρουσία των Μινωϊτών. Μετά το 1400 π.χ. όταν στο Αιγαίο κυριαρχούσαν οι Μυκηναίοι, χτίστηκε στη Φυλακωπή το μυκηναϊκό «μέγαρο» και το «ιερό». Από το 1250 π.χ. η Φυλακωπή εγκαταλείπεται σταδιακά και τον 11ο αιώνα οριστικά. Μετά την κάθοδο των Δωριέων ιδρύθηκε νέα πόλη στη Μήλο, στην περιοχή Κλήμα. Ο μικρός αρχικά οικισμός επεκτάθηκε και στους γειτονικούς χώρους και η πόλη παρέμεινε σε ακμή μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Τα γεωμετρικά αγγεία που βρίσκονται στο Μουσείο της Μήλου δείχνουν την ανάπτυξη της town, which flourished until the end of the antiquity. The Geometric vases, which are housed in the Milos Archaeological Museum, bear evidence of the development of the pottery on the island throughout the Geometric age (10th-8th century). In the 8th century and especially in the 7th century, the miniature art and the goldsmithery art developed. It is estimated, that the Ancient Theatre of Milos was built in the Hellenistic period, probably in the third century B.C., while a second building phase is dated back to the Roman age. Several, important marble statues dated to the Hellenistic period have been found in Milos, like the the statue of Poseidon, which is housed in the Archaeological Museum and the famous statue of Aphrodite of Milos (Venus of Milos), which is housed today in the Louvre Museum. κεραμουργίας στο νησί στα γεωμετρικά χρόνια (10ος-8ος αιώνας). Τον 8ο και κυρίως τον 7ο αιώνα αναπτύχθηκαν η μικροτεχνία και η χρυσοχοΐα. Το αρχαίο θέατρο της Μήλου πρέπει να κτίστηκε στα ελληνιστικά χρόνια, ίσως τον 3ο αιώνα π.χ. ενώ μια δεύτερη οικοδομική φάση μπορεί να αποδοθεί στα Ρωμαϊκά χρόνια. Στη Μήλο έχουν βρεθεί πολλά και σημαντικά μαρμάρινα αγάλματα ελληνιστικών χρόνων, όπως ο Ποσειδώνας του Αρχαιολογικού Μουσείου και η περίφημη Αφροδίτη της Μήλου, που φιλοξενείται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου. 35
In general Milos is the largest island of a complex that includes Kimolos, Polyaegos, Antimilos, Akradies as well as some islets and reefs. Milos and the neighbour islands were formed by the intense volcanic activity that was prevalent in the region during the last 3.5 million years. The last significant volcanic explosion on Milos took place 90.000 years ago; still the island should be considered even today as a potentially active volcano. Milos together with the neighbour islands constitute a very important open air geological museum, due to the incredible variety of volcanic rocks, including multicolour pigments, other useful minerals (perlites, millstones etc.), neogene sediments and metamorphic formations from ultramarine and green schist. The rich explosive activity from various volcanic vents resulted in a large number of volcanic structures and formations, some of which are very rare or even unique. The intense hydrothermal activity created an incredible variety of useful minerals: bentonite, baryte, kaolin, halunite, silica, sulphur, manganese, anhydrite (gypsum), silver and epithermal gold. Galena and other sulphur-mixed metallic minerals are also present on the island. GEOLOGY ΓΕΩΛΟΓΙΑ 36 Γενικά Το νησί της Μήλου είναι το μεγαλύτερο του νησιωτικού συμπλέγματος που περιλαμβάνει και την Κίμωλο, Πολύαιγο, Αντίμηλο, Ακραδιές, βραχονησίδες και υφάλους. Τόσο η Μήλος όσο και τα γύρω νησιά δημιουργήθηκαν μετά από την έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα που κυριάρχησε στην περιοχή κατά τα τελευταία 3,5 εκατομμύρια χρόνια. Η τελευταία σημαντική ηφαιστειακή έκρηξη έγινε πριν από 90.000 χρόνια, αλλά η Μήλος θα πρέπει να θεωρείται ακόμα ένα δυνητικά ενεργό ηφαίστειο. Η Μήλος και τα γύρω νησιά αποτελούν ένα πολύ σημαντικό «ανοικτό» γεωλογικό μουσείο, εξαιτίας της απίστευτης ποικιλίας ηφαιστειακών πετρωμάτων, περιλαμβανομένων αυτών με πολύχρωμη «βαφή», άλλα χρήσιμα πετρώματα (περλίτες, μυλόπετρες κλπ.), νεογενή ιζήματα και μεταμορφωμένους σχηματισμούς, από κυανούς και πράσινους σχιστόλιθους. Η πλούσια εκρηκτική δραστηριότητα από διάφορα ηφαιστειακά κέντρα δημιούργησε ένα μεγάλο αριθμό από μοναδικές ηφαιστειακές δομές και σχηματισμούς, μερικοί από τους οποίους είναι πραγματικά σπάνιοι έως και μοναδικοί. Η έντονη υδροθερμική δραστηριότητα δημιούργησε μια αφάνταστη ποικιλία χρήσιμων ορυκτών: μπεντονίτης, βαρύτης, καολίνης, αλουνίτης, πυριτικό, θειάφι, μαγγάνιο, ανυδρίτης (γύψος), ασήμι και επιθερμικός χρυσός. Στη Μήλο είναι παρών και ο γαληνίτης, μαζί με άλλα μικτά θειούχα μεταλλικά ορυκτά.
Milos underground is rich in minerals, due to repeated volcanic activity that was prevalent in the past. The once valuable obsidian, the black volcanic glass which is almost unique in the Aegean, was produced at the quarries of the island and was exported to the whole Eastern Mediterranean since the Neolithic age. Valued for its sharpness and durability, obsidian was suitable for the construction of tools and weapons. In ancient times, big amounts of sulphur, kaolin, pumice, tracheite, halunite etc. were extracted and exported to various regions of eastern Mediterranean. The mining activity was continued and flourished first during the Roman Period and later during the Byzantine Period. During the years of Turkish rule only a few quarries were in operation in Greece. The mining activity in Milos was restricted to certain minerals. ΟΡΥΚΤΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ Mineral wealth Η Μήλος λόγω της ηφαιστειακής δράσης που σημειώθηκε κατ επανάληψη στο νησί, έχει πλούσιο σε ορυκτά υπέδαφος. Ο πολύτιμος κάποτε οψιανός, το μαύρο ηφαιστειακό γυαλί, σχεδόν μοναδικός στο Αιγαίο, παραγόταν σε λατομεία του νησιού και εξαγόταν σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο από τη νεολιθική εποχή. Εκτιμώμενος για τις ιδιότητες του ακονίσματος και της αντοχής, ο οψιανός προσφερόταν για την κατασκευή εργαλείων και όπλων. Στην εποχή της αρχαιότητας εξορύχθηκαν μεγάλες ποσότητες θείου, καολίνη, κίσηρης, τραχείτη, αλουνίτη κλπ. και εξήχθησαν σε διάφορες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου. Η εξορυκτική δραστηριότητα συνεχίστηκε και άνθισε την εποχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας και αργότερα κατά τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας ελάχιστα λατομεία λειτουργούσαν στον ελλαδικό In 1862, the first mine concession took place in Milos, for the exploitation of sulphur. This signaled the beginning of the island s modern mining history. Many companies settled in the island dealing with the extraction and trade mainly of industrial minerals (sulphur, kaolin, baryte, bentonite, perlite, pozzoline, silica) as well as manganese and lead. Milos is today the biggest bentonite and perlite producer within the European Union. Further industrial minerals that are produced in the island are: pozzoline, silica and small quantities of kaolin. χώρο και η δραστηριότητα αυτή στη Μήλο περιορίστηκε σε ορισμένα μόνο ορυκτά. Το 1862 έγινε η πρώτη παραχώρηση μεταλλείου στη Μήλο για την εκμετάλλευση θείου και έτσι άρχοσε η σύγχρονη μεταλλευτική ιστορία του νησιού. Πολλές εταιρείες εγκαταστάθηκαν στο νησί με αντικείμενο την εξόρυξη και εμπορία κυρίως βιομηχανικών ορυκτών (θείου, καολίνη, βαρυτίνης, μπεντονίτη, περλίτη, ποζολάνης, πυριτίου) καθώς και μαγγανίου και μεταλλευμάτων μολύβδου. Η Μήλος σήμερα είναι το μεγαλύτερο παραγωγικό κέντρο μπεντονίτη και περλίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα υπόλοιπα βιομηχανικά ορυκτά που παράγει το νησί είναι, ποζολάνη, πυριτικό και μικρές ποσότητες καολίνη. 38 39
Geothermal energy of the island of Milos By Professor Michael Fytikas* Milos is highly favoured by nature. In addition to its beautiful landscapes, coasts and waters, the island forms a spectacular geo-park ( open air geological museum ), it contains plenty of useful and exploitable metallic minerals and finally, it constitutes the most interesting geothermal field of Greece and one of the most important geothermal fields worldwide. The latter is due to the favourable geological conditions (volcanism, tectonics, shallow magmas), which create among other an unbelievable geothermal gradient, 20 times higher than the earth s average level. Fumaroles up to 101 o C, thermal springs up to 74 ο C, thermal soils up to 100 ο C, submarine gas escapes and a wide variety of hydrothermal minerals (bentonite, kaolin, barite, silica, millstones, halunite, sulphur, gypse, zeolite etc.) and metals which are related to the subsurface heat (epithermal gold, silver, manganese, lead, galena etc.), impress not only the geosciences researchers, but also the simple visitors. Professor Michael Fytikas ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ 42 Η γεωθερμία της Μήλου Από τον καθηγητή Μιχάλη Φυτίκα* GEOTHERMAL ENERGY Η Μήλος έχει ευνοηθεί ιδιαίτερα από τη φύση. Εκτός από την ομορφιά του τοπίου, των ακτών και της θάλασσας, το νησί σχηματίζει ένα καταπληκτικό γεωπάρκο (ή υπαίθριο γεωλογικό μουσείο), διαθέτει πληθώρα χρήσιμων και εκμεταλλεύσιμων ορυκτών-μεταλλευμάτων και αποτελεί το πιο ενδιαφέρον γεωθερμικό πεδίο της Ελλάδας και ένα από το πιο σημαντικά του κόσμου. Αυτό οφείλεται στις ευνοϊκές γεωλογικές συνθήκες (ηφαιστειότητα, τεκτονική, μάγματα σε μικρά βάθη) που δημιουργούν, εκτός από τ άλλα, και μια απίστευτη γεωθερμική βαθμίδα, 20 και πλέον φορές μεγαλύτερη της μέσης γήινης. Ατμίδες μέχρι 101 o C, θερμές πηγές νερών μέχρι 74 o C, θερμά εδάφη μέχρι 100 o C, υποθαλάσσιες διαφυγές αερίων και πολύ μεγάλη ποικιλία υδροθερμικών ορυκτών (μπεντονίτες, καολίνες, βαρύτες, πυριτικά, μυλόπετρες, αλουνίτες, θειάφια, γύψοι, ζεόλιθοι, κλπ.) και μετάλλων σχετιζόμενων με την υπεδάφια θερμότητα (επιθερμικός χρυσός, άργυρος, μαγγάνιο, μόλυβδος, γαληνίτης κλπ.) εντυπωσιάζουν τους γεωεπιστήμονες ερευνητές, αλλά και τους απλούς επισκέπτες. Οι γεωθερμικές γεωτρήσεις συνάντησαν ρευστά 320 o C μόλις στα 700 μέτρα βάθους και επιβεβαίωσαν τη μεγάλη υπεδάφια θερμότητα. Η Μήλος αποτελεί με λίγα λόγια έναν απίστευτα πλούσιο γεωθερμικά χώρο. During geothermal drilling operations, fluids of a temperature of 320 o C at a depth of 700 meters were detected, confirming thus the high subsurface heat. In a few words, Milos constitutes an incredible rich geothermal area. The subsurface fluids form at a quite small depth exploitable geothermal reservoirs of high enthalpy (temperatures > 180 o C). Waters with a temperature of up to 100 o C at a depth of some tens of meters create an additional geothermal potential of low enthalpy. Finally, hot superficial thermal manifestations release thermal energy, which is diffused in the atmosphere. The sea and rain supply make the geothermal reservoirs renewable and actually inexhaustible, exactly as the heat of the subsurface volcanic magmas is. Geothermal research Geothermal research started in Milos in 1971 by the Institute for Geological and Mineral Exploration (IGME) with the guidance of Dr. Giorgio Marinelli, who was at that time an expert of the Organization for Economic Cooperation and Development (OECD). In 1973, the main geothermal characteristics were identified and the best locations for deep geothermal drilling were pin-pointed. The detailed geological-volcanic map and the superficial thermal manifestations map were drawn. Geophysical research was conducted and relevant maps were drawn. Data of shallow drill holes measurements were used to draw the iso-temperature and iso-gradient maps, to identify hot fluids with geochemical methods, to conduct tectonic researches e.t.c Τα υπόγεια ρευστά σχηματίζουν σε μικρό σχετικά βάθος εκμεταλλεύσιμους γεωθερμικούς ταμιευτήρες υψηλής ενθαλπίας (θερμοκρασίες >180 o C). Νερά μέχρι 100 o C σε βάθος μερικών δεκάδων μέτρων δημιουργούν ένα επί πλέον γεωθερμικό δυναμικό χαμηλής ενθαλπίας. Τέλος, θερμές «επιφανειακές εκδηλώσεις θερμότητας» απελευθερώνουν θερμική ενέργεια, που διαχέεται στην ατμόσφαιρα. Η τροφοδοσία από τη θάλασσα αλλά και τις βροχές κάνουν τους υπόγειους γεωθερμικούς ταμιευτήρες ανανεώσιμους και ουσιαστικά ανεξάντλητους, όπως ανεξάντλητη είναι και η θερμότητα των υπόγειων ηφαιστειακών μαγμάτων. Η έρευνα για τη γεωθερμία Η έρευνα για τη γεωθερμία στη Μήλο άρχισε το 1971 από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) με την καθοδήγηση του τότε εμπειρογνώμονα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), καθηγητή Giorgio Marinelli. To 1973 προσδιορίσθηκαν τα κυριότερα γεωθερμικά χαρακτηριστικά και οι θέσεις κατασκευής των βαθιών γεωτρήσεων. Συντάχθηκε ο λεπτομερής γεωλογικός-ηφαιστειολογικός χάρτης του νησιού, μαζί με το χάρτη των επιφανειακών εκδηλώσεων θερμότητας. Έγιναν γεωφυσικές έρευνες και ανάλογοι χάρτες. Από μετρήσεις σε 48 ρηχές γεωτρήσεις σχεδιάστηκε ο χάρτης των καμπύλων ισο-θερμοκρασίας και ισο-βαθμίδας, έγιναν οι γεωχημικοί προσδιορισμοί των θερμών ρευστών, οι νέο-τεκτονικές έρευνες, κ.ά. 43
The Geothermal research of the island of Milos was the title of the doctoral thesis of Dr. Michael Fytikas, professor in the Aristotle University of Thessaloniki, while further significant studies on the volcanism and the geothermal conditions of the island followed. The known journal Geothermics devoted in 1989 a whole volume to the multiple geophysical exploration methods that were applied for the first time in Milos, in the framework of a European Programme that was running at that time. In 1975-76, the Puplic Power Corporation drilled the first two deep holes for research and production. In 1981, three further holes were drilled to a final depth of 1100-1380 meters. The results of all above mentioned drillings were very impressive: Reservoirs temperatures of 320 o C and total fluids potential, which can produce electricity of 20,000 KWe that means, more than double of the island s current necessities. In 1997, a European project was launched, which aimed at the low enthalpy exploration in Vounalia.The geothermal field of Vounalia was leased by the Greek state to the municipality of Milos. Abundant hot water of a temperature of 80-100 o C was found at a depth of 60-100 meters. The water, which was found in three drill holes could produce electricity of 500 KWe, 2000 cubic meters of drinking water per day (desalinated seawater), while big quantities of hot water (55 o C) would be in excess, which could be used to cover secondary needs (i.e heating of buildings, greenhouses, Η «Γεωθερμική Έρευνα της Νήσου Μήλου» αποτέλεσε τον τίτλο της διδακτορικής διατριβής του καθηγητή Μιχάλη Φυτίκα του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και, ακολούθησαν και άλλες σημαντικές μελέτες για την ηφαιστειολογία και τις γεωθερμικές συνθήκες της περιοχής. Το γνωστό περιοδικό «Geothermics» αφιέρωσε το 1989 έναν ολόκληρο τόμο για τις πολλαπλές πειραματικές γεωφυσικές γεωθερμικές μεθόδους που εφαρμόσθηκαν πρωτοποριακά στη Μήλο, στο πλαίσιο ενός Ευρωπαϊκού Προγράμματος της εποχής εκείνης. Το 1975-76 έγιναν από τη ΔΕΗ οι δυο πρώτες βαθιές γεωτρήσεις έρευναςπαραγωγής και το 1981 κατασκευάσθηκαν άλλες τρεις, σε τελικά βάθη 1100-1380 μέτρων. Είχαν όλες πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα: εντόπισαν ταμιευτήρες με 320 o C και συνολικό δυναμικό ρευστών που μπορούν να παράγουν ηλεκτρισμό πάνω από 20.000 κιλοβάτ (KWe), δηλαδή υπερδιπλάσιο από τις σημερινές ανάγκες του νησιού. Το 1997 ξεκίνησε ένα Ευρωπαϊκό πρόγραμμα έρευνας χαμηλής ενθαλπίας στα «Βουνάλια», το γεωθερμικό πεδίο των οποίων έχει εκμισθωθεί στο Δήμο Μήλου από την πολιτεία. Εντοπίσθηκε άφθονο θερμό νερό 80-100 o C σε βάθος 60-100 μέτρων. Με το νερό από τρεις γεωτρήσεις θα μπορούσε να παραχθεί ρεύμα 500 KWe, 2000 κυβικά μέτρα τη μέρα πόσιμου νερού (από αφαλάτωση θαλασσινού), ενώ θα περισσεύει πολύ και ζεστό νερό 55 o C για συμπληρωματικές 44
spas). The above mentioned drill holes, together with the ones aimed at the re-injection of fluids in the reservoir are already done, they have already undergone the necessary tests, and they are merely waiting to be exploited. The Public Power Corporation (PPC) pilot unit of 1986 The Public Power Corporation operated in 1986 a 2000 KWe pilot unit without a hydrogen sulphide capture system, which became an offence to the residents due to its unpleasant odour. Errors and omissions, in combination with lack of information resulted in a strong opposition by the residents of the island, who were disreputable to this soft form of energy. Geothermal energy instead of fossil fuels The utilization of the geothermal energy substitutes considerable quantities of fossil fuels (and green house gas emissions), with a few or even without any impact on the environment. The implementation of pre-tested exploitation forms in closed circuit (with the total reinjection of the thermal fluids in the reservoir, including the hydrogen sulphide) in combination with the application of modern techniques, materials and systems, allows the painless development of geothermal energy. On a global level, geothermal energy is being gladly accepted as an alternative and environmental friendly renewable source of energy form. χρήσεις (π.χ. για θερμάνσεις κτηρίων, θερμοκηπίων, spas). Οι γεωτρήσεις αυτές, μαζί με εκείνες για επανεισαγωγή των ρευστών στον ταμιευτήρα, είναι έτοιμες, έγιναν οι απαραίτητες δοκιμές και απλά περιμένουν την εκμετάλλευση τους. Η πιλοτική μονάδα της ΔΕΗ του 1986 Η ΔΕΗ λειτούργησε το 1986 μια πιλοτική μονάδα ισχύος 2.000 ΚWe χωρίς όμως σύστημα δέσμευσης του υδροθείου, που ενοχλούσε με τη δυσάρεστη οσμή του. Λάθη και παραλείψεις, μαζί με την έλλειψη ενημέρωσης, προκάλεσαν μια εξαιρετικά μεγάλη αντίδραση των κατοίκων του νησιού και δυσφήμισαν την ήπια αυτή μορφή ενέργειας. Γεωθερμική ενέργεια αντί ορυκτών καυσίμων Η χρήση της γεωθερμικής ενέργειας αντικαθιστά αρκετές ποσότητες καυσίμων (και εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου), με μικρές έως μηδαμινές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Η εφαρμογή δοκιμασμένων σχημάτων εκμετάλλευσης σε κλειστό κύκλωμα (με τη συνολική επαναδιοχέτευση των γεωθερμικών ρευστών, περιλαμβανομένου και του υδροθείου, στον ταμιευτήρα), σε συνδυασμό με τη χρήση σύγχρονων τεχνικών, υλικών και συστημάτων, επιτρέπει την ανώδυνη ανάπτυξη της γεωθερμίας. Σε παγκόσμια κλίμακα η γεωθερμία γίνεται ευχαρίστως αποδεκτή σαν εναλλακτική και φιλική προς το περιβάλλον μορφή ανανεώσιμης πηγής ενέργειας. Geothermal energy-a considerable comparative advantage for Milos The geothermal potential of Milos is very high, much higher than the one that is required to supply the whole island with electricity and to heat and cool every building of the island. Energy abundance, combined with very low cost, is suitable for various usages, especially nowadays, that energy inefficiency and energy dependence are a common problem on our islands. Imagine an island, which can achieve full coverage of electricity supply at low cost, which can have abundant and first class water for water supply and irrigation, geothermal heating and air conditioning of its buildings (including the tourist ones), automobiles but also boats operating with hydrogen, inexpensive geothermal-solar greenhouses, fresh or dehydrated (by geothermal methods) out seasoned agricultural products, and spas, with the use of the local recognized natural medicinal thermal waters and fumaroles, all of these due to its abundant geothermal energy! Besides contributing to a cleaner atmosphere, geothermal energy can become the lever of a new and multiple development of the island of Milos. * Professor Michael Fytikas, Aristotle University of Thessaloniki Γεωθερμία - ένα σοβαρό συγκριτικό πλεονέκτημα για τη Μήλο Το γεωθερμικό δυναμικό της Μήλου είναι πολύ μεγάλο, πολύ περισσότερη περισσότερο από αυτό που χρειάζεται το νησί για την πλήρη ηλεκτροδότησή του και τη θέρμανση και κλιματισμό όλων των κτισμάτων. Η ενεργειακή αφθονία, σε συνδυασμό με το πολύ χαμηλό κόστος, προσφέρεται για πολλές χρήσεις, και μάλιστα σε μία εποχή ενεργειακής ανεπάρκειας και εξάρτησης στα νησιά μας. Φαντασθείτε ένα νησί, που χάρη στην άφθονη γεωθερμία του μπορεί να έχει πλήρη κάλυψη σε φθηνό ηλεκτρικό ρεύμα, άφθονο και άριστης ποιότητας νερό για ύδρευση και άρδευση, γεωθερμική θέρμανση και κλιματισμό των κτιρίων του (περιλαμβανομένων των τουριστικών), αυτοκίνητα, ακόμα και βάρκες, που θα κινούνται με υδρογόνο, φθηνά γεωθερμικά-ηλιακά θερμοκήπια, γεωργικά νωπά ή αφυδατωμένα (με γεωθερμική ξήρανση) προϊόντα εκτός εποχής, spas με τη χρήση των αναγνωρισμένων ιαματικών θερμών νερών και ατμίδων της Μήλου. Η γεωθερμία, εκτός από το να συμβάλει σε μια καθαρότερη ατμόσφαιρα, μπορεί πράγματι να αποτελέσει το μοχλό μιας νέας και πολύπλευρης ανάπτυξης της Μήλου. * Μιχάλης Φυτίκας, Ομότιμος. Καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 46 47
Farming and Cattle Industry Around 150 households in Milos occupy their time systematically with farming and cattle industry and around 350 are farmers and herders but these are not their primary jobs. The crops that are grown are mostly of the dry kind. Tasty small tomatoes and many other types of fruit and vegetables are grown in a field of about 240 hectares. The amounts of crops produced on this island fill the needs of the inhabitants of Milos, therefore there is hardly any importing from other areas. The vine fields, which extend to about 500 hectares, on the island, grow various types of grape like serfiotiko (roditi type) savvatiano and mantilaria. The vine farmers themselves make wine (about 140 tons) either for their own consumption or to sell by bulk in the home market of Milos. The island also produces olives and olive oil which are sold on the island s market. Also, a satisfactory amount of barley is grown, enough to fill the needs of the island s livestock, while some amounts are sold on the surrounding islands. Milos s livestock is estimated at 15,000 sheep and goats and very few cattle. The main types of cheeses produced on Milos are kephalotyri, myzithra (whey cheese) and touloumotyri cheese (all of which are home made) and AGRICULTURAL PRODUCTS are also taken for consumption within the home market. The island also produces very nice honey and is estimated to have around 1,500 bee hives. Fishery Around 20 to 30 households occupy themselves with fishery, of which 10 make a living only from this. The Fishing Farming Association of Milos has around 100 registered members, including former fishermen. The island s fishing fleet is efficient enough to meet the needs of all the inhabitants throughout the whole year as well as tourists who come in the summer months. ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Γεωργία - Κτηνοτροφία Με τη γεωργία και την κτηνοτροφία στη Μήλο απασχολούνται συστηματικά περίπου 150 νοικοκυριά, ενώ υπάρχουν άλλοι περίπου 350 γεωργοί και κτηνοτρόφοι που όμως δεν έχουν αυτό ως κύρια απασχόληση. Οι καλλιέργειες είναι κατά το πλείστο άνυδρες. Καλλιεργούνται ιδιαίτερα γευστικές μικρόκαρπες τομάτες σε περίπου 240 στρέμματα και πολλά άλλα είδη οπωροκηπευτικών. Γενικά οι ποσότητες των παραγόμενων οπωροκηπευτικών καλύπτουν τις ανάγκες του νησιού και έτσι οι εισαγωγές από άλλα μέρη είναι περιορισμένες. Οι αμπελώνες του νησιού καταλαμβάνουν έκταση 500 περίπου στρεμμάτων και οι καλλιεργούμενες ποικιλίες σταφυλιού είναι σερφιώτικο (είδος ροδίτη), σαββατιανό και μαντηλαριά. Οι ίδιοι οι αμπελουργοί οινοποιούν το κρασί (περίπου 140 τόνοι) για δική τους κατανάλωση ή για πώληση, ως χύμα, στην εσωτερική αγορά της Μήλου. Επιπλέον, στο νησί παράγονται ελιές και λάδι, που επίσης καταναλώνονται στην εσωτερική αγορά του νησιού. Καλλιεργείται επίσης κριθάρι σε ποσότητες ικανές για να καλυφθούν οι ανάγκες της κτηνοτροφίας της Μήλου, ενώ κάποιες πλεονάζουσες ποσότητες πωλούνται και στα γύρω νησιά. Η κτηνοτροφία στη Μήλο αριθμεί περίπου 15.000 αιγοπρόβατα και ελάχιστα βοοειδή. Τα τυριά που παράγονται στο νησί είναι κυρίως κεφαλοτύρι, μυζήθρα και τουλουμοτύρι (όλα οικιακές παραγωγές) και καταναλώνονται στην εσωτερική αγορά. Τέλος, το νησί παράγει πολύ ωραίο μέλι και υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 1.500 κυψέλες. Αλιεία Με την αλιεία απασχολούνται ενεργά περίπου 20-30 νοικοκυριά, 10 από τα οποία ζουν αποκλειστικά και μόνο από αυτό το επάγγελμα. Στον Αλιευτικό Αγροτικό Σύλλογο Μήλου τα εγγεγραμμένα μέλη φτάνουν τον αριθμό των 100, συμπεριλαμβανομένων και των συνταξιούχων. Ο αλιευτικός στόλος του νησιού καλύπτει επαρκώς τις ανάγκες των κατοίκων καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου, καθώς επίσης και των τουριστών κατά τους θερινούς μήνες. 48 49
In 1996, the biggest part of the west side of Milos was added to the regions of Greece, which are included in the European Program for the protection of the wild flora and fauna, the so called Natura 2000 programme. Natura 2000 is a European ecological network, consisting of special protection zones, which house natural habitats and aim to preserve the biodiversity in sites of high ecological importance. It is not accidental that west Milos is included in the Natura 2000 network, as this is the part of the island where a rich and rare fauna is concentrated. The fauna of this region is of high importance on a European level. The reptile fauna of the island is of great interest, as it hosts two endemic species (that means species ΦΥΣΗ NATURE Το 1996 το μεγαλύτερο μέρος της δυτικής Μήλου εντάχθηκε στις περιοχές της χώρας που περιλαμβάνονται στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα προστασίας της άγριας πανίδας και χλωρίδας, στο «Natura 2000». Πρόκειται για ένα ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο το οποίο αποτελείται από ειδικές ζώνες προστασίας, που φιλοξενούν φυσικούς οικότοπους, με σκοπό τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στις οικολογικά σημαντικές αυτές περιοχές. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η δυτική Μήλος συμπεριλαμβάνεται στο δίκτυο Natura 2000, καθώς συγκεντρώνει πλούσια και σπάνια πανίδα, σημαντική σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί η ερπετοπανίδα του νησιού, αφού φιλοξενεί δύο ενδημικά είδη, δηλαδή είδη που δεν συναντιούνται σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου. Η οχιά της Μήλου (Macrovipera schweizeri) είναι ένα από αυτά, which are not naturally found elsewhere): the viper of Milos (Macrovipera scheizeri) and the lizard of Milos (Podacris Milensis), although the last one is common on Milos. The three wetlands of Milos (Ahivadolimni, Alyki and Divari) constitute a passage for a big number of migratory birds which fly from Africa to Europe in spring and vice versa in autumn. Furthermore, there are recorded numerous shelters of the Mediterranean Monk Seal Monachus monachus along the coastline of the island complex of Milos - Antimilos - Kimolos - Polyaegos. This rare species is considered to be the No 1 marine mammal on the list of endangered species across Europe. The region attains higher importance as there have been noticed some pups of this rare species during the reproduction period. In addition, the wild goat of Antimilos (Capra aegagrus pictus), which is a close relative of the Cretan wild goat, is not naturally found elsewhere. Finally, it is worth to mention, that fossil dwarf elephants have been found on the island of Milos. αλλά και η σαύρα Podacris Milensis που παρ ότι είναι συνηθισμένο είδος στο νησί, είναι ενδημικό. Οι τρεις υγρότοποι της Μήλου (Αχιβαδολίμνη, Αλυκή και Διβάρι) αποτελούν πέρασμα για ένα μεγάλο πλήθος αποδημητικών πουλιών, που κινούνται από την Αφρική προς την Ευρώπη την άνοιξη και αντίστροφα το φθινόπωρο. Κατά μήκος της ακτογραμμής του νησιωτικού συμπλέγματος Μήλου - Αντιμήλου - Κιμώλου - Πολυαίγου έχουν καταγραφεί πολυάριθμα καταφύγια της μεσογειακής φώκιας μονάχους - μονάχους, η οποία χαρακτηρίζεται ως το Νο 1 θαλάσσιο θηλαστικό υπό εξαφάνιση στην Ευρώπη. Η περιοχή αυτή αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία, καθώς έχει παρατηρηθεί και η παρουσία νεογέννητων του σπάνιου αυτού είδους, κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Επιπλέον, το αγριοκάτσικο της Αντιμήλου (Capra aegagrus pictus), το οποίο είναι στενός συγγενής του αγριοκάτσικου της Κρήτης, δεν συναντάται πουθενά αλλού στον κόσμο. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως στη Μήλο έχουν βρεθεί απολιθωμένοι νάνοι ελέφαντες. 50 51
Άρκευθος, δυτική Μήλος Εκεί απ όπου βλέπεις, Δυτικά της Δύσης, τα Βόδια του Ήλιου που γκρεμίζονται απ τα βράχια, απ τους συντρόφους του Οδυσσέα. Εκεί όπου θαρρείς το σούρουπο, θα ξεπροβάλει ο καλόγερος του προηγούμενου αιώνα απ το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα με το σταμνί στον ώμο να κουβαλάει νερό. Εκεί όπου το παλαιό, δαντελωτό μονοπάτι προσφέρει στον επισκέπτη μοναδικές εικόνες ανάμεσα από άγρια μελίσσια, απομεινάρια από καρβουνόλακκους, πελεκητούς ομβροδέκτες, πηλοχώματα για πλύσιμο ρούχων, γιδόμαντρες, πέτρινα αλώνια. Απόσπασμα από κείμενο του Γιάννη Κωστούλια
In Milos, you will see eight picturesque villages, fabulous samples of the island architecture that captivate the eye with their beauty. The combination of the picturesque white houses with the flowery, well-groomed courtyards and the Aegean colour of the sea constitute a very familiar Cycladic landscape. Adamas, the main port of the island is its major tourist centre. Plaka, the capital of the island and one of the most picturesque Cycladic villages, offers superb sunset views and romantic strolls through its narrow stone paved alleys. The village Trypiti with its windmills, Triovasalos and Pera Triovasalos with their breathtaking views, Plakes with its picturesque alleys, Zefyria with the church Panagia Portiani (Mother of God Portiani) and finally Pollonia, one of the most famous fishing villages, will fascinate even the most demanding visitor. Other places worth visiting are the exceptional beautiful settlements of Klima, Fourkovouni, Fyropotamos, Mandrakia, Mytakas and Aghios Konstantinos. One can see here the syrmata, caves dug in soft rocks and painted with bright colours, which were used once by locals to pull their boats in order to protect them from storms. Today, most syrmata ΧΩΡΙΑ & ΟΙΚΙΣΜΟΙ Villages & settlements Στη Μήλο θα συναντήσετε οχτώ γραφικά χωριά, έξοχα δείγματα της νησιώτικης αρχιτεκτονικής, που αιχμαλωτίζουν το βλέμμα με την ομορφιά τους. Ο συνδυασμός των γραφικών λευκών σπιτιών, με τις ανθισμένες περιποιημένες αυλές και το αιγαιοπελαγίτικο χρώμα της θάλασσας, προσφέρει ένα πολύ οικείο κυκλαδίτικο τοπίο. Ο Αδάμαντας είναι το κεντρικό λιμάνι του νησιού και αποτελεί το μεγαλύτερο τουριστικό κέντρο της Μήλου. Η Πλάκα, η πρωτεύουσα του νησιού και ένα από τα πιο γραφικά χωριά των Κυκλάδων προσφέρει μαγευτικά ηλιοβασιλέματα και ρομαντικές βόλτες στα στενά πλακόστρωτα σοκάκια της. Το χωριό της Τρυπητής, με τους ανεμόμυλους, ο Τριοβάσαλος και ο Πέρα Τριοβάσαλος με την ωραία θέα, οι Πλάκες με τα γραφικά σοκάκια, η Ζεφυρία με την Παναγιά την Πορτιανή και τέλος τα Πολλώνια, ένα από τα πιο γνωστά ψαροχώρια, θα γοητεύσουν και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη. Άξιοι επίσκεψης και θαυμασμού είναι και οι εξαιρετικού κάλλους οικισμοί Κλήμα, Φουρκοβούνι, Φυροπόταμος, Μαντράκια, Μύτακας και Άγιος Κωνσταντίνος. 54
have been turned into small summer houses or guest houses. These add a magnificent, traditional and colourful touch to the landscape while they are perfectly combined with the modern amenities. These unique coastal settlements are picturesque fishermen s harbours, built on small creeks. Their striking beauty will truly fascinate you. At sunset, the view out of the picturesque settlements of Milos will stay in your mind forever, as the colours of the sun, the sea and the landscape create a spectacular, romantic atmosphere. Adamas Adamas is the main port and the major tourist centre of the island as well as on of the island s leading tourist destinations. The village is spread along the inner side of the gulf. The port is a natural harbour of considerable size and big depth and 56 Adamas - Αδάμαντας Where to stay - Πού να μείνετε: Aeolis Hotel (p. 59), Capetan Georgantas (p. 55), Liogerma (p. 63), Portiani (p. 29), Chronis Hotel (p. 31), Christina Rooms (p. 67) Where to eat - Πού να φάτε: Navagio (p. 113), Giagos (p. 4-5), Zygos (p. 117), For shopping - Για αγορές: To katogi tou Tsakanou (p. 6), it is well protected from the north winds. The combination of the scenic white houses with the flowery, well-groomed courtyards and the Aegean colour of the sea constitute a very familiar Cycladic landscape. The settlement was once called Alamanto and had only a few buildings. It was first inhabited by Cretans, refugees from Σ αυτούς υπάρχουν τα «σύρματα», χώροι σκαμμένοι σε μαλακό πέτρωμα και βαμμένοι με έντονα χρώματα, τους οποίους χρησιμοποιούσαν οι ψαράδες για να προστατεύουν τις βάρκες τους από τους δυνατούς ανέμους. Τα περισσότερα «σύρματα» έχουν πλέον μετατραπεί σε καλοκαιρινές κατοικίες ή ξενώνες, προσθέτοντας μία υπέροχη παραδοσιακή και χρωματικά έντονη νότα στο τοπίο, σε συνδυασμό με τις σύγχρονες ανέσεις. Οι μοναδικοί αυτοί παραθαλάσσιοι οικισμοί, κτισμένοι σε μικρούς κολπίσκους, αποτελούν πανέμορφα ψαράδικα λιμανάκια, των οποίων η ιδιαίτερη ομορφιά θα σας γοητεύσει. Κατά το δειλινό, το θέαμα που θα αντικρίσετε στους γραφικούς οικισμούς της Μήλου θα σας μείνει αξέχαστο, καθώς τα χρώματα του ήλιου, της θάλασσας και του τοπίου δημιουργούν μία μαγική και ρομαντική ατμόσφαιρα. Αδάμαντας Ο Αδάμαντας είναι το κεντρικό λιμάνι του νησιού και αποτελεί το μεγαλύτερο τουριστικό κέντρο της Μήλου. Βρίσκεται στον εσωτερικό κόλπο του νησιού και αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς τουριστικούς προορισμούς. Πρόκειται για ένα φυσικό λιμάνι, σημαντικού μεγέθους, βαθύ και προστατευμένο από τους Βοριάδες. Ο συνδυασμός των γραφικών λευκών σπιτιών, με τις ανθισμένες πε- Sfakia (1824). The Cretans, as they were hunt by the Turks who hit the Greek Revolution, reached the island of Milos and sought shelter in its caves. They gradually built houses and founded officially the settlement of Adamas in 1835. The settlement developed onwards at rapid pace. Its natural harbour, having a strategic position, was developed in one of the most significant Mediterranean ports. During war, it was used as a nautical base. During summer time, Adamas bustles with life. The village has many amenities to provide to its visitors: nice rooms to let, modern hotels, traditional taverns and restaurants serving exceptional local specialties and delicacies, banks, private practices and anything else a visitor would wish to make sure he has a pleasant and relaxing stay on the island. Finally, it is here where you will find the terminal of the buses which connect Adamas with the rest of the tourist destinations, as well as ριποιημένες αυλές και το αιγαιοπελαγίτικο χρώμα της θάλασσας, προσφέρει ένα πολύ οικείο κυκλαδίτικο τοπίο. Η περιοχή παλιότερα ονομαζόταν «Αλαμάντο» και είχε λιγοστά οικοδομήματα. Άρχισε να κατοικείται από Κρήτες, πρόσφυγες των Σφακιών, το 1824. Οι Κρήτες κυνηγημένοι από τους Τούρκους που έπνιξαν την ελληνική επανάσταση, έφτασαν μέχρι τη Μήλο και αναζήτησαν καταφύγιο στις σπηλιές της. Σταδιακά έφτιαξαν σπίτια και ίδρυσαν τον οικισμό του Αδάμαντα επισήμως το 1835, ο οποίος αναπτύχθηκε με γοργούς ρυθμούς. Το φυσικό λιμάνι του, που κατέχει στρατηγική θέση, εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα της Μεσογείου και σε περιόδους πολέμου μετατρεπόταν σε ναυτική βάση. Τους καλοκαιρινούς μήνες σφύζει από ζωή και παρέχει πολλές ανέσεις στους επισκέπτες του. Ο Αδάμαντας διαθέτει από γραφικά ενοικιαζόμενα δωμάτια, μέχρι σύγχρονες μικρές ξενοδοχειακές μονάδες, παραδοσιακά ταβερνάκια και εστιατόρια με εξαιρετικές τοπικές σπεσιαλιτέ και λιχουδιές, τράπεζες, ιατρεία και οτιδήποτε επιθυμείτε για να εξασφαλίσετε μια ξεκούραστη και χαλαρωτική διαμονή. Εκεί βρίσκεται και η αφετηρία των λεωφορείων που συνδέουν τον Αδάμαντα με τους 57
the terminal for a boat tour around the island or a boat excursion to Kimolos. Plaka Plaka is the capital of the island and one of the most scenic Cycladic villages, offering magnificent sunset views and romantic strolls in its narrow, stone-paved alleys. It is built on a hill, around the dominating Venetian castle, which served once to protect the inhabitants from the pirates. Plaka s Cycladic architecture adorns the landscape with the picturesque stone-paved alleys and the snow-white little houses with their flowery balconies, which seem to hang from the hill. Plaka was built during the middle age and begun to develop when there was no more room inside the castle to cover the needs of the inhabitants, so they were consequently forced to expand in the surrounding area. The seamen s families left their homes in Palaia Chora (also known as Zefyria) and settled inside the castle to be more protected from 58 υπόλοιπους τουριστικούς προορισμούς, καθώς και η αφετηρία για να κάνετε με σκάφος το γύρο του νησιού ή και να πάτε στην Κίμωλο. Πλάκα Η Πλάκα, η πρωτεύουσα του νησιού και ένα από τα πιο γραφικά χωριά των Κυκλάδων, προσφέρει μαγευτικά ηλιοβασιλέματα και ρομαντικές βόλτες στα στενά πλακόστρωτα σοκάκια της. Είναι κτισμένη ψηλά και γύρω από το επιβλητικό βενετσιάνικο κάστρο που παλιότερα προστάτευε τους κατοίκους από τους πειρατές. Η κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική της στολίζει το τοπίο με τα γραφικά πλακόστρωτα σοκάκια και τα κατάλευκα σπιτάκια με τις λουλουδιασμένες αυλές που μοιάζουν σαν να κρέμονται από το βράχο. Αγναντέψτε την εκπληκτική θέα προς τον κόλπο της Μήλου και απολαύστε έστω μια φορά το παραμυθένιο της ηλιοβασίλεμα, με τα υπέροχα χρώματα που τόσο απλόχερα σας προσφέρεται. Η Πλάκα δημιουργήθηκε κατά τη μεσαιωνική περίοδο και άρχισε να αναπτύσσεται, όταν το εσωτερικό του Κάστρου δεν επαρκούσε για τις ανάγκες των κατοίκων και άρχισαν να επεκτείνονται στη γύρω περιοχή. Οι οικογένειες ναυτικών της Παλαιάς Χώρας (Ζεφυρία) εγκαταστάθηκαν μέσα στο Κάστρο για περισσότερη ασφάλεια από τις επιδρομές των πειρατών. Η θέα από εκεί πάνω είναι πανορα-
the pirates raids. The view from the castle is panoramic, so the inhabitants had the ability to discern every ship that drew close to the island. Plaka was gradually developed to the most significant settlement of Milos and from the early nineteenth century it was designated as the capital of the island. The inhabitants gave the settlement the name Plaka (meaning flat ), inspired by the land of the region, which is rather flat. Trypiti The village of Trypiti is built amphitheatric on a slope, which reaches down to the sea. The settlement flourished during the Classic and the Hellenistic period. Its name, Trypiti (meaning perforated) derives from the soft volcanic lands, which seem like they have been perforated. The settlement of Trypiti, built on the slope, gazes at the endless blue of the sea, while its traditional island architecture fascinates even the most demanding visitor. The 60 μική και οι κάτοικοι είχαν τη δυνατότητα να διακρίνουν κάθε πλοίο που πλησίαζε στο νησί. Σταδιακά εξελίχθηκε στο σημαντικότερο οικισμό του νησιού και από τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα. Το έδαφος στην περιοχή ήταν σχετικά επίπεδο και από εκεί προκύπτει η ονομασία του οικισμού. Τρυπητή Το χωριό της Τρυπητής είναι χτισμένο αμφιθεατρικά πάνω σε μία πλαγιά που φτάνει μέχρι τη θάλασσα. Γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά την Κλασική και Ελληνιστική περίοδο και πήρε το όνομά της από τα μαλακά ηφαιστειογενή εδάφη που θύμιζαν τρυπημένα. Trypiti - Τρυπητή Where to eat - Πού να φάτε: Glaronisia (p. 113) Χτισμένη εκεί ψηλά, αγναντεύει το απέραντο γαλάζιο και η παραδοσιακή της νησιώτικη αρχιτεκτονική γοητεύει και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη. Στα αξιοθέατά της ανήκει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου που χρονολογείται από το 1880, καθώς και οι ανεμόμυλοι, από τις εποχές που υπήρχε μεγάλη άνθηση στην παραγωγή σιταριού. Πλέον, κάποιοι ανεμόμυλοι έχουν μετατραπεί σε ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, με πολλές ανέσεις και ωραία θέα, για αξέχαστες διακοπές. Μην παραλείψετε να μείνετε για φαγητό, αφού εκεί υπάρχουν μερικά από τα πιο γνωστά μεζεδοπωλεία του νησιού. most important sights to visit are the Orthodox Church Aghios Nikolaos, dated from 1880 onwards, as well as the windmills, which date back to the ages when the wheat production was in flourish. Triovasalos and Pera Triovasalos Going uphill from Adamas to Plakes, you will meet the settlements of Triovasalos and Pera Triovasalos, two densely populated neighbour villages, named after their first inhabitant, Andreas Vasalos. The houses are built amphitheatric, with the folk architecture dominating the scenery. The settlement offers not only a magnificent view, but also many rooms to let, shops and good places to eat. The churches Aghios Spyridonas and Aghios Georgios count among the sights of the region. It is worth visiting these villages also at Easter, in order to watch the custom of barouti (gun-powder), which originates from the age of the Revolution of 1821. At midnight on Easter Sunday, a skeletal effigy of Judas is passed round and burned, while youths from all over the island throw dynamite in a field between the two villages. The person who is crowned as the winner is the one who throws the biggest quantity of dynamite. Mandrakia Τριοβάσαλος και Πέρα Τριοβάσαλος Ανηφορίζοντας από τον Αδάμαντα για τις Πλάκες θα συναντήσουμε τον Τριοβασάλο και τον Πέρα Τριοβασάλο, δύο πυκνοκατοικημένα γειτονικά χωριά που ονομάστηκαν έτσι από τον πρώτο τους κάτοικο, τον Αντρέα Βάσαλο. Τα σπίτια είναι χτισμένα αμφιθεατρικά και επικρατεί η λαϊκή αρχιτεκτονική. Εκτός από την ωραία θέα που προσφέρει η περιοχή, υπάρχουν αρκετά ενοικιαζόμενα δωμάτια, μαγαζιά και καλό φαγητό. Στα αξιοθέατα ανήκουν οι εκκλησιές του Άγιου Σπυρίδωνα και του Αγίου Γεωργίου. Αξίζει να επισκεφτείτε τα χωριά αυτά και το Πάσχα, για να παρακολουθήσετε από κοντά το έθιμο του μπαρουτιού, που πηγάζει από την εποχή της επανάστασης του 1821. Πρόκειται για την περιφορά και το κάψιμο του ομοιώματος του Ιούδα και το σκάσιμο μπαρουτιού από νέους του νησιού, σε χωράφι που χωρίζει τα δυο χωριά. Νικητής στέφεται όποιος πετάξει την μεγαλύτερη ποσότητα μπαρουτιού. 61
The road, which passes downhill the village of Triovasalos, leads to the village Mandrakia. This is a small, coastal settlement, offering picturesque scenery with its syrmata, its tranquility and good food. Plakes This is a small village with snow-white little houses and picturesque alleys, extending up to Plaka, the capital of the island. Don t fail to visit the church Aghios Charalambos, where one of the island s oldest icons is kept, the icon of Panagia Akradiotissa (Mother of God Akradiotissa). If you are on the island at Easter, make sure you visit Plakes by midday on Good Friday, when crowds of people gather to enact the deposition of Christ from the cross. Zefyria Μανδράκια Κάτω από τους Τριοβάσαλους, ένας μικρός δρόμος οδηγεί στα Μαντράκια. Ένας μικρός παραθαλάσσιος οικισμός, που προσφέρει γραφική ομορφιά με τα σύρματά του, την ησυχία του και το καλό φαγητό. Πλάκες Πρόκειται για ένα μικρό χωριουδάκι με ολόλευκα σπιτάκια και γραφικά σοκάκια που απλώνεται μέχρι την Πλάκα, την πρωτεύουσα του νησιού. Μην παραλείψετε να επισκεφθείτε την εκκλησία του Άγιου Χαράλαμπου, που περιέχει μια από της παλαιότερες εικόνες του νησιού, της Παναγίας της Ακραδιώτισσας. Αν βρεθείτε στο νησί την περίοδο του Πάσχα, φροντίστε να επισκεφθείτε το χωριό την Μ. Παρασκευή το μεσημέρι, όπου συγκεντρώνεται πλήθος κόσμου για την αναπαράσταση της αποκαθήλωσης του Χριστού από το Σταυρό. 62