Γυμνάσιο Πύλου. Πρόγραμμα Περιβαλοντικής Αγωγής

Γυμνάσιο Πύλου Πρόγραμμα Περιβαλοντικής Αγωγής 2014-2015

2

Η ομάδα μας Παιδαγωγική ομάδα Λαδάς Γιάννης, Γεωλόγος MSc Μαθητική ομάδα Αδαμόπουλος Ηλίας Β2 Βεϊζη Άντζελα Β2 Ζέκθι Λέιντι Β1 Καρλής Κωσταντίνος Β1 Καστόρα Ειρήνη Β2 Κιόσια Κασσάνδρα Β2 Κοντογόνη Φωτεινή Β2 Κορακάκη Κωνσταντίνα Β1 Κότσιρα Χριστίνα Β1 Κουφόγιωργα Ελένη Β2 Κούτρη Αφροδίτη Β2 Κωτσίρης Ιωάννης Β2 Κωτσίρη Ειρήνη Β2 Μέμα Ιρένα Β3 Μεμουσάι Καζίμ Β1 Πολίτη Αμαλία Β1 Πόπορη Κωνσταντίνα Β3 Σαχινάι Ορέστ Β1 Σκώκου Φιορεντίνα Β1 Τοντόροβα Τάνυα Β1 Τσαούση Εύη Β3 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 2. ΠΡΩΤΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ... 6 2.1. Πλατεία Τριών Ναυάρχων... 6 2.2. Νιόκαστρο... 8 2.3. Υδραγωγείο...12 2.4. Όρος Άγιος Νικόλαος...13 3. ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ... 14 3.1. Λιμνοθάλασσα Γιάλοβας...14 3.2. Βοϊδοκοιλιά...17 3.3. Σπηλιά Νέστορα...19 3.4. Παλαιόκαστρο...22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 24 4

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ευρύτερη περιοχή της Πύλου συνδυάζει ένα πλούσιο ιστορικό παρελθόν με ένα εκπληκτικό φυσικό περιβάλλον με τοπία που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο γοητευτικά της Ελλάδας. Παρουσιάζει πολύπλοκη γεωλογική δομή με την ύπαρξη πολλών διαφορετικών μορφολογικών ενοτήτων ενώ επιπλέον παρουσιάζει συνεχή κατοίκηση από την παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα την ύπαρξη πληθώρας αρχαιολογικών χώρων διαφορετικών ιστορικών περιόδων. Εικ. 1. Στην περιοχή της Πύλου μέσα σε μια μικρή γεωγραφική έκταση εντοπίζονται διαφορετικές μορφολογικές ενότητες, ποικίλα οικοσυστήματα και πολυάριθμοι αρχαιολογικοί χώροι. Για όλους αυτούς τους λόγους η περιοχή της Πύλου αποτελεί έναν ιδανικό τόπο για τον καθορισμό διαδρομών (μονοπατιών) μέσω ων οποίων ένας επισκέπτης θα 5

γνωρίσει το φυσικό, το ιστορικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον της περιοχής. Στα πλαίσια αυτά καθορίσαμε δύο γεωπολιτιστικές - γεωπεριβαλλοντικές διαδρομές στην περιοχή της Πύλου με επιμέρους θέσεις για την κάθε διαδρομή. Ως γεωπολιτιστικές γεωπεριβαλλοντικές διαδρομές έχουμε ορίσει τους φυσικούς δρόμους μιας περιοχής, δρόμους που συνδέουν περιοχές μεταξύ τους, δρόμους που διαβαίνουν οι άνθρωποι για τις ανάγκες επιβίωσής τους και την κοινωνική τους δραστηριότητα, και μεταφορικά δρόμους μονοπάτια διαθεματικής διεπιστημονικής γνώσης. Οι θέσεις κάθε διαδρομής αποτελούν μνημεία φυσικής, γεωλογικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε αυτές τις δύο διαδρομές και ελπίζουμε να σας πείσουμε να επισκεφθείτε τα γοητευτικά τοπία και τα αρχαιολογικά μνημεία της όμορφης περιοχής μας. 2. ΠΡΩΤΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ Η πρώτη γεωπολιτιστική γεωπεριβαλλοντική διαδρομή ξεκινά από την πόλη της Πύλου και καταλήγει στην κορυφή του όρους Αγ. Νικόλαος. Περιλαμβάνει τις θέσεις που παρουσιάζονται στην Εικ. 2. Εικ. 2. Η πρώτη γεωπολιτιστική γεωπεριβαλλοντική διαδρομή με τις επιμέρους θέσεις. 1. Πλατεία Τριών Ναυάρχων 2. Νιόκαστρο 3. Υδραγωγείο 4. Αγ. Νικόλαος 2.1. Πλατεία Τριών Ναυάρχων Η διαδρομή μας ξεκινάει από την κεντρική πλατεία της Πύλου, την πλατεία Τριών Ναυάρχων, που είναι το κέντρο της ζωής της πόλης και σημείο αναφοράς του τόπου. Η σημερινή πόλη της Πύλου σχεδιάστηκε και χτίστηκε αμφιθεατρικά γύρω από το λιμάνι και την κεντρική πλατεία σε σχέδια των μηχανικών του γάλλου στρατηγού Μαιζώνα μετά το 1827. 6

Εικ. 3. Πανοραμική άποψη της πόλης της Πύλου με την κεντρική πλατεία. Στην κεντρική πλατεία ο επισκέπτης θα συναντήσει τον αιωνόβιο πλάτανο της Πύλου που φυτεύτηκε από τον Πέτρο Λυκούδη το 1880. Επίσης θα δει το μνημείο των Τριών Ναυάρχων, αρχηγών των τριών συμμαχικών στόλων που αντιμετώπισαν τον Τουρκοαιγυπτιακό στόλο στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Εικ. 4. Ο Αιωνόβιος Πλάτανος της Πύλου. Εικ. 5. Το Μνημείο των Τριών Ναυάρχων. Κοντά στην πλατεία Τριών Ναυάρχων βρίσκεται και το αρχαιολογικό μουσείο της Πύλου με σημαντικά εκθέματα από την ευρύτερη περιοχή που χρονολογούνται από τη Νεολιθική εποχή έως και τα Ρωμαϊκά χρόνια. Εικ. 6 & 7. Εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύλου. 7

Σε μικρή απόσταση από την κεντρική πλατεία δεσπόζει η αναπαλαιωμένη οικία του σπουδαίου χρυσού ολυμπιονίκη Κωστή Τσικλητήρα που αποτελεί τοπικό ήρωα και σύμβολο της Πύλου. Εκεί σήμερα στεγάζεται μια συλλογή με αντικείμενα και πίνακες από την Ελληνική Επανάσταση (συλλογή René Puaux). 2.2. Νιόκαστρο Εικ. 8 & 9. Η οικία του χρυσού Ολυμπιονίκη Κωστή Τσικλητήρα. Από την πλατεία Τριών Ναυάρχων ανηφορίζοντας τον επαρχιακό δρόμο προς Μεθώνη ο επισκέπτης θα βρεθεί μετά από λίγες εκατοντάδες μέτρα στην είσοδο του Νιόκαστρου. Α. Ιστορία Νιόκαστρου Οικοδομήθηκε από τους Τούρκους το 1573 αμέσως μετά την ήττα τους στη ναυμαχία της Ναυπάκτου για να ελέγχουν την νότια είσοδο στον κόλπο του Ναυαρίνου. Χτίστηκε στο λόφο πάνω από τη σημερινή Πύλο την εποχή που οι οχυρωματικοί κανόνες επέβαλαν τα πυροβόλα όπλα. Εικ. 10. Η θέση του Νιόκαστρου. Εικ. 11. Γενική άποψη του Νιόκαστρου. 8

Πριν την επανάσταση του 1821 η πόλη της Πύλου βρισκόταν μέσα στο κάστρο και κατοικούσαν σε αυτή μόνο Τούρκοι ενώ οι Έλληνες κατοικούσαν σε δικό τους συνοικισμό έξω από το κάστρο. Εγκαταλείφτηκε σαν χώρος κατοικίας το 1828. Η μεγάλη στρατηγική σημασία του οχυρού για τον έλεγχο της εισόδου στον όρμο του Ναβαρίνου οδήγησε σε αρκετές καταλήψεις ανά τους αιώνες. Το Νιόκαστρο καταλαμβάνεται από τον δόγη Φραντζέσκο Μοροζίνι, αρχηγό των Ενετικών δυνάμεων το 1687. Η Πελοπόννησος διαιρείται από τους Ενετούς σε 4 διαμερίσματα ένα από τα οποία ήταν αυτό της Μεσσηνίας με πρωτεύουσα το Ναβαρίνο. Το καλοκαίρι του 1715 μια μεγάλη τουρκική στρατιά υπό τον Μεγάλο Βεζύρη Σιλιχτάρ Νταμάντ Αλή πασά, καταλαμβάνει όλο το Μοριά και μαζί τα κάστρα της Πύλου. Εικ. 12. Άποψη των προμαχώνων και του οχυρωματικού περιβόλου του κάστρου. Το 1770 οι αδερφοί Ορλώφ με εντολή της αυτοκράτειρας της Ρωσίας Αικατερίνης Β καταλαμβάνουν προσωρινά το Ναβαρίνο με τη βοήθεια των ξεσηκωμένων Ελλήνων. Γρήγορα όμως αποχωρούν αφήνοντας τους κατοίκους στο έλεος των Αλβανών που ενίσχυαν τις τουρκικές δυνάμεις. Μετά την αποχώρηση των Ρώσων οι Τούρκοι κράτησαν το Νιόκαστρο άλλα 50 χρόνια, μέχρι την Ελληνική Επανάσταση. Το 1821, κατά την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, οι Έλληνες θα πολιορκήσουν το Νιόκαστρο και θα το καταλάβουν στις 7 Αυγούστου. Το 1825 ο Ιμπραήμ πολιορκεί το Νιόκαστρο. Αρχικά κυριεύει τη Σφακτηρία και κατασφάζει τους 200 υπερασπιστές της και μαζί τον Ιταλό Φιλέλληνα Σανταρόζα. Στη συνέχεια κανονιοβολεί για 3 ημέρες το Νιόκαστρο που αναγκάζεται στις 11 Μαίου 1825 να συνθηκολογήσει λόγω έλλειψης τροφών, πολεμοφοδίων και προοπτικής ενίσχυσης. Τον Σεπτέμβριο του 1828 ο Ιμπραήμ παραδίδει το Νιόκαστρο μαζί με τα υπόλοιπα φρούρια της Μεσσηνίας στο γαλλικό εκστρατευτικό σώμα υπό τον στρατάρχη Μαιζώνα και αποχωρεί από την Πελοπόννησο μαζί με το τελευταίο τμήμα του αιγυπτιακού στρατού. Οι γάλλοι μηχανικοί αρχίζουν την οικοδόμηση της πόλης της 9

Πύλου έξω από τα τείχη του κάστρου. Ο εντός των τειχών οικισμός κατεδαφίστηκε για να προσφέρει οικοδομικό υλικό στη νέα πόλη. Το 1834 το Νιόκαστρο μετατρέπεται σε φυλακή βαρυποινιτών επί ένα περίπου αιώνα. Οι στεγασμένοι από τις αψίδες χώροι της Ακρόπολης μετατρέπονται σε κελιά. Στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο (1941-1944), κατά τη διάρκεια της ιταλογερμανικής κατοχής, το Νιόκαστρο γίνεται αρχικά έδρα ιταλικού στρατηγίου και μετά την ιταλική συνθηκολόγηση γίνεται έδρα των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής. Β. Δομή Κάστρου Η οχυρωματική του κατασκευή είναι πλούσια και καλοδιατηρημένη. Είναι από τα καλύτερα σωζόμενα κάστρα στις μέρες μας. Έχει πληθώρα χαρακτηριστικών και κτισμάτων που μαρτυρούν την πορεία του μέσα στο χρόνο, από την τουρκική οχύρωση, τον στρατώνα του Γάλλου στρατηγού Maison, τις προσθήκες από την περίοδο της Β Ενετοκρατίας, το Ναό του Σωτήρος (πρώην τζαμί) και φυσικά την ακρόπολη του κάστρου με τις 6 τειχισμένες πλευρές και τους προμαχώνες της. Εικ. 13 & 14. Η δομή του Νιόκαστρου. Το κάστρο έχει δύο εισόδους, στις μέρες μας χρησιμοποιείται αυτή που βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο δεξιά της εξόδου της Πύλου στη διαδρομή για την Μεθώνη. Τα τείχη είναι κατασκευασμένα από πελεκημένους ασβεστόλιθους και είναι ενισχυμένα με προμαχώνες. Το κάστρο έχει περίμετρο 1.566 μ. και καταλαμβάνει συνολικά έκταση 80 στρεμμάτων. Έχει έξι πύργους (προμαχώνες): το βόρειο, το νότιο, του Αγίου Πατρικίου, της Αγίας Αγνής και του Αγίου Αντωνίου. Ο πύργος γνωστός και ως Castello da mare χτίστηκε από τους Τούρκους για την προστασία της περιοχής και έπειτα ενσωματώθηκε και στην υπόλοιπη οχύρωση. Χαρακτηριστικά κτήρια του κάστρου για επίσκεψη είναι: Οι Προμαχώνες Ο Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Το Μουσείο Ενάλιων Αρχαιοτήτων Η Ακρόπολη 10

Γ. Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στο Νιόκαστρο, στο μεγάλο περίβολο του κάστρου, θα αντικρίσει ο επισκέπτης το ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Ο Ναός αυτός αρχικά ήταν τζαμί για την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών του μουσουλμανικού πληθυσμού. Εικ. 15. Ο Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (πρώην Τζαμί). Κατά τη διάρκεια της σύντομης βενετικής κατοχής του Νιόκαστρου (1865-1715) λειτουργούσε σαν καθολική εκκλησία. Την περίοδο 1900-1930, ο ναός απέκτησε και το καμπαναριό που έχει μέχρι και στις μέρες μας. Σήμερα ο ναός βρίσκεται σε κατάσταση συντήρησης. Δ. Μουσείο Ενάλιων Αρχαιοτήτων Το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων στεγάζεται στο κτίριο Πασά. Το κτίριο αυτό είναι του 16ου αιώνα και ανακαινίστηκε πρόσφατα. Ο σκοπός του μουσείου είναι να φιλοξενήσει ευρήματα και υλικό από υποβρύχιες ανασκαφές, γεγονός που πρώτη φορά πραγματοποιείται στη χώρα μας. Αποβλέπει στο να ενημερώσει τον επισκέπτη για την δύσκολη διαδικασία της υποβρύχιας ανασκαφής, αλλά και για τον αρχαιολογικό πλούτο που κρύβουν οι θάλασσές μας και στην προκειμένη περίπτωση οι θάλασσες της Πελοποννήσου. Εικ. 16. Το εσωτερικό του μουσείου ενάλιων αρχαιοτήτων. 11

Στο Μουσείο αυτό δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στο φωτισμό διατηρώντας τον σε χαμηλά επίπεδα και ενισχύοντας τον σημειακά εκεί που χρειάζεται για ανάγνωση κειμένων και ανάδειξη εκθεμάτων όπως το ναυάγιο «Μέντωρ», το σκάφος του Έλγιν, ο οποίος είχε ένα ατύχημα κατά τη μεταφορά των κλοπιμαίων, των γλυπτών του Παρθενώνα, στην Μεγάλη Βρετανία. Στην κεντρική αίθουσα του Μουσείου θα περπατήσετε πάνω σε γυάλινο δάπεδο με κατάλληλο φωτισμό το οποίο καλύπτει ένα μεγάλο χάρτη της Πελοποννήσου με σημειωμένα επάνω του τα ναυάγια. Η οργάνωση των εκθεμάτων γίνεται ανάλογα με το γεωγραφικό στίγμα τους στο βυθό σε συνάρτηση με το χάρτη της Πελοποννήσου. Τα αντικείμενα της έκθεσης έχουν τοποθετηθεί σε ειδική κατασκευή σκελετού πλοίου που εντάχθηκε στην κεντρική αίθουσα και αποτελεί το μέσο του ταξιδιού. Ε. Η Ακρόπολη Είναι εξαγωνική με ισχυρούς προμαχώνες. Το 1834 οι στεγασμένοι από τις αψίδες χώροι της Ακρόπολης μετατρέπονται σε κελιά έως το 1941. Σήμερα στο εσωτερικό της τα πρώην κελιά της φυλακής διαμορφώθηκαν σε γραφεία, αποθήκες, χώρους εργασίας και ένα τμήμα τους, υπό μορφή ανοικτών θόλων, καλύπτει ημιυπαίθριες εκθεσιακές ανάγκες. Επίσης, η κεντρική πυριτιδαποθήκη έγινε αίθουσα συνεδρίων ή εκθέσεων. Εικ. 17. Η εξαγωνική Ακρόπολη. Εικ. 18. Το εσωτερικό της Ακρόπολης. 2.3. Υδραγωγείο Από την είσοδο του Νιόκαστρου ο επισκέπτης ανηφορίζοντας την επαρχιακή οδό προς Μεθώνη θα συναντήσει τις «Καμάρες» τμήμα του παλιού υδραγωγείου που ανεφοδίαζε με νερό το Νιόκαστρο. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα δημόσια έργα της οθωμανικής διοίκησης στη Μεσσηνία και η κατασκευή του τοποθετείται χρονικά στον 16ο αιώνα. Το Υδραγωγείο της Πύλου κτίστηκε για να εξυπηρετήσει της ανάγκες ύδρευσης του Νιόκαστρου καθώς πριν την Ελληνική Επανάσταση ο μουσουλμανικός πληθυσμός της πόλης κατοικούσε μέσα σε αυτό. Οι περισσότερες μαρτυρίες που διαθέτουμε για το υδραγωγείο προέρχονται από τους περιηγητές που επισκέφθηκαν κατά καιρούς την περιοχή. Πρόκειται για ένα 12

έργο με δύο τμήματα τα οποία συναντώνται λίγο πριν το Νιόκαστρο. Το ένα και πιο παλιό, μετέφερε το νερό από τη θέση «Παλαιό Νερό», νοτιοανατολικά του κάστρου, μέσα σε πήλινο αγωγό. Το νεώτερο, πιο εντυπωσιακά κατασκευασμένο, μετέφερε το νερό με κτιστή αύλακα από τις πηγές «Κουμπέ», πλησίον του χωριού Χανδρινός, 15 χλμ. βορειοανατολικά του κάστρου. Εικ. 19. Το Οθωμανικό Υδραγωγείο με τις χαρακτηριστικές καμάρες. Εικ. 20. Το Υδραγωγείο στην περιοχή του οικισμού Χανδρινός. Το τμήμα αυτό του υδραγωγείου ακολουθεί το ανάγλυφο του εδάφους, άλλοτε γεφυρώνοντας ρέματα και μικρούς χείμαρρους της περιοχής και άλλοτε διερχόμενο υπογείως, για να καταλήξει τελικά στην θέση «Καμάρες» στα περίχωρα της Πύλου, όπου συναντάται με το αρχαιότερο τμήμα. Κατόπιν εισέρχονται υπογείως στο κάστρο και καταλήγουν σε υπέργεια κρήνη εντός του Νιόκαστρου. 2.4. Όρος Άγιος Νικόλαος Νότια της πόλης της Πύλου δεσπόζει ένα επίμηκες βουνό, σε διεύθυνση Β-Ν, ο Αγ. Νικόλαος με μέγιστο υψόμετρο 484μ. Έχει αξεπέραστο φυσικό πλούτο καθώς συνδυάζει βουνό και θάλασσα και πλούσια μεσογειακή βλάστηση. Στην επίπεδη κορυφογραμμή του η ισπανική εταιρία Gamesa έχει τοποθετήσει μια σειρά από έξι ανεμογεννήτριες. Εικ. 21. Οι ανεμογεννήτριες στην κορυφή του όρους Αγ. Νικόλαος. 13

3. ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ - ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ Η δεύτερη γεωπολιτιστική γεωπεριβαλλοντική διαδρομή ξεκινά από τη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας και καταλήγει στην κορυφή του υψώματος στη χερσονήσο του Κορυφασίου. Περιλαμβάνει τις θέσεις που παρουσιάζονται στην Εικ. 22. Εικ. 22. Η δεύτερη γεωπολιτιστική γεωπεριβαλλοντική διαδρομή με τις επιμέρους θέσεις. 1. «Μονοπάτι της Φύσης» - Λιμνοθάλασσα Γιάλοβας 2. Βοϊδοκοιλιά 3. Σπηλιά Νέστορα 4. Παλαιόκαστρο 3.1. Λιμνοθάλασσα Γιάλοβας Βρίσκεται 10 χλμ βόρεια της Πύλου και αποτελεί μια από τις 10 μεγαλύτερες λιμνοθάλασσες της Ελλάδας έχοντας μεγάλη οικολογική σημασία. Αποτελεί μια ζώνη προστασίας για πληθυσμούς πουλιών και ζώων που ανήκει στο δίκτυο Natura 2000. Α. Περιγραφή της λιμνοθάλασσας Η Λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας είναι ένας υφάλμυρος υγρότοπος που δέχεται την εισροή του θαλασσινού νερού και των γλυκών νερών των ποταμών Τυφλομύτη και Ξερολάγκαδο. Είναι μια από τις δέκα μεγαλύτερες λιμνοθάλασσες τις Ελλάδας. Η έκτασή της είναι περίπου 2.500 στρέμματα και τα νερά της είναι ρηχά με μέγιστο βάθος που δεν ξεπερνά το ένα μέτρο. Ο υγρότοπος μπορεί να χωριστεί σε υφάλμυρες λιμνοθάλασσες και έλη γλυκού νερού. Πίσω από αυτά υπάρχει μια ενδιάμεση ζώνη καλλιεργήσιμης γης και μακίας βλάστησης. Η βλάστηση στη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας αποτελείται από είδη που φυτρώνουν στα έλη γλυκού νερού και στους αλμυρόβαλτους, με μικρές συστάδες από αρμυρίκια. Η μακία βλάστηση και τα φρύγανα χαρακτηρίζουν τον περίγυρο της λιμνοθάλασσας, ενώ σημαντική θέση έχει και η αγροτική ζώνη, η οποία κυριαρχείται από ελαιώνες. 14

Εικ. 23. Γενική άποψη της λιμνοθάλασσας από τα δυτικά. Εικ. 24. Πουλιά στη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας. Β. Οικολογική σημασία της λιμνοθάλασσας Η λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας αποτελεί το νοτιότερο υγρότοπο διεθνούς σημασίας των Βαλκανίων αφού είναι ένας πολύ σημαντικός σταθμός για χιλιάδες πουλιά που χρησιμοποιούν τη διαδρομή της Δυτικής Ελλάδας κατά τη μετανάστευση τους. Το Φθινόπωρο, τα μεταναστεύοντα πουλιά προς τις Αφρικανικές χώρες κάτω από τη Σαχάρα βρίσκουν εδώ τον τελευταίο Ευρωπαϊκό υγρότοπο πριν από τη μεγάλη τους πτήση πάνω από τη Μεσόγειο και την έρημο της Σαχάρας, ένα ασταμάτητο ταξίδι 3000km. Κατά την Ανοιξιάτικη μετανάστευση γίνεται ακριβώς το αντίθετο. Εικ. 25. Μερικοί από τους πιο συχνούς επισκέπτες της λιμνοθάλασσας. Έχουν καταγραφεί έως σήμερα 271 είδη πουλιών στη λιμνοθάλασσα από τα οποία τα 81 έχουν αναγνωρισθεί ως απειλούμενα στην Ευρώπη ενώ 4 από αυτά απειλούνται 15

παγκοσμίως. Συνολικά σύμφωνα με τους υπολογισμούς, αγγίζουν τα 2 δις σε αριθμό. Από τα 442 είδη πουλιών που έχουν καταγραφεί στον ελληνικό χώρο, περισσότερα από 270 έχουν εντοπιστεί στη Γιάλοβα. Εκτός από πουλιά, η περιοχή φιλοξενεί και έναν εντυπωσιακό αριθμό θηλαστικών, ερπετών, αμφίβιων και ψαριών. Σήμερα η λιμνοθάλασσα είναι ιδανικός τόπος για την επιστημονική έρευνα, την περιβαλλοντική εκπαίδευση και την απόλαυση της φύσης. Έχει ενταχθεί επίσημα στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000 ως Ζώνη Ειδικής προστασίας (ΖΕΠ) για την ορνιθοπανίδα και ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ), ενώ έχει επίσης αναγνωριστεί ως Καταφύγιο Άγριας Ζωής και Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά. Στην ευρύτερη περιοχή της Πύλου έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 εκτός από τη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας και ο όρμος του Ναυαρίνου και η νήσος Σφακτηρία. Εικ. 26. Οι περιοχές που έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 στην ευρύτερη περιοχή της Πύλου. Γ. Ο Χαμαιλέοντας της Πύλου Οι χαμαιλέοντες της Πύλου αναφέρθηκαν και περιγράφτηκαν για πρώτη φορά το 1989 και μόλις το 1998 αναγνωρίσθηκε ότι ανήκουν σε ξεχωριστό είδος, τον αφρικανικό χαμαιλέοντα που στην Ευρώπη βρίσκεται μόνο στην περιοχή της Πύλου. Είναι ερπετό προσαρμοσμένο σε ζεστά κλίματα που ζει σε δενδρώδη βλάστηση και έχει την ικανότητα να γαντζώνεται εύκολα πάνω σε κλαδιά. Διαθέτει μακριά ουρά και εξογκωμένα μάτια κινούμενα ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Εικ. 27. Ο Χαμαιλέοντας της Πύλου. 16

Το χαρακτηριστικό του είναι ότι αλλάζει χρώματα, το οποίο του χρησιμεύει ως καμουφλάζ, σαν ρυθμιστής θερμοκρασίας σώματος και ως μέσο επικοινωνίας μεταξύ του είδους. Τρέφεται με διάφορα έντομα τα οποία πιάνει με τη μακριά και κολλώδη γλώσσα του. Το μέγεθος του μπορεί να φτάσει τα 47 εκ., πολύ μεγαλύτερο από τον Ευρωπαϊκό χαμαιλέοντα. Δ. Το Μονοπάτι της Φύσης Το μονοπάτι της Φύσης δημιουργήθηκε από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία στη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας, μέσα στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE- Nature. Το μονοπάτι αυτό αποτελεί μια διαδρομή 1 χλμ. και διασχίζει τα 8 σημαντικότερα οικοσυστήματα της λιμνοθάλασσας. Η αρχή του βρίσκεται στο παλιό Αντλιοστάσιο της λιμνοθάλασσας. Εικ. 28. Το Μονοπάτι της Φύσης. Το μονοπάτι αυτό είναι μοναδικό στην Ελλάδα και έχει σκοπό τη γνωριμία του επισκέπτη με τη λειτουργία της φύσης, τη σημασία των μικρο-οικοσυστημάτων σε ένα υγρότοπο, την επίδραση του νερού στη διαμόρφωσή τους αλλά και τη επίδραση του ανθρώπου. Για κάθε οικοσύστημα υπάρχει πινακίδα που περιγράφει τον οικότοπο, τη βλάστηση που φυτρώνει εκεί και τους οργανισμούς που τον εποικίζουν όπως χελώνες, πουλιά, χαμαιλέοντας, βατράχια, ψάρια, έντομα κλπ. Οι κύριες απειλές για την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων της λιμνοθάλασσας είναι το παράνομο ψάρεμα, η αυξημένη αλατότητα στα έλη γλυκού νερού ως αποτέλεσμα της επιφανειακής και υπόγειας υδροληψίας για γεωργική χρήση, το μπάζωμα του υγροτόπου, η επέκταση των τουριστικών δραστηριοτήτων και το παράνομο κυνήγι. 3.2. Βοϊδοκοιλιά Συνεχίζοντας ο επισκέπτης λίγες εκατοντάδες μέτρα δυτικότερα θα βρεθεί στην όμορφη αμμώδη παραλία της Βοϊδοκοιλιάς με το χαρακτηριστικό ημικυκλικό σχήμα που διαχωρίζει τη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας από το Ιόνιο πέλαγος. Α. Γενική περιγραφή Η Βοϊδοκοιλιά είναι παραλία της Μεσσηνίας που θεωρείται από τις ομορφότερες της Μεσογείου. Είναι διάσημη κυρίως για το ολοστρόγγυλο σχήμα της που θυμίζει το γράμμα Ω. Βρίσκεται βόρεια της Πύλου, στις ακτές του Ιονίου και εφάπτεται με τη λιμνοθάλασσα της Γιάλοβας από την οποία χωρίζεται με μία λωρίδα αμμόλοφων. Η 17

παραλία και η ευρύτερη περιοχή έχει χαρακτηριστεί τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και είναι ενταγμένη στο Δίκτυο Natura 2000. Είναι ιδανική για μπάνιο σε ένα θεσπέσιο και ονειρικό φυσικό τοπίο όπου όποιες λέξεις και αν χρησιμοποιήσεις για την περιγραφή του θα είναι φτωχές. Εικ. 29 & 30. Η παραλία της Βοϊδοκοιλιάς. Στις πινακίδες που βρέθηκαν στο ανάκτορο του Νέστορα, αναφέρεται η λέξη βούβοτα. Ειδικοί μελετητές πιστεύουν ότι το βούβοτα, που αναφέρεται στις πινακίδες είναι η σημερινή Βοϊδοκοιλιά [βόδια + κοιλάς = η κοιλάδα των βοδιών]. Επίσης πιστεύεται ότι η παραλία της Βοϊδοκοιλιάς αντιστοιχεί στην παραλία Βουφράδα στην οποία σύμφωνα με την Οδύσσεια έφτασε το πλοίο του Τηλέμαχου κατά την άφιξή του στην Πελοπόννησο, με σκοπό να συναντήσει τον Νέστορα και τον Μενέλαο. Β. Ο Τάφος του Θρασυμήδη Πάνω από την Βοϊδοκοιλιά ο Παυσανίας ανέφερε ότι είχε δει τον θολωτό τάφο του Θρασυμήδη, ενός από τους επτά γιους του αρχαίου βασιλιά της Πύλου Νέστορα. Σήμερα στο ύψωμα στη βόρεια πλευρά της παραλίας της Βοϊδοκοιλιάς βρίσκονται τα ερείπια θολωτού τάφου της Μυκηναϊκής περιόδου. Εικ. 31 & 32. Ο λεγόμενος τάφος του Θρασυμήδη στη βόρεια πλευρά της Βοϊδοκοιλιάς. 18

Στον θολωτό αυτό τάφο της Μυκηναϊκής περιόδου (1680-1060 π.χ.) η πρώτη συστηματική ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του 1960 από το διάσημο αρχαιολόγο Σπύρο Μαρινάτο. Ο ανασκαφέας αυτός θεώρησε ότι πρόκειται για το ταφικό μνημείο του Θρασυμήδη. Ο τάφος ήταν μερικώς συλημένος, αλλά από τα εναπομείναντα κτερίσματα προσδιορίστηκε η ηλικία του. Εικ. 33 & 34. Ο τάφος του Θρασυμήδη σήμερα. Στην περιοχή αυτή ανασκάφηκε επίσης οικισμός της 4ης χιλιετίας π.χ. Ο Μυκηναϊκός θολωτός τάφος έχει χτιστεί πάνω στα ερείπια του προγενέστερου οικισμού. Ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή μαρτυρείται και κατά τα Ελληνιστικά χρόνια (323-31 π.χ.). Τα πήλινα πλακίδια και ειδώλια του 4ου-3ου αι. π.χ. που βρέθηκαν γύρω από τον θολωτό τάφο, μαρτυρούν την άσκηση προγονικής λατρείας σε επώνυμο ήρωα και συνδέονται πιθανότατα με μικρή κατασκευή, ίσως βωμό Ελληνιστικών χρόνων, που ερμηνεύτηκε ως ηρώο. Εικ. 35. Το γενεαλογικό δέντρο του βασιλιά Νέστορα και των απογόνων του. Εικ. 36. Ο Νέστορας με τους γιους του προσφέρουν θυσίες. 3.3. Σπηλιά του Νέστορα Νότια της Βοϊδοκοιλιάς, στην πλαγιά του υψώματος της χερσονήσου του Κορυφασίου, βρίσκεται η λεγόμενη σπηλιά του Νέστορα. Ο επισκέπτης μπορεί να βρεθεί σε αυτό το σπήλαιο μετά από ολιγόλεπτη ανάβαση από τη Βοϊδοκοιλιά. 19

Α. Γενική περιγραφή Είναι ένα καρστικό σπήλαιο που έχει δημιουργηθεί από τη διάβρωση των ασβεστολίθων της χερσονήσου του Κορυφασίου. Έχει 44μ. μήκος, 20μ. πλάτος και 30μ. ύψος. Είναι διθάλαμο, κωνικού σχήματος, με εντυπωσιακές πρασινωπές και γκρι αποχρώσεις και στα τοιχώματά του υπάρχουν λιγοστοί σταλακτίτες. Στο σπήλαιο αυτό κατά την παράδοση σταβλίζονταν τα βόδια του Νηλέα και του Νέστορα. Εικ. 37. Η σπηλιά του Νέστορα πάνω από τη Βοϊδοκοιλιά. Μέσα σε αυτό έχουν βρεθεί ίχνη κατοίκησης από τη Νεολιθική Εποχή. Το 1874 ο αρχαιολόγος Ερρίκος Σλήμαν ανακάλυψε στη σπηλιά όστρακα μυκηναϊκής εποχής, διαπιστώνοντας έτσι για πρώτη φορά την ύπαρξη της ζωής στη σπηλιά κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους. Σύμφωνα με την παράδοση στο σπήλαιο αυτό έκρυψε ο Νηλέας τα βόδια του Γηρυώνη που έκλεψε από τον Ηρακλή. Εικ. 38 & 39. Η είσοδος και το εσωτερικό της σπηλιάς του Νέστορα. Β. Εκδοχές Μύθων για τη σπηλιά του Νέστορα και τον Ηρακλή Όταν ο Ηρακλής περνούσε από την Πύλο με τα βόδια του Γηρυόνη του επιτέθηκε ο Νηλέας, ο πατέρας του Νέστορα και του άρπαξε μερικά βόδια τα οποία έκρυψε στο σπήλαιο. Στη συνέχεια κάποια στιγμή ο Ηρακλής επιτέθηκε στην Πύλο και άρχισε πόλεμο με το Νηλέα. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για αυτόν τον πόλεμο. 20

Σύμφωνα με μια εκδοχή η εχθρότητα είχε δημιουργηθεί από την εποχή που οι Ορχομένιοι είχαν πόλεμο με τους Θηβαίους και ο Νηλέας είχε πολεμήσει με το μέρος των Ορχομενίων γιατί είχε πάρει γυναίκα τη Χλωρίδα, την κόρη του Αμφίονα, του βασιλιά του Ορχομενού. Εικ. 40. Ο Νηλέας και οι γιοι του σπρώχνουν μπροστά μερικά κλεμμένα ζώα από τα βόδια του Γυρηόνη. Η πιο παλιά εκδοχή του μύθου ήταν ότι οφειλόταν στο θυμό του Ηρακλή επειδή δεν τον είχε εξαγνίσει ο Νηλέας για το φόνο του Ίφιτου. Ο Ηρακλής μετά την εκστρατεία στην Ιλιάδα έφυγε για την Πύλο, για να εξαγνιστεί επειδή σε έναν παροξυσμό τρέλας σκότωσε τον Ίφιτο, το γιο του Βασιλιά της Οιχαλίας Εύρυτου. Ο Νηλέας όμως, που ήταν φίλος του Εύρυτου, δεν ήθελε να εξαγνίσει τον Ηρακλή και τον πρόσταξε να εγκαταλείψει αμέσως την πόλη. Με την απόφαση αυτή του Νηλέα συμφώνησαν και όλα τα παιδιά του, εκτός από τον Νέστορα. Ο Ηρακλής έφυγε τότε και αφού εξαγνίστηκε από το Δηίφοβο, το γιό του Ιππόλυτου, γύρισε πάλι στην Πύλο και άρχισε πόλεμο με το Νηλέα. Στον πόλεμο του Ηρακλή εναντίων της Πύλου αρχηγός του στρατού των Πυλίων ήταν ο μεγαλύτερος γιός του Νηλέα, ο Περικλύμενος, ο οποίος είχε το χάρισμα να μεταμορφώνεται σε όποιο ζώο ήθελε. Έτσι κατάφερνε να ξεφεύγει από τους εχθρούς του. Το ίδιο έκανε και με τον Ηρακλή. Όταν είδε πως δεν θα μπορούσε να τον αντιμετωπίσει, μεταμορφώθηκε σε μέλισσα και πήγε και κάθισε πάνω στο ζυγό των αλόγων του Ηρακλή για να μπορέσει να τον πολεμήσει καλύτερα. Λένε όμως πως η Αθηνά, που παραστεκόταν πάντα στον Ηρακλή, είχε παρασύρει τον Περικλύμενο να μεταμορφωθεί έτσι για να πέσει εύκολα στα χέρια του Ηρακλή. Μόλις κάθισε η μέλισσα στο ζυγό, ειδοποίησε τον Ηρακλή για την μεταμόρφωση του Περικλύμενου, ο οποίος τον σκότωσε αμέσως με ένα τόξο. Μετά το φόνο του Περικλύμενου ο Ηρακλής υπέταξε τους Πύλιους και σκότωσε τον Νηλέα και τα υπόλοιπα παιδιά του εκτός από το Νέστορα που δεν ήταν στην πόλη. Είχε φύγει όταν άρχισε ο Ηρακλής την πολιορκία και είχε καταφύγει στην πόλη Γέρηνο. 21

3.4. Παλαιόκαστρο Από τη σπηλιά του Νέστορα μετά από πεζοπορική ανάβαση 15 λεπτών περίπου μπορεί κανείς να επισκεφθεί το παλαιόκαστρο στην κορυφή της απότομης χερσονήσου του Κορυφασίου. Η θέα από την κορυφή όπου βρίσκεται το κάστρο αξίζει τον κόπο της ανάβασης και αποζημιώνει τον επισκέπτη. Εικ. 41. Η θέση του Παλαιόκαστρου. Εικ. 42. Γενική άποψη του Παλαιόκαστρου. Το κάστρο υψώνεται στην επίπεδη κορυφογραμμή της χερσονήσου του Κορυφασίου ελέγχοντας τη βόρεια είσοδο του κόλπου του Ναυαρίνου. Έχει σύμφωνα με το λογοτέχνη Κώστα Ουράνη «μια θέα εξαίσιας γαλήνης και φωτεινής απεραντοσύνης» προς την ευρύτερη περιοχή. Η ιστορία του ξεκινά από τους πρώτους ιστορικούς χρόνους όπου στο ύψωμα αυτό βρισκόταν η αρχαία κλασική ακρόπολη της πόλης της Πύλου. Εικ. 43. Μαγευτική θέα της γύρω περιοχής από το Παλαιόκαστρο.. Χτίστηκε στην οχυρή αυτή θέση, σε έκταση περίπου 50 στρεμμάτων, το 1278 από το Φλαμανδό σταυροφόρο Νικόλαο Β' Σαντομέρ (de Saint Omer). Αρχικά ονομαζόταν Port de jonc, δηλαδή λιμάνι των σχοίνων από τα βούρλα της αμμώδους ακτής στο πέρασμα της Συκιάς. Το κάστρο χτίστηκε με ανακύκλωση των δομικών υλικών της αρχαίας ακρόπολης, του Ναού της Κορυφασίας Αθηνάς αλλά και παλαιότερων πελασγικών οχυρώσεων. 22

Εικ. 44. Γενική άποψη της χερσονήσου του Κορυφασίου με το Παλαιόκαστρο. Το Παλαιόκαστρο είναι ένα από τα σημαντικότερα φρούρια που κατασκευάσθηκαν επί φραγκοκρατίας στην Πελοπόννησο. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας του, λόγω της στρατηγικής του θέσης, δέχθηκε πολλές επιθέσεις και άλλαξε πολλούς ηγεμόνες. Από τους κατά καιρούς κατακτητές υπέστη σημαντικές δομικές επεμβάσεις, τροποποιήσεις χρήσεων και αρχιτεκτονικές μεταβολές που αλλοίωσαν την αρχική φυσιογνωμία του. Η Βενετοί αγόρασαν το Παλαιόκαστρο από τον τελευταίο φράγκο ηγεμόνα τον Κεντυρίωνα Ζαχαρία Β' και το 1460 συμφώνησαν με το Μωάμεθ τον Πορθητή να το κρατήσουν για άλλα 40 χρόνια. Το 1499 στη ναυμαχία στο ακρωτήριο Κορυφάσιο οι Τούρκοι κατανικούν τους Ενετούς στην πρώτη ναυμαχία στην παγκόσμια ιστορία όπου χρησιμοποιήθηκαν κανόνια πάνω σε πλοία. Την επόμενη χρονιά ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β' κατέλαβε το κάστρο. Το κάστρο είχε πολλά προβλήματα τροφοδοσίας με πόσιμο νερό και μετά την κατασκευή του Νιόκαστρου άρχισε να εγκαταλείπεται από τους κατοίκους του μέχρι την οριστική του ερήμωση. 23

Βιβλιογραφικές αναφορές Εκδοτική Αθηνών : Ελληνική Μυθολογία, 5 τόμοι. Εκδοτική Αθηνών (1999): Παυσανίας: Μεσσηνιακά & Ηλιακά. Ιστορία των Ελλήνων, Τόμος 1 ος Προϊστορικοί χρόνοι, Εκδόσεις Δομή Μαριολάκος Η., & Λαδάς Ι., 2007. Μεταβολές των ακτογραμμών και του αναγλύφου της χερσονήσου της Πυλίας τα τελευταία 18.000 χρόνια, 8 ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο, Τόμος 1, σελ. 117-127. Davis J. (2005): Πύλος η Αμμουδερή: Ιστορικό και αρχαιολογικό ταξίδι από την εποχή του Νέστορα έως τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Εκδόσεις Παπαδήμα. Kraft J.C., Rapp G.Jr. y Aschenbrenne S.E. (1980): Late Holocene paleogeomorphic reconstruction s in the area of the Bay of Navarino: Sandy Pylos. Journal Arch. Science, 7: 187-210. Pierre Grimal, 1991. Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας. University studio press, Θεσσαλονίκη. Ιστοσελίδες pylos.info/gr www.ornithologiki.gr www.pylos-nestor.gr www.voidokilia.com 24