Οικονομική διπλωματία και οικονομική κρίση Στόχοι, στρατηγική, συγκρότηση & οργάνωση της ελληνικής οικονομικής διπλωματίας Επιπτώσεις οικονομικής κρίσης στις εξαγωγές Βασικά προβλήματα Χρήστος Φαρμάκης * Η διαπίστωση ότι η οικονομία έχει καταστεί σήμερα προνομιακό πεδίο της διπλωματικής δραστηριότητας δεν αμφισβητείται σοβαρά. Είναι όμως σημαντικό να διευρευνηθεί η έννοια της οικονομικής διπλωματίας υπό το πρίσμα δύο διαφορετικών θεωριών και συνεπώς είναι εξόχως ενδιαφέροντα τα δύο διαφορετικά σχήματα που προκύπτουν. Η πρώτη κρατούσα θεωρία δέχεται ότι, η παραδοσιακή διπλωματική δραστηριότητα των κρατών επεκτείνεται και στον τομέα της οικονομίας και η προώθηση των εθνικών (κρατικών) οικονομικών επιδιώξεων είναι αποτέλεσμα τόσο των δράσεων της εξωτερικής πολιτικής όσο και των διασυνδέσεων και αλληλεξαρτήσεων των εθνικών οικονομιών Η δεύτερη θεωρία δέχεται ότι, δομικές μεταβολές επέρχονται στις διεθνείς (οικονομικές) σχέσεις - αναφέρονται περιγραφικά από τον όρο παγκοσμιοποίηση - και ότι αυτές οι μεταβολές οδηγούν σε μια ανατροπή της παραδοσιακής εξωτερικής δράσης των κρατών. Η βασική παραδοχή της πρώτης άποψης θεωρεί ότι τα κράτη είναι αυτά καθορίζουν το διεθνές (οικονομικό) σύστημα. Βεβαίως δέχεται ότι η οικονομία κατέχει κεντρικό ρόλο και ότι ισχυροί παίκτες ασκούν σημαντική επιρροή, ιδιαίτερα οι πολυεθνικές εταιρείες. Ομως σε ένα σύστημα που εκ φύσεως είναι γεμάτο εντάσεις και συγκρούσεις συμφερόντων, τα κράτη (ανάλογα με την ισχύ τους) καθορίζουν την παραγωγή πλούτου και την διανομή του σε διεθνές επίπεδο. Συνεπώς η οικονομία δεν είναι παρά ένας ακόμη χώρος όπου διασταυρώνονται οι διακρατικές σχέσεις, χώρος που αναμφισβήτητα με την τάση της παγκοσμιοποίησης, συνεχώς θα αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Εξ άλλου αναφέρονται σαν παραδείγματα οι πολιτικές των ισχυρών κρατών, που προωθούσαν την παγκοσμιοποιήση της οικονομίας (Μεγάλη Βρετανία τον 19 ο αιώνα, ΗΠΑ τον 20 ο αιώνα). Εάν η πολιτική διπλωματία έχει σαν σκοπό την διαρκή διαπραγμάτευση των συνθηκών της διεθνούς ασφάλειας, η οικονομική διπλωματία είναι αυτή που διαπραγματεύεται τους όρους της διεθνούς οικονομικής * Σύμβουλος Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων, Απόφοιτος ΕΣΔΔ Πρόεδρος Ένωσης Διπλωματικών Υπαλλήλων Οικονομικών & Εμπορικών Υποθέσεων Εισήγηση σε σεμινάριο του ΙΔΟΣ Μάιος 2012 1
τάξης πραγμάτων προκειμένου να αποφεύγονται οι οικονομικοί πόλεμοι μεταξύ των κρατών. Οι οπαδοί αυτής της προσέγγισης θεωρούν ότι αυτός ος στόχος μπορεί να επιτευχθεί είτε με την επιβολή μιας παγκόσμιας ηγεμονίας έστω μέσω πολέμων, είτε με την δημιουργία ένος διεθνούς συστήματος που μέσω κοινά αποδεκτών μεθόδων, θα ρυθμίζει τις συγκρούσεις των οικονομικών διακρατικών συμφερόντων, μέσω των διαπραγματεύσεων στα πλαίσια των θεσμών του Bretton Woods ή/και διεθνών οργανισμών (ΠΟΕ, ΔΝΤ, κλπ) είτε μέσω των Κεντρικών Τραπεζών που μπορούν να επιβάλλουν τους όρους τους στις διεθνείς τράπεζες. Η βασική παραδοχή της δεύτερης θεωρίας δέχεται ότι η άνοδος της ισχύος των ιδιωτικών παικτών έχει εξασθενήσει την δυνατότητα των κρατών να ρυθμίζουν τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Οι μηχανισμοί της οικονομίας εξαναγκάζουν τα κράτη να βρίσκονται σε ανταγωνισμό μεταξύ τους προκειμένου να προσελκύουν επενδύσεις, αποφασιστικό στοιχείο κοινωνικής ευημερίας και άρα πολιτικής σταθερότητας. Η οικονομική διπλωματία δεν είναι τίποτε άλλο από τις σχέσεις μεταξύ κρατών και επιχειρήσεων αλλά και μεταξύ επιχειρήσεων. Ετσι ενώ τα τα κράτη θέλουν να επωφεληθούν από τον διεθνή καταμερισμό εργασίας και να ελέγχουν επενδύσεις από όπου και αν προέρχονται, οι πολυεθνικές εταιρείες ενδιαφέρονται να ελέγχουν τα κόστη παραγωγής ανεξάρτητα από το γεωγραφικό σημείο εγκατάστασης. Οι εντάσεις στο επίπεδο αυτό είναι συνάρτηση των επιλογών του σημείου επένδυσης ή από την προσπάθεια του κράτους να έλεγχει την επιχείρηση (φορολόγηση, συνδικαλιστική νομοθεσία, νομοθεσία προστασίας του περιβάλλοντος κλπ). Ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων σχετίζεται από την τάση για διεθνοποίηση και γιγάντωσή τους (ενδο-εταιρικό εμπόριο, μεταφορά δραστηριοτήτων σε διεθνές επίπεδο, οι συγχωνεύσεις και εξαγορές και τα τεράστια κεφάλαια που κινητοποιούνται) με αποτέλεσμα το κράτος να μην μπορεί να ασκήσει της εξουσία του επί των ισχυρών ιδιωτικών παικτών. Η προσσέγγιση αυτή έχει ενδιαφέρον διότι αναδεικνύει την εξασθένηση της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του κράτους. (πχ ΗΠΑ. Πολυεθνική κοινωνία / κινητοποίηση με επίκληση εξωτερικής απειλής). Το κράτος εμφανίζεται σαν διαμεσολαβητής των στρατηγικών των επιχειρήσεων και της κοινωνικής συνοχής στο εσωτερικό του. Πολιτικές 2
όπως η εκπαίδευση, η έρευνα και τεχνολογία, οι μεταφορές, φορολόγηση κλπ συζητούνται δημοσίως υπό το πρίσμα της εθνικής ανατγωνιστικότητας που ερμηνεύεται σαν το μέσο που θα δημιουργήσει ανάπτυξη και ευημερία. Ετσι η αποτελεσματικότητα της οικονομικής διπλωματίας σχετίζεται και με την ικανότητα να προωθήσει και να πείσει γιά την προσαρμογή και εφαρμογή των ρυθμίσεων που είναι αποτέλεσμα των διεθνών διαπραγματεύσεων, ούτως ώστε το συντομότερο δυνατόν και με το μικρότερο κοινωνικό και οικονομικό κόστος η εσωτερική οικονομική δραστηριότητα να προσαρμόζεται στα διεθνή δεδομένα (π.χ αγροτικός τομέας ΚΑΠ). Ο ρόλος των κρατών αλλάζει και οδηγούνται σε διαμόρφωση στρατηγικών με σκοπό να προσαρμοστούν στις διαρκείς μεταβολές του διεθνούς περιβάλλοντος, μεταβολές που πραγματοποιούνται σαν αποτέλεσμα οικονομικών επιλογών κυρίως ιδιωτικών επιχειρήσεων. Κάτω από την εξωτερική οικονομική πίεση τα κράτη αναγκάζονται να προχωρήσουν σε θεμελιώδεις μεταβολές. Για να επιτύχουν πρέπει να γίνουν ανταγωνιστικά. Τα κράτη μπορούν να επιλέξουν διαφορετικές στρατηγικές προς επίτευξη αυτών των οικονομικών στόχων. Η Ευρώπη και η Ελλάδα έχουν επιλέξει την στρατηγική της μεγέθυνσης της αγοράς (δημιουργία ΕΕ). Ανάλογα με τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα οι στρατηγικές μπορεί να είναι αυτές των κλειστών τομέων (ενέργεια), του προστατευτισμού, του παρασιτισμού (φορολογικοί παράδεισοι), της απομόνωσης, του ηγεμονισμού (ΗΠΑ), κλπ Στόχοι και στρατηγική της οικονομικής διπλωματίας Η οικονομία έχει βρεθεί στο επίκεντρο των διεθνών σχέσεων και αναδεικνύει την αναγκαιότητα να επαναπροσδιοριστεί η παραδοσιακή αντίληψη της εξωτερικής πολιτικής αλλά και της οικονομικής διπλωματίας. Τα νέα δεδομένα των διεθνών οικονομικών σχέσεων είναι - Παγκοσμιοποίηση της οικονομίας με σχετική αποδυνάμωση της ισχύος των κρατών προς όφελος των ιδιωτικών επιχειρήσεων - την ικανότητα των κρατών σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό να ασκούν οικονομική διπλωματία σε διπλή κατεύθυνση (εσωτερικά και εξωτερικά των συνόρων) 3
- την δημιουργία διεθνώς μη κυβερνήσιμων τομέων (απελευθέρωση διεθνούς χρηματοπιστωτικό κεφαλαίου / αχίλλειος πτέρνα του συστήματος / αδιαφάνεια,κερδοσκοπία, μαφία, ξέπλυμα μαύρου χρήματος,εμπόριο όπλων / ναρκωτικών / λευκής σαρκός πυρηνικών / παράνομη μετανάστευση / κρατική-πολιτική διαφθορά) - την εισαγωγή νέων τομέων ρύθμισης όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η προστασία του καταναλωτή, η προστασία των πόρων του πλανήτη κλπ. Συνεπώς η παγκοσμιοποήση θέτει επιτακτικά την ανάγκη για τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του κράτους τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό του. Απαιτεί την αναδιαργάνωση των κρατικών δομών και μηχανισμών καθώς και την αναγκαιότητα να αποκτήσει υψηλού επιπέδου ειδικούς για την διαχείριση των θεμάτων της οικονομικής διπλωματίας. Είναι ενδεικτικό ότι στις αγγλοσαξωνικές χώρες τα 25 τελευταία χρόνια, εκπαιδεύουν ειδικούς της «διεθνούς πολιτικής οικονομίας» μέσα από προγράμματα εκπαίδευσης που συνδέουν την οικονομία με τις πολιτικές επιστήμες, την ιστορία και την διοίκηση των επιχειρήσεων. Συνεπώς στο εσωτερικό το κάθε κράτος θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα του στρατηγικού σχεδιασμού, του συντονισμού και του ελέγχου ενώ στο εξωτερικό να πρέπει να έχει την δυνατότητα συμμετοχής και επιρροής των αποφάσεων που λαμβάνονται στους διεθνείς οργανισμούς, να προωθεί τα εθνικά προιόντα και υπηρεσίες στις ξένες αγορές, να προσελκύει επενδύσεις και να προωθεί και υποστηρίζει τις εθνικές επενδύσεις στο εξωτερικό. Συγκρότηση και οργάνωση της οικονομικής διπλωματίας α) Η έννοιες κλειδιά και τα σημεία αναφοράς είναι: Νέο οικονομικό μοντέλο προσανατολισμένο στην εξωστρέφεια, Branding (Rebranding), Προσέλκυση και ενίσχυση επενδύσεων, Μείωση γραφειοκρατίας, Βελτίωση επιχειρηματικού περιβάλλοντος, Ενίσχυση ανταγωνιστικότητας, Ερευνα και Τεχνολογία, σύνδεση με τις επιχειρήσεις, Καινοτομία, Ενιαίο και Ανταγωνιστκό Φορολογικό συντελεστή, Τραπεζικό Σύστημα-Ρευστότητα, Βέλτιστες Πρακτικές, Ανταγωνιστικά Πλεονεκτήματα, Προστιθέμενη Αξία β) Οργάνωση των δομών του κράτους για την ενίσχυση της εξωστρέφειας δες συνημμένη πρόταση ΕΝΔΥ ΟΕΥ 4
Οικονομική διπλωματία και οικονομική κρίση. Σημεία αναφοράς: Μνημόνιο 1 & 2 / Διαπραγμάτευση Κρίση δημοσιονομική αλλά και κρίση μοντέλου ανάπτυξης και κρίση εξωστρέφειας Η κρίση μιά ευκαιρεία για ένα νέο κράτος ανταγωνιστκό στο νέο διεθνές οικονομικό περιβάλλον που θα ενισχύει την επιχειρηματικότητα Η κρίση μια ευκαιρεία για τον ιδιωτικό τομέα, να αποκτήσει εξωστρεφή χαρακτήρα. Προβλήματα χρηματοδότησης και υποστήριξης (ΕΣΠΑ, κρατικός προυπολογισμός, ιδιωτικός τομέας, ανταποδοτικότητα) Αλλαγή νοοτροπίας Αξιοκρατική παραγωγή στελεχών υψηλού επιπέδου. (ΕΣΔΔ / ενταξη Διπλωματικής Ακαδημίας / δύο κύκλοι σπουδών πολιτική διπλωματία, οικονομική διπλωματία) Σύνδεση με τις ανάλογες πανεπιστημιακές σχολές Παραγωγή εξιδικευμένης γνώσης από πανεπιστήμια (μεταπτυχικά/ έρευνα), ιστιτούτα, ερευνητές Επιπτώσεις οικονομικής κρίσης στις ελληνικές εξαγωγές-βασικά προβλήματα - Η αξία των ελληνικών εξαγωγών το 2011 ανήλθε σε 30 δις $ έναντι 10 $ το 2001, έχουν δηλαδή τριπλασιαστεί, όμως εχουμε να επιδείξουμε τις χειρότερες επιδόσεις στον ρυθμό ανάπτυξης από την Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία και Τουρκία. - Η σημαντικές κατηγορίες προιόντων που συμμετέχουν στις εξαγωγές είναι τα Προιόντα διατροφής (27% /22%), πο πρώτες ύλες (7% / 25%), τα χημικά/φαρμακευτικά (11% / 8%), τα μηχανήματα (10% / 15%) και άλλα προιόντα μεταποίησης (45% / 30% ). (2001/2011) - Οι εξαγωγές προιόντων υψηλής τεχνολογίας καλύπτουν το 27% των εξαγωγών (έναντι 24% το 2001), τα προιόντα μέσης 5
τεχνολογίας το 22% (έναντι 41% το 2001) και τα προιόντα χαμηλής τεχνολογίας το 54% (έναντι 32% το 2001) - - Συν. 2011 Τα 100 πιο εξαγώγιμα ελληνικά προιόντα 6