ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ 3 ΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ARCH_RNT ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΕΙΡΑ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Κ Α Λ Α Μ Α Τ Α 2 0 1 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ Το διάστημα 3-5 Οκτωβρίου 2012, 65 εγγεγραμμένοι σύνεδροι παρουσίασαν 50 πρωτότυπες εργασίες στη διάρκεια του 3 ου Συμποσίου ARCH_RNT - Αρχαιολογική Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες που διοργανώθηκε από το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας και φιλοξενήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, στη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών της Καλαμάτας. Οι 17 εργασίες που περιέχονται στον παρόντα τόμο υποβλήθηκαν για κρίση και δημοσίευση στα Πρακτικά του Συμποσίου τα οποία εκδίδονται στη σειρά Ανθρωπιστικές Επιστήμες των Εκδόσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Οι εργασίες αναφέρονται στην πλειονότητά τους σε εργασίες γεωγραφικών πληροφοριακών συστημάτων οι οποίες αποτέλεσαν την ειδική συνεδρία του συμποσίου, αλλά και σε μελέτες αναλύσεων, προέλευσης, συντήρησης και χρονολόγησης αρχαιολογικού και ιστορικού υλικού. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής για την συμβολή τους στην κρίση των εργασιών αλλά, και σημαντικά, την επιστημονικό συνεργάτη του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας κ. Β. Βαλάντου για την άοκνη συμβολή της στη διαχείριση και τελική μορφοποίηση του παρόντος τόμου. Ο πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής και επιμελητής των πρακτικών Αναπληρωτής Καθηγητής Νίκος Ζαχαριάς Καλαμάτα, 2014

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α GIS FOR ARCHAEOLOGY & CULTURAL RESOURCES MANAGEMENT IN GREECE. QUO VADIS? A. SARRIS & S. DÉDERIΧ...7 FUNERARY LANDSCAPES AND GIS APPLICATIONS: A REVIEW S. DÉDERIΧ...21 ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΝΩ ΣE EΝΑ ΧΑΡΤΗ ΤΟ ΕΝΕΤΙΚΟ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ K. AΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ, Σ. ΠΕΤΜΕΖΑΣ & Α. ΣΑΡΡΗΣ...31 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Δ. ΑΓΝΟΥΣΙΩΤΗΣ & Κ. ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ...39 ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΑΔΑΣ ΑΛΜΥΡΟΥ (Ε.Πι.Πεδ.Α.) ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Κ. ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ...47 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ Β. ΠΑΝΟΥ...57 ΠΑΡΑΚΟΛΟΥθΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΓΕΩΣΕΙΣΜΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΑθΗΝΩΝ ΜΕ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ Δ. ΕΓΓΛΕΖΟΣ, Ι. ΚΑΛΟΓΕΡΑΣ, Μ. ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ, Δ. ΜΟΥΛΛΟΥ...71 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΒΙΟΚΑΤΑΛΟΙΠΩΝ ΣΤΟ ΚΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΑ ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ ΓΑΥΔΟΥ M. ANDONOVA, Κ. ΚΟΠΑΚΑ, Α. ΣΑΡΠΑΚΗ...83 CHARACTERIzATION OF ORGANIC REMAINS FOUND IN COPPER ALLOY VESSELS OF THE BENAkI MUSEUM COLLECTION WITH FOURIER TRANSFORM MID-INFRARED SPECTROSCOPY S. C. BOYATZIS, D. KOTZAMANI, A. PHOCA, G. KARYDI, M. ZACHARIA, V. KANTARELOU...95 FIRST ANALYTICAL RESULTS USING OPTICAL AND SEM/EDX MICROSCOPY OF PIGMENTS AND SUBSTRATES FROM FIVE TANAGRAE FIGURINES K. DAVRI, V. ARAVANTINOS, A. HARAMI, G. MASTROTHEODOROS, N. ZACHARIAS...103 ΜΕθΟΔΟΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ ΜΕ ΕΝΥΔΑΤΩΣΗ ΟΨΙΑΝΟΥ Ι. ΛΥΡΙΤΖΗΣ...115 PRELIMINARY CHARACTERIzATION OF PREHISTORIC POTTERY SHERDS FROM VITHkUQ AND MALIGRAD, ALBANIA, BY MEANS OF EDXRF SPECTROSCOPY AND OSL CHRONOLOGY Α. OIKONOMOU, K. STAMOULIS, P. LERA, S. OIKONOMIDIS, A. PAPAYIANNIS, A.TSONOS, C. PAPACHRISTODOULOU, K. IOANNIDES...123 ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΝΩΑ ΑΜΟΡΓΟΥ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ (SEM/EDX, XRF) Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Β. ΠΑΠΠΑ, Γ. ΓΑΒΑΛΑΣ...137

COLORING VITREOUS MATERIALS: PIGMENTS, COLLOIDS, AND IONS IN GLASSES AND GLAzES FROM THE MYCENAEAN TO MEDIEVAL PERIODS - PROBED BY SPECTROSCOPIC TECHNIQUES D. MöNCKE, D. PALLES, E. PALAMARA, M. PAPAGEORGIOU, E.I. KAMITSOS, N. ZACHARIAS...153 A HYPOGEIC BALANEION IN THE DISTRICT OF THE SERANGHEION IN PIRAEUS. GEOLOGICAL - HYDROGEOLOGICAL CONDITIONS OF THE zea - SPILIA PARASkEVA REGION C. DI NICUOLO, D. VANDARAKIS...165 ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΓΥΨΙΝΩΝ ΑΝΤΙΓΡΑΦΩΝ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΑΕΤΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ Μ. ΡΟΓΚΕΝΜΠΟΥΚΕ, Α. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. ΜΕΡΤΖΑΝΗ...179 ΑΝΑΛΥΤΙΚH ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΔΥΟ ΠΛΑΣΤΙΚΩΝ ΚΟΥΚΛΩΝ ΜΕ ΣΥΝθΕΤΙΚΑ ΥΦΑΣΜΑΤΑ Μ. ΚΟΥΤΣΟΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΚΑΡΑΤΖΑΝΗ, ΣΤ. ΜΠΟΓΙΑΤΖΗΣ...193

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Έκδοση Πρακτικών 3ου ARCH_RNT Αρχαιολογική Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΑΔΑΣ ΑΛΜΥΡΟΥ (Ε.Πι.Πεδ.Α.) ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ Κ. ΒΟΥΖΑΞΑΚΗΣ ΙΓ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ, ΥΠ.ΠΟ.Α., ΒΟΛΟΣ kvouzaxakis@culture.gr Είναι δεδομένο ότι στη διάρκεια των τελευταίων εκατό χρόνων, από τις προϊστορικές έρευνες του Χρ. Τσούντα (Τσούντας, 1908) μέχρι και τις μέρες μας (Perles, 2001), η εικόνα για τις προϊστορικές κοινωνίες στον ελλαδικό χώρο έχει διευρυνθεί και εμπλουτισθεί με νέα και σημαντικά δεδομένα. Ειδικότερα για τη Θεσσαλία, από μερικές δεκάδες οικισμών που περιείχε ο χάρτης τότε, έχει φτάσει να καλύπτεται σχεδόν ολοκληρωτικά από εκατοντάδες κουκίδες που δηλώνουν θέσεις με προϊστορικό ενδιαφέρον (Halstead, 1984; Βουζαξάκης, 2008). Ωστόσο, παρά τη μεγάλη πυκνότητα των προϊστορικών θέσεων και τη δεδομένη επιθυμία των ερευνητών να εντοπίσουν όσο το δυνατό περισσότερους νέους οικισμούς, είναι αξιοσημείωτο ότι στο θεσσαλικό χώρο δεν πραγματοποιήθηκε καμία οργανωμένη Εντατική Επιφανειακή Έρευνα. Ακόμα και στην περίοδο του 80 και του 90, που οι ανάλογες έρευνες στη νότια και στη νησιωτική Ελλάδα ήταν πολυπληθείς, στη Θεσσαλία δεν επιχειρήθηκε κάτι σχετικό. Μία πιθανή εξήγηση θα μπορούσε να είναι η διαδεδομένη στις σχετικές μελέτες πεποίθηση ότι οι προϊστορικοί οικισμοί στη Θεσσαλία είναι εύκολο να εντοπισθούν κυρίως λόγω της μορφής τους και του ύψους τους. Έτσι, οι έρευνες που έγιναν είχαν είτε το χαρακτήρα επισκέψεων και αυτοψιών σε συγκεκριμένες θέσεις είτε εντάσσονταν στο πλαίσιο εκτεταμένων επιφα- Εικόνα 1: Χάρτης Θεσσαλίας με τους γνωστούς νεολιθικούς οικισμούς. Εικόνα 2: Χάρτης της πεδιάδας Αλμυρού με τη θέση των νεολιθικών οικισμών σε σχέση με τις κυριότερες σύγχρονες πόλεις, το οδικό δίκτυο και τα ρέματα της περιοχής.

νειακών ερευνών για τη μελέτη αρχαίων πόλεων και των περιοχών τους κατά την ιστορική περίοδο (Γαλλής, 1992; Ιντζεσίλογλου, 1995; 1998; 2000; Reinders, 2004) Σε γενικές γραμμές οι θέσεις οριοθετήθηκαν με βάση την ύπαρξη κεραμικής και άλλων ευρημάτων στην επιφάνειά τους, χωρίς αυτό το χαρακτηριστικό να προσδιορίζεται ποσοτικά σε σύγκριση με άλλες θέσεις ή σε σχέση με τη γύρω περιοχή. Με αφορμή μια σειρά ερωτημάτων που είχαν ήδη διατυπωθεί στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με τη διασπορά ευρημάτων και τη χρήση του χώρου γύρω και ανάμεσά από τους οικισμούς κατά τη νεολιθική περίοδο (Wilkinson, 1989), αποφασίσθηκε ότι θα ήταν χρήσιμη η πραγματοποίηση εντατικής επιφανειακής έρευνας με πιλοτικά κυρίως χαρακτηριστικά ως προς τον τρόπο ανάπτυξής της, τις τεχνικές που εφαρμόστηκαν αλλά και την επιλογή της περιοχής (Βουζαξάκης, 2008). Επιλέχθηκε η πεδιάδα του Αλμυρού στην νοτιοανατολική άκρη της Θεσσαλίας, καθώς αποτελεί μια καλά προσδιορισμένη γεωγραφικά έκταση, με σημαντική ποικιλία ως προς το γεωγραφικό ανάγλυφο και με αρκετούς γνωστούς νεολιθικούς οικισμούς που καλύπτουν όλες τις επί μέρους χρονολογικές φάσεις (Βουζαξάκης 2009). Βασικός στόχος υπήρξε ο ποσοτικός προσδιορισμός των πυκνοτήτων κεραμικής και ευρημάτων πάνω και κυρίως γύρω από τις νεολιθικές θέσεις, προκειμένου παράλληλα με την εικόνα από τους ίδιους τους οικισμούς να προσδιοριστούν και ενδεχόμενες περιοχές δραστηριοτήτων έξω από τον κατεξοχήν οικιστικό χώρο (Bintliff, & Snodgrass, 1988). Με τον τρόπο αυτό θεωρήθηκε ότι είναι χρήσιμο να προσεγγισθεί ο ζωτικός χώρος του κάθε οικισμού (Higgs & Vita Finzi 1972; Halstead, 1984, 219-221; Perlès, 2001, 135 κ.εξ.) μέσα από μετρήσιμα δεδομένα και όχι απλά ως μια υποθετική - δυνητική περιοχή ελέγχου και εκμετάλλευσης όπως παρουσιάζεται συνήθως. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν κάποια πρώτα στοιχεία από αυτή την έρευνα, εστιάζοντας κυρίως στη μεθοδολογία που εφαρμόστηκε και στον τρόπο που η χρήση νέων τεχνολογιών βοήθησε και ως ένα βαθμό διαμόρφωσε τη συγκεκριμένη μεθοδολογία αλλά και την έρευνα γενικότερα. Η Εντατική Επιφανειακή Έρευνα στην πεδιάδα του Αλμυρού Μαγνησίας πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια τριών χρόνων, από το 2005 μέχρι και το 2008, κυρίως προς το τέλος του Φθινοπώρου και τις αρχές της Άνοιξης. Επιλέγοντας τα συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα ανά έτος εξασφαλίστηκε η καλύτερη δυνατή ορατότητα του εδάφους, καθώς τα χωράφια ήταν οργωμένα και τα σπαρτά ακόμα σε μικρό μέγεθος κατά περίπτωση. Επιλέχθηκαν δέκα προϊστορικοί οικισμοί της νεολιθικής περιόδου χωρίς μεταγενέστερη κατοίκηση σύμφωνα με τη βιβλιογραφία και ερευνήθηκε εντατικά έκταση ακτίνας περίπου 800-1000 μ. γύρω από τον καθένα. Αρχικά προηγήθηκε μια σειρά ελεύθερων επισκέψεων και περιηγήσεων στο χώρο, ενώ η έρευνα ολοκληρώθηκε με μετρήσεις των επιφανειακών ευρημάτων κατά τη διάρκεια πεζοπορικών διαδρομών, οι οποίες πραγματοποιούνταν με εντατικό και συστηματικό τρόπο καλύπτοντας το σύνολο της κάθε περιοχής. Παραδοσιακά η πραγματοποίηση εντατικής έρευνας προϋποθέτει τη χρήση ογκώδους και δύσχρηστου εξοπλισμού στο πεδίο, που συνίσταται σε διάφορους χάρτες, αεροφωτογραφίες και διαγράμματα για τον εντοπισμό και την καταγραφή της εκά-

. µ À 49 στοτε θέσης και διαδρομής των ερευνητών, φωτογραφικών μηχανών για την αποτύπωση του χώρου αλλά και των ευρημάτων, προτυπωμένων φορμών καταγραφής των μετρήσεων και των δεδομένων καθώς και ημερολογίων εργασιών σε ημερήσια συνήθως βάση (Cherry, 1983; Andreou & Kotsakis, 1999). Είναι προφανές ότι η χρήση όλων των παραπάνω προϋποθέτει ένα ικανό αριθμό ατόμων με δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας και συντονισμού αλλά και την υπέρβαση διαφόρων καθημερινών απλών πρακτικών δυσκολιών, όπως γα παράδειγμα η ύπαρξη ανέμου που δυσχεραίνει τη χρήση των χαρτών στο ύπαιθρο. Προς επίρρωση των παραπάνω, σε όλη τη διάρκεια της έρευνας στον Αλμυρό χρησιμοποιήθηκε ηλεκτρονικός υπολογιστής παλάμης (PDA) 1 με ενσωματωμένο δέκτη δορυφορικών σημάτων προσδιορισμού του γεωγραφικού στίγματος (GPS), δυνατότητα απεικόνισης χαρτών, αεροφωτογραφιών και της θέσης του ερευνητή πάνω σε αυτά καθώς και δυνατότητα ηλεκτρονικής καταγραφής των δεδομένων και τήρησης των ημερολογίων. Ο συγκεκριμένος συνδυασμός επέτρεψε την εύκολη εναλλαγή και χρήση ψηφιακών χαρτών και αεροφωτογραφιών στο πεδίο, με ταυτόχρονη καταγραφή και απεικόνιση της θέσης και των κινήσεων του χρήστη στο χώρο με ικανοποιητική για τη συγκεκριμένη έρευνα ακρίβεια 2, παράλληλα με την καταγραφή και το συσχετισμό των αρχαιολογικών δεδομένων αλλά και όλων των επί μέρους μεταβλητών απευθείας στο ίδιο μηχάνημα με τη βοήθεια μιας ειδικά σχεδιασμένης βάσης δεδομένων 3. Δοκιμάστηκαν δύο διαφορετικοί τρόποι καταγραφής με βάση την μεθοδολογία που συνήθως ακολουθείται και αναφέρεται στη σχετική βιβλιογραφία των εντατικών επιφανειακών ερευνών, και με αφορμή τις δυνατότητες για βελτίωση που προσφέρει η συγκεκριμένη τεχνολογία. Πιο συγκεκριμένα, σε πρώτη φάση εφαρμόστηκε η καταμέτρηση σε παράλληλους διαδρόμους μήκους κατά μέσο όρο 50μ. και πλάτους περίπου 2μ. Κάθε τέτοια διαδρομή αποτελούσε την ελάχιστη μονάδα καταγραφής η οποία περιείχε πληροφορίες για την ημερομηνία, το ακριβές μήκος της διαδρομής, την ακριβή πορεία της διαδρομής με συντεταγμένες και αποτυπωμένη στους χάρτες, το ποσοστό ορατότητας στο έδαφος, το είδος της καλλιέργειας ή της βλάστησης, το είδος του εδάφους, παρατηρήσεις, σχόλια και φυσικά τις μετρήσεις των επιφανειακών ευρημάτων κατά είδος. Από την επεξεργασία των δεδομένων φάνηκε ότι η μέθοδος αυτή, που είναι με μικρές παραλλαγές η συνηθέστερη σε ανάλογες έρευνες, εμφανίζει την τάση να διασκορπίζει με τεχνητό τρόπο τα δεδομένα μέσα στην έκταση της κάθε διαδρομής, δημιουργώντας έτσι ομοιόμορφες κατανομές ανάλογες με το βήμα 1 Στο μεγαλύτερο διάστημα της έρευνας χρησιμοποιήθηκε το MITAC ΜΙΟ 168 με λειτουργικό σύστημα Windows Mobile 2003, ενώ προς το τέλος χρησιμοποιήθηκε και η συσκευή κινητού τηλεφώνου HTC Touch HD με λειτουργικό σύστημα Microsoft Windows Mobile 6.1 Professional. 2 Η ακρίβεια των μετρήσεων ελέγχθηκε κατά καιρούς και υπολογίστηκε ότι κυμάνθηκε σε απόκλιση από 1-5μ. 3 Στην συλλογή των δεδομένων στο πεδίο χρησιμοποιήθηκε η εφαρμογή Arcpad 7.0 ενώ για την επεξεργασία τους στο γραφείο η εφαρμογή ArcInfo 8.1. και ως γεωγραφικό σύστημα επιλέχθηκε το ΕΓΣΑ87.

μέτρησης, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωσή ήταν, όπως ήδη αναφέρθηκε, τα 50μ. Εφόσον, όμως, η συγκεκριμένη έρευνα αποσκοπούσε στην καταγραφή με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια μικρών συγκεντρώσεων σε περιοχές εκτός αρχαιολογικών θέσεων, κρίθηκε ότι θα έπρεπε με κάποιο τρόπο να περιοριστεί αυτό το φαινόμενο. Η λύση θα μπορούσε να είναι η ολοένα και μεγαλύτερη σμίκρυνση της ελεγχόμενης επιφάνειας, μειώνοντας ουσιαστικά το μήκος των διαδρομών. Έτσι, επιλέχθηκε τελικά η υιοθέτηση αυτών που συμβατικά ονομάστηκαν σημειακές μετρήσεις. Οι μετρήσεις αυτές περιέχουν τις ίδιες κατηγορίες δεδομένων αλλά πλέον όχι από μια παραλληλόγραμμη επιφάνεια μεγάλων διαστάσεων αλλά από διαδοχικές μικρές επιφάνειες 4τμ. Συγκεκριμένα, ο ερευνητής στεκόταν σε ένα σημείο, σημείωνε τις συντεταγμένες της θέσης του και κατέγραφε τα δεδομένα από ένα νοητό τετράγωνο που εκτεινόταν κατά ένα μέτρο σε κάθε του πλευρά. Στη συνέχεια περπατούσε πάνω σε μια νοητή ευθεία και κατέγραφε τα δεδομένα του επόμενου τετραγώνου 10-15μ. μακρύτερα. Αυτό επαναλαμβανόταν όσες φορές χρειαζόταν πάνω στη νοητή ευθεία και μετά σε παράλληλες γραμμές με απόσταση 15-30μ. μέχρι να ολοκληρωθεί η κάλυψη της έκτασης της έρευνας. Στο τέλος μπορούσαν να προστεθούν μετρήσεις κατά βούληση ανάμεσα στις ήδη υπάρχουσες εφόσον κρινόταν αναγκαίο, προκειμένου να απεικονισθεί καλύτερα μια κατάσταση έντονης παρουσίας ευρημάτων σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή ή αντίθετα να καταγραφεί σαφέστερα κάποια κενή περιοχή ανάμεσα σε υψηλές συγκεντρώσεις. Εικόνα 3: Περιοχή Πέρδικας. Μετρήσεις επιφανειακής έρευνας και κατανομή κεραμικής γύρω από τους νεολιθικούς οικισμούς Πέρδικα 1 και Πέρδικα 2.

. µ À 51 Και στις δύο περιπτώσεις μετρήσεων, η έρευνα υπήρξε επίπονη και ενίοτε μονότονη. Ειδικά με τον δεύτερο τρόπο το αδιαμφισβήτητο κέρδος σε ακρίβεια και λεπτομέρεια είχε ως αντίτιμο την απώλεια σε χρόνο και σε έκταση κάλυψης. Ωστόσο, κρίθηκε πως άξιζε τον κόπο εφόσον ως μέθοδος χαρακτηριζόταν από ευελιξία και τα αποτελέσματα της ήταν άμεσα αξιοποιήσιμα χωρίς την ανάγκη χρήσης πολύπλοκων υπολογισμών προκειμένου να καταστούν συγκρίσιμα μεταξύ τους. Είναι ωστόσο κατανοητό, ότι η εφαρμογή του τρόπου αυτού από μια πολυπληθή ομάδα ερευνητών εφοδιασμένων με τον κατάλληλο εξοπλισμό ανά άτομο και απαλλαγμένων από τα διαδικαστικά της παλαιότερης μεθοδολογίας, θα μπορούσε όχι μόνο να αυξήσει δραστικά τη συνολική έκταση κάλυψης αλλά ενδεχομένως και να μειώσει ανάλογα το χρόνο που απαιτείται τόσο στο πεδίο όσο και στη τελική συνένωση και επεξεργασία των δεδομένων. Η φύση της καταγεγραμμένης πληροφορίας, εφόσον αποθηκεύεται εξαρχής ψηφιακά και καταχωρείται σύμφωνα με τη γεωγραφική κατανομή των μετρήσεων στο χώρο, εξυπηρετεί την περαιτέρω άμεση επεξεργασία με τη χρήση κατάλληλου λογισμικού Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. Προγράμματα αυτού του είδους χρησιμοποιούνται ήδη από τη δεκαετία του 90 (Wheatley, 1995), αλλά μόλις πρόσφατα έχουν καταστεί εύκολα προσβάσιμα σε κάθε ερευνητή λόγω της μείωσης του κόστους, της αύξησης της διαθέσιμης υπολογιστικής ισχύος των προσωπικών ηλεκτρονικών υπολογιστών και της φιλικότητας προς το χρήστη που πλέον προσφέρουν οι συγκεκριμένες εφαρμογές με ολοένα και πιο εξελιγμένες δυνατότητες επεξεργασίας των δεδομένων. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε στην συγκεκριμένη περίπτωση ήταν καταρχήν η δημιουργία του ψηφιακού μοντέλου εδάφους της περιοχής με βάση τις ισοϋψείς από χάρτες 1:50.000 της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, με το οποίο προσομοιώνεται το φυσικό ανάγλυφο σε έναν ικανοποιητικό βαθμό 4. Φυσικά υπάρχει πάντα η δυνατότητα προσθήκης επιπλέον λεπτομερειών με την ψηφιοποίηση χαρτών μικρότερης κλίμακας είτε στο σύνολο της περιοχής είτε επιλεκτικά στις περιοχές ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Πάνω σε αυτό το μοντέλο προβλήθηκαν με διάφορους τρόπους οι πληροφορίες των μετρήσεων και υπολογίστηκαν με τη χρήση κυρίως της τεχνικής της παρεμβολής (interpolation) 5 κατά περίπτωση οι πυκνότητες των ευρημάτων προκειμένου να προσδιοριστούν περιοχές με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Παράλληλα με βάση αυτό το μοντέλο πραγματοποιήθηκαν μια σειρά μετρήσεων και μελετών που έχουν σχέση με τη γεωγραφική θέση των οικισμών ανά περίοδο. Ελέγχθηκαν έτσι οι αποστάσεις του κάθε οικισμού από τους υπόλοιπους 6 αλλά και η 4 Η ψηφιοποίηση του μοντέλου εδάφους αποτέλεσε προϊόν της δημιουργικής συνεργασίας με το Εργαστήριο Γεωφυσικής - Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης & Αρχαιοπεριβάλλοντος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (Alexakis et. al. 2008) τον διευθυντή του οποίου, κ. Απ. Σαρρή, οφείλω να ευχαριστήσω θερμά. 5 ArcToolbox - Spatial Analyst Tools - Interpolation - Natural Neighbor 6 ArcToolbox - Analysis Tools - Proximity - Create Thiessen Polygons και ArcToolbox - Spatial Analyst Tools - Density

σχέση τους με φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής, όπως ρέματα ποτάμια, βουνά, ακτογραμμές, κλίσεις και κατηγορίες εδαφών 7. Διερευνήθηκε επίσης η δυνατότητα ορατότητας μεταξύ των οικισμών και υπολογίστηκαν οι περιοχές ορατότητας από κάθε οικισμό προς το σύνολο της εδαφικής έκτασης γύρω του 8. Τέλος, υπολογίστηκαν πιθανές πεζοπορικές διαδρομές επικοινωνίας με βάση την αρχή της ελάχιστης προσπάθειας και το υπάρχον φυσικό ανάγλυφο 9. Σε ένα επόμενο στάδιο έρευνας, όλες οι παραπάνω πληροφορίες μπορούν πλέον να αποτελέσουν το υπόβαθρο για την καταγραφή και επεξεργασία πιο σύνθετων πολιτιστικών πληροφοριών, όπως είναι η γεωγραφική κατανομή συγκεκριμένων τεχνέργων ή επί μέρους χαρακτηριστικών του υλικού πολιτισμού και η διερεύνηση δικτύων επικοινωνίας, επαφών και ανταλλαγών. Από την παραπάνω προσέγγιση συνολικά, προκύπτουν ενδιαφέρουσες ενδείξεις για τη χρήση του χώρου γύρω από τους νεολιθικούς οικισμούς και για τον τρόπο κατανομής τους στο χώρο γενικότερα, οι οποίες θα αναφερθούν συνοπτικά παρακάτω. Σε γενικές γραμμές διαπιστώθηκε ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο κατανομής των ευρημάτων γύρω από τους οικισμούς που ελέγχθηκαν. Συγκεκριμένα σε σχέση με τους οικισμούς με τα χαρακτηριστικά της μαγούλας διαπιστώθηκε αυξημένη συγκέντρωση ευρημάτων εντός των ορίων του κάθε οικισμού, σταδιακή μείωση της πυκνότητας προς τα εξωτερικά όρια του μέχρι τον ολικό μηδενισμό των μετρήσεων σε μικρή απόσταση από αυτόν και τέλος σαφώς εντοπισμένη χωρικά επανεμφάνιση μικρών συγκεντρώσεων περιορισμένης έκτασης σε διάφορα σημεία που περιέχονται σε μια ζώνη ακτίνας έως και 400 500 μέτρα περιμετρικά του κάθε οικισμού. Σε μόνο μία περίπτωση, αυτή του οικισμού της Τελικής Νεολιθικής στον κόμβο των Μικροθηβών (Αδρύμη Σισμάνη, 2004), η εικόνα είναι διαφορετική. Διαπιστώθηκε δηλαδή σημαντικά ευρύτερη κατανομή της κεραμικής σε μια σχετικά μεγάλη έκταση, χωρίς να διακρίνεται κάποια κεντρική περιοχή συγκέντρωσης σε αντίθεση με ότι συμβαίνει στους υπόλοιπους οικισμούς. Με βάση τα παραπάνω και σε συνδυασμό με τα δημοσιευμένα μέχρι σήμερα στοιχεία από τις σωστικές ανασκαφές που έχουν πραγματοποιηθεί εκεί, ο συγκεκριμένος οικισμός συγκεντρώνει αρκετές ενδείξεις για να θεωρηθεί ενδεχομένως ως ένας οικισμός εκτεταμένης μορφής, όπως γνωρίζουμε από παραδείγματα σε βορειότερες περιοχές κυρίως της Μακεδονίας αλλά και από τη Θεσσαλία (Kotsakis, 1999; Pappa & Besios, 1999; Toufexis, 2008). Είναι ωστόσο προφανές ότι ένα τέτοιο συμπέρασμα χρειάζεται επιβεβαίωση από ανασκαφικά δεδομένα σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη έκταση. Όσον αφορά την ερμηνεία των μεμονωμένων κατανομών που διαπιστώθηκαν γύρω από τις μαγούλες μπορούν να προταθούν μια σειρά από δραστηριότητες που ενδεχομένως συνέβαλαν στη δημιουργία τους. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει αρχικά να εξεταστούν και να αποκλειστούν, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό, διάφοροι μετααποθετικοί παράγοντες, φυσικοί ή τεχνητοί, που ενδεχομένως είναι υπεύθυνοι για τη μετακίνηση του αρχαιολογικού υλικού. Όσον αφορά δραστηριότητες των ίδιων των νε- 7 ArcToolbox - Analysis Tools - Proximity - Buffer 8 ArcToolbox - Surface - Viewshed 9 ArcToolbox - Spatial Analyst Tools Distance

. µ À 53 ολιθικών κατοίκων που θα μπορούσαν να αφήνουν υλικά κατάλοιπα στο χώρο γύρω από τους οικισμούς, αναφέρονται ενδεικτικά οι εργασίες που έχουν σχέση με την αγροτική και την κτηνοτροφική ζωή, η πιθανή ύπαρξη μεμονωμένων οικημάτων ή κατασκευών έξω από τον κυρίως οικισμό, η απόρριψη μη χρήσιμων αντικειμένων περιμετρικά του οικισμού και πιθανόν η ύπαρξη τόπων ταφής σε πρωτογενές ή δευτερογενές επίπεδο. Για όλα τα παραπάνω υπάρχουν πλέον σήμερα γνωστά παραδείγματα ανασκαμμένων θέσεων και στη Θεσσαλία, με βάση τα οποία μπορούν να τεκμηριωθούν (Βουζαξάκης 2008, 304 κ. εξ.). Ως αρωγός σε αυτή την προσπάθεια σύγκρισης των ευρημάτων και παρατηρήσεων της έρευνας στον Αλμυρό με τα αντίστοιχα από άλλες νεολιθικές θέσεις, οργανώθηκε μια παρόμοιου τύπου έρευνα γύρω από το Σέσκλο. Σκοπός ήταν να αποτυπωθεί η εικόνα διασποράς των ευρημάτων γύρω από το συγκεκριμένο οικισμό με τη γνωστή οργάνωση του χώρου σε διακριτές οικιστικές νησίδες εκτός του κυρίως γηλόφου (Kotsakis, 1994), και στη συνέχεια να συγκριθεί με τις αντίστοιχες εικόνες που προέκυψαν στους νεολιθικούς οικισμούς της περιοχής του Αλμυρού. Η προσέγγιση αυτή έδειξε αρκετές ομοιότητες σε κάποιες περιπτώσεις οικισμών αλλά χωρίς να είναι εύκολη η επιβεβαίωση ενός ανάλογου μοντέλου ανάπτυξης. Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η εντατική επιφανειακή έρευνα που πραγματοποιήθηκε αποτέλεσε την αφορμή και την αφετηρία για μια σειρά παρατηρήσεις και ελέγχους σχετικά με την οργάνωση και τη χρήση του χώρου έξω και γύρω από τους νεολιθικούς οικισμούς. Τα αναλυτικά δεδομένα που συγκεντρώθηκαν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για περαιτέρω ανάπτυξη της έρευνας. Ίσως είναι η στιγμή για περισσότερη συστηματική έρευνα πεδίου, με την οργάνωση εντατικών επιφανειακών ερευνών και στη Θεσσαλία. Με τον τρόπο αυτό θα καταστεί δυνατό να ελεγχθούν μια σειρά από αρχαιολογικά ζητήματα και να καταγραφεί η κατανομή των επιφανειακών ευρημάτων, έστω και την ύστατη στιγμή, σε ένα τοπίο που αλλάζει ταχύτατα μέσα από δημόσια και ιδιωτικά έργα μεγάλης κλίμακας, αλλά και μέσα από τη σύγχρονη γεωργική και κτηνοτροφική δραστηριότητα που έχουν χάσει πλέον τον ήπιο χαρακτήρα τους. Διότι ίσως να έχει δίκιο ο Cherry, J. που σημειώνει σχετικά με τα δεδομένα των επιφανειακών ερευνών ότι πιθανόν να είμαστε η τελευταία γενιά ή περίπου η τελευταία, που θα μπορεί να έχει πρόσβαση σε μία λίγο ή πολύ ανέπαφη αρχαιολογική πληροφορία (Cherry, 2003, 157). Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε μπορεί προφανώς να βελτιωθεί και να προσαρμοστεί στις ανάγκες που θα παρουσιαστούν κατά περίπτωση. Είναι αρκετά σημαντικό ωστόσο, να επισημανθεί ότι η χρήση μεθοδολογιών αιχμής όσον αφορά τον εντοπισμό και την καταγραφή της γεωγραφικής θέσης και των κινήσεων του ερευνητή με τη βοήθεια των δορυφόρων αλλά και όσον αφορά την ψηφιακή καταγραφή των δεδομένων σε πραγματικό χρόνο στο πεδίο, αφενός κατέστησε την έρευνα περισσότερο ευέλικτη και της προσέδωσε νέες δυνατότητες και αφετέρου ως ένα σημαντικό βαθμό την διαμόρφωσε πρακτικά και της έδωσε τη συγκεκριμένη μορφή. Με αφορμή την παραπάνω παρατήρηση θα μπορούσε να ξεκινήσει μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με το ρόλο της μεθοδολογίας στην διαμόρφωση της μορφής και των

αποτελεσμάτων της εκάστοτε έρευνας αλλά και ειδικότερα στην επίδραση των νέων τεχνολογιών στον τρόπο που προσεγγίζουμε και ερμηνεύουμε πλέον τα παλαιότερα αλλά και τα νεότερα αρχαιολογικά δεδομένα. Επί του παρόντος όμως, ίσως έχει μεγαλύτερη σημασία να τονισθεί ότι αυτά που τελικά καθορίζουν μία έρευνα είναι τα ερωτήματα που τίθενται κάθε φορά, τα οποία είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένα με τις τρέχουσες κοινωνικές, οικονομικές και τεχνολογικές συνθήκες. Υπό αυτή την έννοια κάθε έρευνα για το παρελθόν, με οποιαδήποτε μέσα και μεθοδολογία και αν διεξάγεται, δεν μπορεί παρά να περιέχει σημαντικό ποσοστό του παρόντος, σε μια αναπόφευκτη σχέση αλληλεπίδρασης. Βιβλιογραφία Αδρύμη - Σισμάνη, Β. (2004) Έργα Εθνικής Οδού ΠΑΘΕ. Τμήμα Αλμυρός Αερινό. Χ.Θ. 296.550, Οικισμός τελικής νεολιθικής - πρώιμης εποχής χαλκού. Αρχαιολογικό Δελτίο 53 (1998), Χρονικά Β2, 425. Alexakis, D. - Astaras, Th. - Sarris, A. - Vouzaxakis, K. - Karimali, L. (2008) Reconstructing the Neolithic Landscape of Thessaly through a GIS and Geological Approach. In Posluschny, K. Lambers, I. Herzog (eds) 2008, Proceedings of the 35th International Conference on Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology (CAA), Berlin Andreou, S., Kotsakis, K. (1999) Counting people in an artifact poor landscape. The langadas case, Macedonia, Greece.. In Bintliff J. - Sbonias, K. (eds) Reconstructing Past Population trends in Mediterranean Europe, pp. 35-44. The Archaeology of Mediterranean Landscapes 1. Oxbow Books. Oxford. Bintliff, J.L. & Snodgrass, A. (1985) The Cambridge / Bradford Boeotian expedition: the first four years. Journal of Field Archaeology 12, pp. 123-161. Βουζαξάκης, Κ. (2008) Γεωγραφικά Πρότυπα και θεωρίες του διακοινοτικού χώρου στη Νεολιθική Θεσσαλία. Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. http://invenio.lib.auth.gr/record/114226?ln=el Βουζαξάκης, Κ. (2009) Νεολιθικές θέσεις στη Μαγνησία. Ανασκόπηση - Ανασύνθεση δεδομένων. Στο Μαζαράκης Αινιάν,Α. (επιμ.) 2 ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας. Από τους Προϊστορικούς στους νεότερους χρόνους. Βόλος 16-19 Μαρτίου 2006. Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΥΠ.ΠΟ., σελ. 61-74. Βόλος. Cherry, J.F. (1983) Frogs round the pond: Perspectives on current archaeological survey projects in the Mediterranean region. In Keller, R.D., Rup, W.D. (eds) Archaeological survey in the Mediterranenan region, pp. 375-415. BAR International Series 155. Oxford. British Archaeological Reports. Cherry, J.F. (2003) Archaeology beyond the Site: regional Survey and Its Future. In Papadopoulos, K.J. Leventhal, M.R. (eds) Theory and Practice in Mediterranean Archaeology: Old World and New World Perspectives. Cotsen Advanced Seminars 1. pp. 137 159. The Cotsen Institute of Archaeology. University of California. Los Angeles. Γαλλής, Κ. (1992) Άτλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλικής Πεδιάδας. Εταιρεία Ιστορικών Ερευνών Θεσσαλίας. Λάρισα.

. µ À 55 Halstead, P. (1984) Strategies for Survival: An Ecological Approach to Social and Economic Change in the Early Farming Communities of Thessaly, N. Greece. Unpublished Phd thesis at the University of Cambridge. Higgs, E.S., Vita-Finzi, C. (1972) Prehistoric Economies: a territorial approach. In Higgs, E.S. (ed) Papers in Economic Prehistory, pp. 27-36. Cambridge University Press. Cambridge. Ιντζεσίλογλου, Α. (1995) Ελληνοϊταλικό πρόγραμμα επιφανειακών ερευνών, Αρχαιολογικό Δελτίο 45 (1990), Χρονικά, 210-211. Ιντζεσίλογλου, Α. (1998) Ελληνοϊταλικό πρόγραμμα επιφανειακών ερευνών, Αρχαιολογικό Δελτίο 48 (1993), Χρονικά Β1, 240-243. Ιντζεσίλογλου, Α. (2000) Ελληνοϊταλικό πρόγραμμα επιφανειακών ερευνών, Αρχαιολογικό Δελτίο 50 (1995), 373 374. Kotsakis, K. (1994) The use of habitational space in Neolithic Sesklo. In La Thessalie, Actes du Colloque International, Lyon 17-22 Avril 1990. Vol. A. pp. 125-130. Ministère Grec de la Culture. Athènes. Kotsakis, K. (1999) What Tells can Tell: Social Space and Settlement in the Greek Neolithic. Στο Halstead, P. (ed) Neolithic Society in Greece. Sheffield Studies in Aegean Archaeology, 2, σελ. 66-76. Sheffield Academic Press. Sheffield. Pappa, M & Besios, M. (1999). The Neolithic Settlement at Makrigialos, Pieria, Greece. Journal of Field Archaeology 26(2), σελ. 177-195. Perlès C. (2001) The Early Neolithic in Greece. Cambridge University Press. Cambridge. Reinders, H.R. (2004) (ed) Prehistoric Sites at the Almiros and Sourpi Plains (Thessaly Greece). Koninklijke van Gorcum. Assen. Toufexis, G. (2008) Recent Neolithic Research in the Eastern Thessalian Plain, Greece: A Preliminary Report. In Erkanal, H., Hauptmann, H., Şahoğlu, V. & Tuncel, R. (eds), Proceedings of the International Symposium: The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, pp. 569-580. Ankara University. Ankara. Τσούντας, Χρ. (1908) Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα. Wheatley, D. (1995) Cumulative Viewshed Analysis: a GIS-based method for investigating intervisibility, and its archaeological application. In Lock, G. & Stancic, Z. (eds) Archaeology and GIS: A European Perspective, pp. 171-187. Rutledge. London. Wilkinson, T.J. (1989) Extensive Sherd Scatters and Land-Use Intensity: Some Recent Results. Journal of Field Archaeology, 16.1, 31-46.