ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ: LE CORBUSIER - REM KOOLHAAS. Μedia, marketing, πολιτική επικοινωνία στην Αρχιτεκτονική

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2007-2008 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ: LE CORBUSIER - REM KOOLHAAS Μedia, marketing, πολιτική επικοινωνία στην Αρχιτεκτονική ΤΡΥΦΩΝ ΦΩΤΕΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Επιβλέπων Καθηγητής: Παύλος Λέφας

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2007-2008 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ: LE CORBUSIER - REM KOOLHAAS Μedia, marketing, πολιτική επικοινωνία στην Αρχιτεκτονική ΤΡΥΦΩΝ ΦΩΤΕΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Επιβλέπων Καθηγητής : Πάτρα, 3 Ιουλίου 2008 Παύλος Λέφας

Περίληψη Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει στόχο να διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους ο αρχιτέκτονας επικοινωνεί με το κοινό του για να προωθήσει μια συγκεκριμένη αρχιτεκτονική-αντίληψη της αρχιτεκτονικής, για λόγους τόσο επαγγελματικούς όσο και ιδεολογικούς. Το μέσο το οποίο εξετάζεται είναι το έντυπο (βιβλίο), το οποίο περιέχει τα μέσα του γραπτού λόγου και της εικόνας - φωτογραφία, γραφικά, κολάζ- και συνδυασμούς τους, καθώς αποτελεί ένα Μ.Μ.Ε και όχι το κατεξοχήν προϊόν της αρχιτεκτονικής που είναι το κτίριο, που θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως μέσο επικοινωνίας. Εξετάζονται δύο ενδεικτικά έντυπα μέσα επικοινωνίας το Για μια Αρχιτεκτονική (Vers une Architecture) του Le Corbusier 1923 και το content του Rem Koolhaas 2004. Η επιλογή αυτών των δυο έργων και των δημιουργών τους δεν έγινε τυχαία. Αυτό το οποίο ενδιαφέρει την συγκεκριμένη εργασία είναι ο τρόπος με τον οποίο οι αρχιτέκτονες χρησιμοποιούν το μαζικό μέσο επικοινωνίας (στην προκειμένη το βιβλίο) από τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι σήμερα. Στο πλαίσιο δηλαδή της έκρηξης της μαζικής επικοινωνίας με τη ραγδαία ανάπτυξη των Μ.Μ.Ε, στο περιβάλλον της σύγχρονης -της μονοπωλιακής- φάσης του καπιταλισμού και της ραγδαίας ανάπτυξη της «πολιτιστικής βιομηχανίας». Εξετάζονται για αυτό το λόγο δυο ακραίες -τόσο χρονικά όσο και σε επίπεδο καινοτομίας- περιπτώσεις αρχιτεκτόνων μέσα από δυο αντιπροσωπευτικά έντυπα: του Le Corbusier που αποτελεί τον πρώτο αρχιτέκτονα που κατανόησε τα Μ.Μ.Ε και τα χρησιμοποίησε για να προπαγανδίσει την αρχιτεκτονική του και του Rem Koolhaas του πρώτου αρχιτέκτονα που χρησιμοποίησε συστηματικά τις επικοινωνιακές μεθόδους του κυρίαρχου οικονομικο-πολιτικού συστήματος. i

Περιεχόμενα Εισαγωγή... 1 1. ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ και το Νέο Πνεύμα (L Esprit nouveau), Le Corbusier 1.1. Μέσο, μήνυμα, δομή, περιεχόμενα... 6 1.2. Η χρήση της εικόνας... 12 1.3. Οι «πλαστές» φωτογραφίες... 14 1.4. Η επιρροή των Μ.Μ.Ε και της διαφήμισης... 19 2. Content, Rem Koolhaas 2.1. Μέσο, μήνυμα, δομή, περιεχόμενα... 34 2.2. Η Αρχιτεκτονική είναι πολύ αργή: ΑΜΟ... 53 2.3. Prada, Μόδα, Marketing... 56 2.4. H εικονογραφία της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 61 2.5. GO EAST, επίθεση στις Η.Π.Α, kill the skyscraper, CCTV... 64 2.6. (Αυτό)κριτική... 73 3. Από τον Le Corbusier στον Rem Koolhaas ή ο επίλογος... 77 Παραπομπές Σημειώσεις... 81 Βιβλιογραφία... 84 ii

Εισαγωγή Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει στόχο να διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους ο αρχιτέκτονας επικοινωνεί με το κοινό του για να προωθήσει μια συγκεκριμένη αρχιτεκτονική-αντίληψη της αρχιτεκτονικής, για λόγους τόσο επαγγελματικούς όσο και ιδεολογικούς. Η επικοινωνία του αρχιτέκτονα με το κοινό του (αρχιτέκτονες, φοιτητές αρχιτεκτονικής, πελάτης και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον) -όπως και η επικοινωνία εν γένει- είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο φαινόμενο και με μεγάλο ιστορικό βάθος -ξεκινάει τουλάχιστον από την ανάδειξη του αρχιτέκτονα ως αναγνωρισμένου επαγγελματία. Η συγκεκριμένη εργασία επικεντρώνεται στην μαζική επικοινωνία έτσι όπως πραγματοποιείται μέσα από το έντυπο, και συγκεκριμένα το βιβλίο, στα πλαίσια του 20 ου αιώνα. Βεβαίως, η διάκριση ανάμεσα στο κατ εξοχήν προϊόν της αρχιτεκτονικής, το κτίριο, και στην εικόνα του που προβάλλεται από τα μέσα επικοινωνίας της αρχιτεκτονικής είναι συμβατική. Άλλωστε το ίδιο το κτίριο είναι και ένα μέσο επικοινωνίας. Αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως προϊόν της αρχιτεκτονικής είναι αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης αλληλεπίδρασης της άμεσης εμπειρίας του κτισμένου περιβάλλοντος και της διαμεσολαβημένης εμπειρίας των μέσων επικοινωνίας. Η αρχιτεκτονική ωθείται από την πίστη στη φύση του πραγματικού, του υλικού, τις συγκεκριμένες ποιότητες ενός αντικειμένου το υλικό του, τη μορφή, τη διάταξη, τη λεπτομέρεια σε σχέση με ένα άλλο. Είναι απόλυτα ριζωμένη στην ιδέα του «αυτού καθαυτού αντικειμένου». Παρ όλα αυτά συζητιέται, απεικονίζεται, εξηγείται, -ακόμα και ορίζεται- σχεδόν ολοκληρωτικά μέσα από ένα πλέγμα διαμεσολαβήσεων, μέσα από ένα πλέγμα αναπαραστατικών και επικοινωνιακών μέσων. 1 Το τυπωμένο βιβλίο χρησιμοποιείται για την επικοινωνία της αρχιτεκτονικής από την στιγμή που έγινε διαθέσιμο στα τέλη του 15 ου αιώνα. Αν και η κυριαρχία του βιβλίου -εν γένει- φαίνεται να απειλείται από τα νέα μέσα επικοινωνίας, κανένα άλλο μέσο δεν διαθέτει, για την ώρα, το επιστημονικό κύρος του βιβλίου -ακόμα και αν σε σχέση με τα νέα μέσα είναι πια σχετικά ανεπαρκές επικοινωνιακά. Σχέδια, φωτογραφίες, γραφικά, θεωρίες, και όλα τα αναπαραστατικά και επικοινωνιακά μέσα που φέρει το -αρχιτεκτονικό- βιβλίο (εικόνα και γραπτός λόγος) συνδυάζονται για να δημιουργήσουν διανοητικές κατασκευές που υφίστανται στον χώρο της σελίδας. Το θέμα της συγκεκριμένης εργασίας δεν είναι τόσο η ανάλυση ή η ερμηνεία, ή έστω η κατανόηση μιας συγκεκριμένης αρχιτεκτονικής, ή αντίληψης αρχιτεκτονικής, ή μιας αρχιτεκτονικής θεωρίας, όσο η ανίχνευση κάποιων βασικών επικοινωνιακών στρατηγικών για την προώθησή τους και πως αυτές εξυπηρετούνται από το έντυπο μέσο του βιβλίου (συνδυασμός γραπτού λόγου και εικόνας). Διερευνάται 1

έτσι ο τρόπος με τον οποίο οι αρχιτέκτονες χρησιμοποιούν το βιβλίο στο πλαίσιο του 20 ου αιώνα, στο περιβάλλον της σύγχρονης μονοπωλιακής φάσης του καπιταλισμού, στην περίοδο έκρηξης της μαζικής επικοινωνίας και της ραγδαίας ανάπτυξης της «πολιτιστικής βιομηχανίας». Σε αυτήν την περίοδο περισσότερο από ποτέ τα Μ.Μ.Ε δεν είναι επιφαινόμενα της κοινωνίας παρά συντελεστές των φαινομένων της, δε συνιστούν καθρέφτες των πραγμάτων παρά όλο και περισσότερο τη μόνη «πραγματικότητα» που απομένει[ ] δεσμεύουν (σχεδόν) το σύνολο της εμπειρίας και του χρόνου, διαμεσολαβούν την ίδια τη σχέση μας με τα πράγματα, τους ανθρώπους και τον κόσμο[ ] 2 Επιλέγονται να μελετηθούν δύο αντιπροσωπευτικά έντυπα, δύο ακραίες περιπτώσεις τόσο χρονικά όσο και σε επίπεδο καινοτομίας. Το Για μια Αρχιτεκτονική (1923) του Le Corbusier και το content (2004) του Rem Koolhaas. O Le Corbusier και ο Rem Koolhaas είναι μάλλον οι δύο αρχιτέκτονες με την μεγαλύτερη επιρροή στον 20 ο αιώνα. Δυο αρχιτέκτονες που εδραίωσαν την παρουσία τους στην αρχιτεκτονική αρχικά όχι μέσω του κτιρίου αλλά άλλων κατασκευών -συγκεκριμένα μέσω του (γραπτού) λόγου και της εικόνας, φερόμενων από τα έντυπα μέσα μαζικής επικοινωνίας (βιβλίο-περιοδικό). Αυτό το γεγονός αποδεικνύει την κατανόηση και από τους δύο της φύσης και της λειτουργίας των Μ.Μ.Ε. Ο Le Corbusier ήταν μάλλον ο πρώτος αρχιτέκτονας που μέσω της εμπειρίας του στο L' Esprit Nouveau κατανόησε πώς λειτουργεί ο τύπος στα πλαίσια της επανάστασης της επικοινωνίας. Κατάφερε να κάνει τις εκδόσεις να δουλεύουν γι αυτόν τόσο ιδεολογικά όσο και επαγγελματικά εφαρμόζοντας καινοτομικές επικοινωνιακές μεθόδους διαφήμισης/δημοσιότητας που πρωτοεμφανίζονταν στα πλαίσια του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Το Για μια Αρχιτεκτονική ήταν αναμφισβήτητα επαναστατικό όχι μόνο για τις ιδέες που έφερε άλλα και για τον τρόπο που συνδύαζε εικόνα και γραπτό λόγο. Η πενταετής έκδοση του L' Esprit Nouveau και πέντε βιβλίων που εξέδωσε την ίδια περίοδο -το περιεχόμενο των οποίων είχε αρχικά δημοσιευτεί στο περιοδικό- ανέδειξαν τον Le Corbusier σαν αρχιτέκτονα ανοίγοντάς του το δρόμο για την υλοποίηση κτιρίων. Η σχέση του Rem Koolhaas με τα μαζικά μέσα προηγείται της καριέρας του ως αρχιτέκτονα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι είχε αρχικά εργαστεί σαν δημοσιογράφος και σεναριογράφος πριν ακόμα σπουδάσει αρχιτεκτονική. Το Delirious New York (1978) τον καταξίωσε ως θεωρητικό και το S,M,L,XL (1995) έφερε μια νέα εποχή στον χώρο των αρχιτεκτονικών εκδόσεων. Το content ωθεί τις καινοτομίες που έφερε το S,M,L,XL στα άκρα. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως ο Rem Koolhaas περισσότερο από κάθε σύγχρονό του αρχιτέκτονα έχει υιοθετήσει συστηματικά τις επικοινωνιακές μεθόδους του κυρίαρχου οικονομικο-πολιτικού συστήματος (πολιτική επικοινωνία, διαφήμιση, marketing, δημοσιογραφία). Τα βιβλία του αποτελούν σχόλιο πάνω στις επιπτώσεις των νέων μέσων (τηλεόραση, διαδίκτυο ) στην κουλτούρα και την επικοινωνία. 2

Στο πρώτο μισό του κυρίως μέρους της εργασίας εξετάζεται το Για μια Αρχιτεκτονική σε συνδυασμό με το περιοδικό L' Esprit Nouveau. Γίνεται μια συνοπτική περιγραφή του περιεχομένου και της δομής του βιβλίου καθώς και των βασικών επιδιώξεων του συγγραφέα: εισαγωγή της λογικής της μηχανής και της βιομηχανικής παραγωγής στην αρχιτεκτονική και την κατασκευή κτιρίων καθώς και μιας νέας αισθητικής που δεν βασίζεται στο διάκοσμο άλλα στους καθαρούς όγκους, στις αναλογίες, σε μια μαθηματική λογική που υπόκειται σε μια ανώτερη κοσμική τάξη Μια τέτοια αρχιτεκτονική φιλοδοξούσε να επιτύχει μια ηθική και φυσιολογική υγεία, αλλά και μια πνευματική και ψυχολογική ανάταση. Το μεγάλο δίλλημα που θέτει το βιβλίο είναι «Αρχιτεκτονική ή Επανάσταση» στο οποία φτάνει με διαδοχικά λογικά βήματα. Γενικότερα ο Le Corbusier με το Για μια Αρχιτεκτονική επιδίωκε την αλλαγή της νοοτροπίας των ανθρώπων ώστε να καταστεί δυνατή η αλλαγή του κτισμένου περιβάλλοντος. Για αυτό το λόγο το βιβλίο απευθυνόταν σε μεγάλο βαθμό σε αυτούς που κατέχουν ενεργούς ρόλους στις κοινωνικές μεταβολές, ανθρώπους που έχουν την δυνατότητα να επέμβουν στον τρόπο που διαμορφώνεται το κτισμένο περιβάλλον (διανοούμενους, βιομηχάνους, τραπεζίτες, πολιτικούς ). Στην συνέχεια της εργασίας αναλύεται η σχέση γραπτού λόγου και εικόνας, η χρήση της φωτογραφίας, και η χρήση των σύγχρονων επικοινωνιακών μεθόδων της διαφήμισης. Επικεφαλίδες με μορφή σλόγκαν, λεζάντες, παράθεση εικόνων και εικόνων με κείμενο, είναι τεχνικές που εκμεταλλεύονται την αμεσότητα της εικόνας -που κεντρίζει το ενδιαφέρον πριν ενεργοποιηθεί η σκέψη- για να προκαλέσουν σοκ με αντιθέσεις και απρόβλεπτες διαδοχές. Η χρήση μια σειράς φωτογραφιών μηχανών παρμένες από διαφημίσεις και εφημερίδες χειραγωγούσαν το συλλογικό φαντασιακό προς όφελος των θεωριών του Le Corbusier. Το φωτομοντάζ είναι μια άλλη τεχνική που χρησιμοποιούσε ο Le Corbusier για να προσαρμόσει την φωτογραφία στις θεωρίες του. Τέλος, η χειραγώγηση από τον Le Corbusier του περιεχομένου διαφημίσεων που σχεδίαζε και δημοσίευε στο L' Esprit Nouveau για λογαριασμό μεγάλων εταιριών έτσι ώστε να εξυπηρετούν τις δικές του θεωρίες για την αρχιτεκτονική. Στο δεύτερο μισό του κυρίως μέρους εξετάζεται το content με αντίστοιχη λογική. Αρχικά επισημαίνονται οι καινοτομίες που εισήγαγε το S,M,L,XL. Το βιβλίο αυτό ήταν πρωτοποριακό, καθώς εισήγαγε για πρώτη φόρα στις αρχιτεκτονικές εκδόσεις την γραφική γλώσσα των περιοδικών, των κόμικς και των επιτραπέζιων εκδόσεων, μια υβριδική λογική εντύπου Το S,M,L,XL είναι σαφώς μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της αρχιτεκτονικής διαδικασίας, συγγραφής και σχεδιασμού βιβλίων ως αυτόνομων -αρχιτεκτονικών- έργων. Το content ωθεί αυτές τις καινοτομίες στα άκρα. Το content είναι ένα έντυπο 544 σελίδων που εκδόθηκε το 2004 με αφορμή την έκθεση των ΟMΑ-ΑMΟ στο Βερολίνο η οποία διήρκησε από το Νοέμβριο του 2003 ως τον Ιανουάριο του 2004 -τυπικά είναι ο 3

κατάλογος της έκθεσης ωστόσο η σύνδεση του με την έκθεση γίνεται στη 352 η σελίδα και το «βιβλίο» εν γένει διατηρεί την αυτονομία του. Με το content τα ΟΜΑ-ΑΜΟ προσπαθούν να συλλάβουν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες παράγεται η αρχιτεκτονική σήμερα (παγκοσμιοποίηση, ελεύθερη αγορά, πληροφοριακή υπερφόρτωση). Οι δύο νέες κατευθύνσεις του Rem Koolhaas και του ΟΜΑ είναι η ανταπόκριση σε αυτές τις συνθήκες: Η πρώτη είναι ο επαναπροσδιορισμός του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος και της αρχιτεκτονικής, με την δημιουργία του AMO. Ο ΑΜΟ είναι ένας οργανισμός που δεν ασχολείται με τον σχεδιασμό κτιρίων αλλά με την διαχείριση ευρύτερων προβλημάτων ταυτότητας, κουλτούρας και οργάνωσης για να τροφοδοτηθεί τόσο ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός -κτιρίων- όσο και να διερευνηθούν πιο ευέλικτα μέσα που θα φέρουν ποιότητες της αρχιτεκτονικής χωρίς να βασίζονται στην υλική κατασκευή. Η δεύτερη είναι η στροφή του ΟΜΑ στην ανατολή και ειδικότερα στην ανατολική Ασία και στην Κίνα. Το μάντρα του βιβλίου είναι «GO EAST». Δηλώνεται ότι το content είναι ένα υβρίδιο, κάτι μεταξύ βιβλίου και περιοδικού. Και αυτό επιβεβαιώνεται τόσο από την υλική του υπόσταση (μέγεθος, αριθμός σελίδων, ποιότητα χαρτιού) όσο και από τη χρήση γραπτού λόγου και εικόνας που επιτρέπουν από μια εντελώς επιφανειακή, γρήγορη «ανάγνωση» (ξεφύλλισμα) μέχρι μια ενδελεχή και χρονοβόρα ανάγνωση. Η εικόνα κυριαρχεί προφανώς ποσοτικά έναντι του γραπτού λόγου, η σύνθεση τους γίνεται με όλους τους δυνατούς τρόπους. Η γραφική του γλώσσα σημειακά θυμίζει lifestyle περιοδικό, τυπική εφημερίδα, κόμικς, ιστοσελίδα, graffiti (hi-tech και low -tech). αλλά συνολικά τίποτα από τα παραπάνω. Φωτογραφίες, γραφικά, διαγράμματα, σχέδια, κολάζ, χάρτες, δοκίμια, επιστολές, μανιφέστα, ημερολογιακές σημειώσεις, καταγραφές συζητήσεων, συνεντεύξεις, διαφημίσεις, αρχιτεκτονική, αστικός σχεδιασμός, κοινωνιολογία, ιστορία, πολιτική, οικονομία, τεχνολογία, design, μόδα. Εξ ου και ο τίτλος content=περιεχόμενο. Η κατανόησή του βασίζεται -εκτός φυσικά από μια σχετική γνώση της σύγχρονης ιστορίας της αρχιτεκτονικής και της τέχνης- σε μια σειρά αναφορές από την μαζική κουλτούρα (τηλεοπτικές σειρές, ταινίες, βίντεο-παιχνίδια, κόμικς, εταιρικά σύμβολα, λογότυπα) την σύγχρονη ιστορία και την διεθνή πολιτική επικαιρότητα. Το σύνολο είναι ένα ανομοιογενές μείγμα, ένα μεγάλο κολάζ, μια παράθεση μέσων με τρόπο που να τα καθιστά όσο το δυνατόν αδιαχώριστα. Η δομή του φαντάζει χαοτική, η οργάνωση του δε γίνεται θεματικά άλλα με βάση μια γεωγραφική εγγύτητα διαγράφοντας μια πορεία από την δύση προς την ανατολή. Με αυτό τον τρόπο καταργείται ουσιαστικά η γραμμική προσπέλαση που επιβάλλεται κατά κανόνα για την κατανόηση ενός βιβλίου που βασίζεται σε μια ορθολογική επιχειρηματολογία και ταυτόχρονα η αρχή και το τέλος. Ο αναγνώστης ωθείται σε μια τυχαία περιήγηση κάνοντας συνεχώς μπρος πίσω. Σε μια σύγκριση με άλλα μέσα επικοινωνίας αυτό είναι το τυπογραφικό ισοδύναμο με το να αλλάζει κανείς κανάλια στην τηλεόραση ή 4

πολύ περισσότερο με το να περιηγείται στο διαδίκτυο κάνοντας κλικ από υπερσύνδεσμο σε υπερσύνδεσμο. To content είναι ένα συνειδητά κατασκευασμένο παράδοξο. Μοιάζει με εκδοτική φάρσα. Είναι ένα υβρίδιο όλων των ειδών που μπορεί να φέρει η τυπογραφία. Αναπαράγει την σύγχρονη κουλτούρα της παγκοσμιοποίησης και ταυτόχρονα την κριτικάρει και την διακωμωδεί (έλλειψη ταυτότητας, ισοπέδωση), υπομονεύοντας έτσι τον εαυτό του. Θέτει σοβαρά ζητήματα (κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά) -βιβλίοχρησιμοποιώντας μια φαινομενικά «ρηχή» οπτική γλώσσα (μαζική κουλτούρα) σε μια φτηνή και αναλώσιμη έκδοση -περιοδικό-. Κριτικάρει την αρχιτεκτονική βιομηχανία -μέρος της ευρύτερης πολιτιστικής «βιομηχανίας»- και παράλληλα είναι μέρος της. Υψηλή κουλτούρα μαζική κουλτούρα, λαϊκό ελιτίστικό, διαχρονικό αναλώσιμο, επίκριση αποδοχή, σοβαρό αστείο, είναι μερικά από τα δίπολα μεταξύ των οποίων αιωρείται. Ειδικότερα εξετάζονται ο ρόλος του ΑΜΟ και η στροφή στην ανατολή. Ο ρόλος του ΑΜΟ εξετάζεται μέσα από αντιπροσωπευτικές δουλειές του που αφορούν την ενίσχυση της εταιρικής ταυτότητας της εταιρείας ειδών ένδυσης Prada και την διαμόρφωση της ταυτότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εδώ ανιχνεύεται η εμπλοκή του αρχιτέκτονα με το marketing και την δημιουργία ταυτοτήτων (branding) στα πλαίσια μιας εποχής που η εικόνα είναι παντοδύναμη. Τέλος, η στροφή στην ανατολή «GO EAST» έχει να κάνει κυρίως με την ανακήρυξη της Κίνας ως «γη της επαγγελίας» για την εξέλιξη της πόλης και της αρχιτεκτονικής, η οποία υποστηρίζεται από την δεδομένη έκρηξη οικοδομικής δραστηριότητας και συμφώνα με τον Rem Koolhaas από το πολιτικό-οικονομικό καθεστώς της Κίνας που επιτρέπει στους αρχιτέκτονες να υλοποιήσουν τα οράματά τους. Παράλληλα εξαπολύεται από τον Rem Koolhaas μια επίθεση κατά των Η.Π.Α, της Νέας Υόρκης και των μεγάλων αρχιτεκτονικών γραφείων της δύσης, αλλά πιο συγκεκριμένα κατά του (αμερικάνικου) ουρανοξύστη. Η εκστρατεία κατά του ουρανοξύστη που κηρύσσει ο Koolhaas βρίσκει εφαρμογή στο κτίριο της CCTV που αποτελεί τον αντι-ουρανοξύστη και φιλοδοξεί να καταργήσει τον κτιριακό τύπο αλλά και να γίνει ένα σύμβολο της Κινεζικής παντοδυναμίας. Στην συνέχεια γίνεται μια αναφορά στην αντίδραση του τύπου της Νέας Υόρκης απέναντι στην επίθεση του Rem Koolhaas και παρατίθεται ο αντίλογος. Είναι ενδιαφέρον πως αυτή η επίθεση του Rem Koolhaas άνοιξε έναν μιντιακό διάλογο γύρω από το πρόσωπό του. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος της εργασίας (ή επίλογος) γίνεται μια κριτική σύγκριση των δύο αρχιτεκτόνων μέσα από τα δύο βιβλία υπό το πρίσμα της εξής διαπίστωσης: Αν ο Le Corbusier κατάφερε να παίξει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην μετάβαση της αρχιτεκτονικής από την προβιομηχανική στην βιομηχανική εποχή, ο Rem Koolhaas φιλοδοξεί να παίξει τον ίδιο ρόλο στην μετάβασή της από την βιομηχανική στην εποχή της πληροφορίας και της παντοδυναμίας της εικόνας. 5

1. ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ και το Νέο Πνεύμα (L Esprit Nouveau), Le Corbusier 1.1 Μέσο, μήνυμα, δομή, περιεχόμενα Το Για μια Αρχιτεκτονική είναι ένα βιβλίο μανιφέστο του Le Corbusier ίσως το σημαντικότερο του μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική και μια ολοκληρωμένη έκφραση της νεωτερικότητας. Εκδόθηκε το 1923 και μαζί του γεννήθηκε και ο μύθος του «Le Corbusier». Είναι το πρώτο από μια σειρά βιβλίων (Πολεοδομία 1925, Η διακοσμητική τέχνη σήμερα 1925, Η μοντέρνα ζωγραφική 1925, Ημερολόγιο της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής 1925) το περιεχόμενο των οποίων είχε δημοσιευτεί αρχικά σε μορφή άρθρων στο περιοδικό Το Νέο Πνεύμα (L' Esprit Nouveau) που κυκλοφορούσε από το 1920 μέχρι το 1925 (με εξαίρεση το κεφάλαιο Αρχιτεκτονική ή Επανάσταση που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο Για μια Αρχιτεκτονική). Ο Le Corbusier, ίσως περισσότερο, από κάθε άλλο αρχιτέκτονα στον 20 ο αιώνα κατάφερε να κάνει τις εκδόσεις να δουλεύουν γι αυτόν τόσο ιδεολογικά όσο και επαγγελματικά. Μέσα από την πενταετή εκδοτική εμπειρία του στο L' Esprit Nouveau αναδείχτηκε ένας καταξιωμένος αρχιτέκτονας. Το Για μια Αρχιτεκτονική -όντας και το πρώτο από αυτή την σειρά βιβλίων- ήταν επαναστατικό, άμεσο και με μεγάλη ακτινοβολία, όχι μόνο εξαιτίας των ιδεών που έφερε αλλά και για τον τρόπο που τις έφερε, δηλαδή σαν μέσο επικοινωνίας, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εμπειρία που αποκόμισε ο Le Corbusier από την διαδικασία έκδοσης του περιοδικού L' Esprit Nouveau. Πιο συγκεκριμένα το Για μια Αρχιτεκτονική συνδύαζε καινοτομικά γραπτό λόγο και εικόνα. Επικεφαλίδες με μορφή σλόγκαν, λεζάντες, παράθεση εικόνων και εικόνων με κείμενο, είναι τεχνικές που εκμεταλλεύονται την αμεσότητα της εικόνας -που κεντρίζει το ενδιαφέρον πριν ενεργοποιηθεί η σκέψη- για να προκαλέσουν σοκ με αντιθέσεις και απρόβλεπτες διαδοχές. Η γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο είναι απλή, καθημερινή και ζωντανή, αποποιείται την λογιότητα, για να εκφράσει μια αρχιτεκτονική θεωρία που προβάλλεται ως οντολογία στο σύνολο της κοινωνίας και υποτάσσει όλη την ιστορία στην δική της σύγχρονη ερμηνεία. 3 6

7

Ήδη από το εξώφυλλο τα περισσότερα από αυτά τα χαρακτηριστικά γίνονται ορατά, καθώς με τρείς λέξεις και μια φωτογραφία ο συγγραφέας καταφέρνει να κεντρίσει το ενδιαφέρον και να εισάγει στο θέμα. «Για μια αρχιτεκτονική» μας λέει ο τίτλος και από κάτω βλέπουμε ένα κατάστρωμα πλοίου. Ένας διάδρομος φωτογραφημένος σαν λεωφόρος, με προοπτική που προσδίδει απόλυτη συμμετρία. Η αρχιτεκτονική για την οποία μιλάει ο τίτλος γίνεται η εικόνα ή το αντίστροφο, η εικόνα γίνεται «αναγκαστικά» αντιληπτή ως αρχιτεκτονική. Σήμερα είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς την έκπληξη που θα προκαλούσε στον άνθρωπο των αρχών του 20 ου αιώνα αυτή η αντιπαράθεση. Ο Le Corbusier με το Για μια Αρχιτεκτονική δε θέλει τόσο να προτείνει μια συγκεκριμένη αρχιτεκτονική όσο να αλλάξει τον τρόπο αντίληψης της αρχιτεκτονικής συνολικά. Να επαναπροσδιορίσει την αρχιτεκτονική ως ιδέα, να βρει την θέση της, και την θέση του αρχιτέκτονα στην σύγχρονη εποχή. Συμφώνα με τον Le Corbusier η σύγχρονη αρχιτεκτονική έχει χάσει τον δρόμο της, έχει βυθιστεί στην αυθαιρεσία και αναλώνεται στον επιφανειακό διάκοσμο. Η κατοικία δεν ικανοποιεί τις ουσιώδης ανθρώπινες ανάγκες. Η κατασκευή είναι παράλογη αφού βασίζεται σε απαρχαιωμένες πρακτικές. Για όλα αυτά φταίει το απαίδευτο κοινό, οι αποδέκτες τις αρχιτεκτονικής, άλλα κυρίως οι αρχιτέκτονες και η ακαδημία, που μέσα από το βιβλίο δέχονται σφοδρή κριτική. Το κτίριο -αλλά κυρίως η κατοικία στην οποία και επικεντρώνεται- για τον Le Corbusier πρέπει πρωτίστως να λειτουργεί, να ανταποκρίνεται στις στοιχειώδεις χρηστικές-βιολογικές ανάγκες, να είναι φτηνή και προσβάσιμη σε όλους. Γι αυτό τον λόγο πρέπει στην κατασκευή να εισαχθούν η τεχνολογία και η τεχνογνωσία της μηχανής και της βιομηχανικής παραγωγής, τα κτίρια να αποκτήσουν την λειτουργικότητα των υπερωκεανίων και των αυτοκινήτων. Ωστόσο αυτό δεν είναι αρχιτεκτονική, για τον Le Corbusier η αρχιτεκτονική οφείλει να συγκινεί, είναι πλαστική συγκίνηση. Για να επιτευχθεί αυτός ο συνδυασμός ο Le Corbusier θέλει να αποδείξει ότι υπάρχει μια αρχή που ενώνει όλα τα μεγάλα έργα αρχιτεκτονικής του παρελθόντος με τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του παρόντος που δεν είναι πια τα έργα των αρχιτεκτόνων -αφού η σύγχρονη αρχιτεκτονική έχει χάσει τον δρόμο της, έχει εκπέσει στον διάκοσμο και τα στυλ- αλλά των βιομηχάνων και των μηχανικών. Μια αρχή κοσμικής τάξης που υπόκειται στους νόμους του σύμπαντος, μια αναπόδραστη αλήθεια, στην οποία υποτάσσεται η ανθρώπινή αντίληψη. Και αυτή είναι η αληθινή αρχιτεκτονική που επιτυγχάνει τον απόλυτο συνδυασμό: να ανταποκρίνεται ταυτόχρονα σε όλες τις λειτουργικές-χρηστικές-βιολογικές ανάγκες των ανθρώπων άλλα και στις ψυχικές μαζί, που θα επιφέρει μια φυσιολογική και ηθική υγεία, που θα λύσει τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Η εφεύρεση από τον Le Corbusier της «τυπικής ανάγκης» και της «τυπικής συγκίνησης» στις οποίες αποδίδει μια ανθρωπολογική -κατά συνέπεια αντικειμενική- διάσταση, εξυπηρετούν αυτή την λογική. «Η Αρχιτεκτονική βρίσκεται στην τηλεφωνική συσκευή και στον Παρθενώνα. Πόσο θα ταίριαζε και στα σπίτια μας!» 4 Αυτό είναι το βασικό εύρημα του Le Corbusier, να ωθήσει τον αναγνώστη να δει στον Παρθενώνα τις αισθητικές αξίες της μηχανής, να προσδώσει στις αισθητικές αξίες της μηχανής κάτι από 8

9

το κύρος του Παρθενώνα. Να αποδείξει ότι η κατοικία είναι ένα πρόβλημα που μπορεί να λυθεί με τις μεθόδους των μηχανικών και της βιομηχανίας, ότι η κατοικία μπορεί να είναι μια μηχανή και παράλληλα ένα έργο τέχνης. Εκμεταλλεύεται το αναμφισβήτητο κύρος των αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων του παρελθόντος, συμβόλων του δυτικού πολιτισμού, και τον ενθουσιασμό που υπήρχε γύρω από την μηχανή και το βιομηχανικό προϊόν, ως σύμβολα της εποχής, που είχαν ήδη εδραιωθεί ως τέτοια από την διαφήμιση σε μια κοινωνία που γινόταν σταδιακά ολοένα και πιο καταναλωτική. Το L' Esprit Nouveau και κατά συνέπεια το Για μια Αρχιτεκτονική δεν απευθυνόταν μόνο στους αρχιτέκτονες. Απευθυνόταν κυρίως στο κοινό, στους αποδέκτες της αρχιτεκτονικής, φλερτάροντας με τις κοινωνικές ομάδες που κατέχουν ενεργούς ρόλους στις κοινωνικές μεταβολές, ανθρώπους της διανόησης, βιομηχάνους, τραπεζίτες, πολιτικούς που έχουν την δυνατότητα να επέμβουν στον τρόπο που διαμορφώνεται το κτισμένο περιβάλλον. Ο Le Corbusier θέλει να αλλάξει νοοτροπίες και συνειδήσεις, να προετοιμάσει το κοινό για να μπορέσει στην συνέχεια να υλοποιήσει την αρχιτεκτονική που πρεσβεύει, επηρεάζοντας τις ζωές των ανθρώπων μέσω της αλλαγής του κτισμένου περιβάλλοντος. Το Για μια Αρχιτεκτονική είναι ουσιαστικά μια συλλογή δοκιμίων, εφόσον σχεδόν όλα τα κεφάλαιά του είχαν αρχικά δημοσιευτεί με μορφή άρθρων στο περιοδικό L' Esprit Νouveau με την ίδια περίπου μορφή. Στο βιβλίο όμως οργανώνονται με διαφορετική σειρά -από την χρονολογική σειρά που εκδόθηκαν στο περιοδικό- και προστίθεται ένα ακόμη, το «Αρχιτεκτονική ή Επανάσταση». 5 Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζεται μια χαλαρή δομή επιχειρήματος που καταλήγει στο εκβιαστικό δίλλημα «Αρχιτεκτονική ή Επανάσταση». Βεβαίως κάθε κεφάλαιο παρουσιάζει μια σχετική αυτονομία και αυτοτέλεια, κάτι που είναι απόρροια της λογικής με την οποία γράφτηκαν εξαρχής, ως ανεξάρτητα άρθρα τα οποία όμως εξυπηρετούν και ενισχύουν την ίδια αντίληψη. Γι αυτό το λόγο οι βασικές θέσεις του βιβλίου επαναλαμβάνονται σε κάθε κεφάλαιο με διαφορετικές κάθε φορά αφορμές. Πολλές φορές φράσεις και μικρά αποσπάσματα επαναλαμβάνονται απαράλλακτα. Στην αρχή του βιβλίου υπάρχει η Σύνοψη όπου παρατίθενται αποσπάσματα-περιλήψεις που συμπυκνώνουν τις θέσεις του κάθε κεφαλαίου. Τα ίδια αυτά αποσπάσματα παρατίθενται και στην αρχή κάθε κεφαλαίου. Το πρώτο κεφάλαιο ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ έχει εισαγωγικό χαρακτήρα. Σε αυτό τίθενται τα βασικά θέματα, το πρόβλημα της κατοικίας, η κοινή αρχή που διέπει τα έργα των μηχανικών και -θα έπρεπε να διέπει- τα έργα των αρχιτεκτόνων, η λανθασμένη πορεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, ο προσδιορισμός του κοινού που θέλει να αγγίξει το βιβλίο. 10

Αν και όπως έχει ήδη επισημανθεί οι βασικές θέσεις του βιβλίου επαναλαμβάνονται συνεχώς, κάθε κεφάλαιο εξετάζει αυτά τα θέματα από διαφορετική σκοπιά. Τα τέσσερα κεφάλαια που ακολουθούν -η ενότητα ΤΡΕΙΣ ΥΠΟΜΝΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΥΡΊΟΥΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ: Ο όγκος, Η επιφάνεια, Η κάτοψη και στην συνέχεια Οι ρυθμιστικές χαράξειςαπευθύνονται προφανώς κυρίως στους αρχιτέκτονες και θέτουν ουσιαστικά τους όρους, τα εργαλεία που παράγουν την αρχιτεκτονική, και τις αξίες της. Για την επεξήγησή τους χρησιμοποιούνται τόσο ιστορικά αρχιτεκτονικά παραδείγματα όσο και σύγχρονα επιτεύγματα της κατασκευής. Στην ενότητα που ακολουθεί ΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΔΕ ΒΛΕΠΟΥΝ η οποία σύμφωνα με το συγγραφέα απευθύνεται στον πελάτη-κοινό, τίθενται οι νέοι όροι πρόσληψης της αρχιτεκτονικής μέσα από τα έργα των μηχανικών και της βιομηχανίας. Ειδικότερα στο κεφάλαιο ΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΔΕ ΒΛΕΠΟΥΝ: Τα αεροπλάνα, τα αεροπλάνα χρησιμοποιούνται σαν ένα παράδειγμα προβλήματος που τέθηκε σωστά και βρήκε την επίλυσή του και κατά συνέπεια αν το πρόβλημα της κατοικίας τεθεί σωστά θα επιλυθεί. Τίθεται λοιπόν το πρόβλημα της κατοικίας. Στο κεφάλαιο ΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΔΕ ΒΛΕΠΟΥΝ: Τα αυτοκίνητα γίνεται μια αντιπαράθεση του Παρθενώνα με το αυτοκίνητο για να αποδειχτεί ότι η θεμελίωση προτύπων οδηγεί στην τελειότητα. Ο Παρθενώνας αποτελεί απόδειξή αυτής της τελειότητας, το αυτοκίνητο αποτελεί απόδειξη της διαδικασίας τελειοποίησης. Κατά συνέπεια πρέπει να βρεθεί το πρότυπο της κατοικίας ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία τελειοποίησης της. Στην ενότητα ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ο συγγραφέας γυρνάει πίσω στο παρελθόν, για να ξαναβρεί τις αξίες της αρχιτεκτονικής έτσι όπως έχουν τεθεί στις Τρεις υπομνήσεις στους Κυρίους Αρχιτέκτονες. Στο κεφάλαιο ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ αποδεικνύεται η ανάγκη εισαγωγής της σύγχρονης τεχνολογίας, τεχνογνωσίας και των βιομηχανικών μεθόδων στην κατασκευή κατοικιών. Στο τελευταίο κεφάλαιο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ή ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ η κατοικία και κατ επέκταση η αρχιτεκτονική στην παρούσα κατάστασή της, ανάγεται σε πηγή των μεγαλυτέρων κοινωνικών προβλημάτων καθώς δεν συγχρονίζεται με τις επαναστάσεις που έχουν συντελεστεί στους υπόλοιπους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και οι οποίοι έχουν επαναπροσδιορίσει τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του ανθρώπου. Συνεπώς, αν η αρχιτεκτονική δεν αλλάξει ώστε να ανταποκρίνεται σε αυτές τις νέες ανάγκες η κοινωνία θα οδηγηθεί στην επανάσταση. Τίθεται λοιπόν το εκβιαστικό δίλλημα «Αρχιτεκτονική ή (κοινωνική) Επανάσταση». Η αυτονόητη απάντηση είναι Αρχιτεκτονική. Η εμπειρία του L' Esprit Νouveau έδωσε στον Le Corbusier την ευκαιρία να καταλάβει ότι τα έντυπα μέσα λειτουργούν όχι μόνο σαν ένα μέσο πολιτιστικής διάδοσης για κάτι που ήδη υπάρχει αλλά και ως ένα ευρύτερο πλαίσιο παραγωγής με την δική του αυτονομία. 6 Είχε πλήρη συνείδηση ότι ο συνδυασμός γραπτού λογού και εικόνας, η σελιδοποίηση, αποτελούν μια κατασκευή εξίσου αν όχι περισσότεροσημαντική για την διάδοση των ιδεών του από τα ίδια τα κτίρια. 11

1.2 Η χρήση της εικόνας Στην εικονογράφηση του Για μια Αρχιτεκτονική η φωτογραφία κυριαρχεί ποσοτικά έναντι των άλλων μέσων εξαιτίας της αμεσότητας και της αξίας της ως ντοκουμέντο. Σχέδια και σκίτσα υπάρχουν μόνο στις περιπτώσεις που μπορούν να συλλάβουν ιδιότητες και ποιότητες του χώρου που δεν μπορεί να συλλάβει η φωτογραφία όπως στα κεφάλαια Η κάτοψη, ΟΙ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΕΣ ΧΑΡΑΞΕΙΣ, στην ενότητα ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ και στο κεφάλαιο ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ για την παρουσίαση προτάσεων. Η εικόνα στο Για μια Αρχιτεκτονική σπάνια χρησιμοποιείται για λόγους αναπαράστασης. Σε αντίθεση με την «αναπαραστατική» χρήση των εικόνων στα παραδοσιακά βιβλία -όπου η εικόνα είναι δευτερεύουσα και συνεπής με το κείμενο- η επιχειρηματολογία του Le Corbusier πρέπει να γίνει αντιληπτή με όρους μιας ανεπίλυτης αντιπαράθεσης εικόνας και γραπτού λόγου. Στα βιβλία του, οι εικόνες δεν χρησιμοποιούνται τόσο για να «εικονογραφήσουν» το κείμενο, όσο για να το κατασκευάσουν. 7 Σε αυτή την αντισυμβατική μέθοδο σύλληψης ενός βιβλίου είναι φανερή η επιρροή των διαφημιστικών τεχνικών. Το μήνυμα του βιβλίου βασίζεται στους συνειρμούς που μπορούν να προκύψουν από την παράθεση εικόνων και εικόνων με κείμενο. Όπως και στη διαφήμιση, η ισχυρότερη επίδραση επιτυγχάνεται λόγω της αμεσότητας του οπτικού υλικού. Στην διαφημιστική μπροσούρα που ετοίμασε για το Για μια Αρχιτεκτονική ο Le Corbusier δηλώνει: Αυτό το βιβλίο αντλεί την ευγλωττία του από τις νέες μεθόδους, η εξαίσια εικονογράφησή του δημιουργεί δίπλα στο κείμενο έναν παράλληλο λόγο, ένα λόγο μεγάλης δύναμης[ ] αυτή η νέα σύλληψη του βιβλίου[ ] επιτρέπει στον συγγραφέα να αποφεύγει μια διανθισμένη γλώσσα, ανεπαρκείς περιγραφές, τα γεγονότα εκρήγνυνται μπροστά στα μάτια του θεατή δια της δύναμης των εικόνων. 12

13

1.3 Οι «πλαστές» φωτογραφίες Ο Le Corbusier επενέβαινε συνεχώς στις φωτογραφίες κτιρίων που χρησιμοποιούσε για να εικονογραφήσει τα κείμενά, με τέτοιο τρόπο ώστε αυτές να ανταποκρίνονται καλυτέρα στην θεωρητική επιχειρηματολογία του. Το έκανε αυτό εκμεταλλευόμενος την γενική αντίληψη της φωτογραφίας ως ενός «διάφανου» μέσου καταγραφής μιας πραγματικής σκηνής, την αξία της ως ντοκουμέντο. Οι εικόνες οι οποίες παρήγαγε παρουσιαζόταν ως αυθεντικές φωτογραφίες, τις αλλοίωνε δηλαδή με τρόπο που μην να προδίδει ότι πρόκειται για φωτομοντάζ, δεν παρήγαγε εξόφθαλμα μη ρεαλιστικές εικόνες. Αυτό αποδεικνύει ότι για τον Le Corbusier οι φωτογραφίες δεν ήταν ένα «αντικειμενικό» μέσο αναπαράστασης άλλα ένα μέσο επικοινωνιακό, ένα μέσο έκφρασης και υποστήριξης των θεωρητικών επιχειρημάτων του. Μια επιβεβαίωση ότι αναγνώριζε τη διαφορά ανάμεσα στον πραγματικό χώρο και τον χώρο της φωτογραφίας, το χώρο της σελίδας. Επεξεργασία επιδέχονταν τόσο δικές του φωτογραφίες όσο και φωτογραφίες που προέρχονταν από άλλες πηγές. Μερικές από τις τεχνικές που χρησιμοποιούσε ήταν: ψεκασμός με μπογιά, τονισμός ορίων, επανα-καδράρισμα (cropping), αποκοπή στοιχείων που αποσπούσαν την προσοχή από αυτό που ήθελε να δείξει. Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι οι φωτογραφίες της Villa Schwob, που δημοσιεύτηκαν στο L' Esprit Νouveau -και μετά στο Για μια Αρχιτεκτονική-. Οι φωτογραφίες αυτές είχαν ψεκαστεί για να αποκτήσουν μια πιο πουριστική αισθητική και να διαβάζονται καθαρά οι όγκοι. Σε μια από της φωτογραφίες αφαιρέθηκε η πέργκολα και οτιδήποτε θα μπορούσε να αποσπά την προσοχή - αναρριχόμενα φυτά, το σπίτι του σκύλου-. Σε μια άλλη αφαιρέθηκε εντελώς ο περιβάλλον χώρος, το τοπίο που πλαισίωνε την κατοικία. Στις φωτογραφίες της συγκεκριμένης κατοικίας ο Le Corbusier αφαίρεσε οτιδήποτε ήταν γραφικό και πλαισίωνε το κτίριο, εστιάζοντας στις επίσημες ποιότητες του αντικειμένου. Ωστόσο η πιο σημαντική επέμβαση στις φωτογραφίες είναι η αφαίρεση κάθε αναφοράς στον συγκεκριμένο τόπο. Η εξάλειψη του τόπου μετατρέπει την αρχιτεκτονική σε ένα αντικείμενο ανεξάρτητο από την τοποθεσία. Έτσι δημιουργείται μια σχέση μεταξύ του ιδανικού αντικειμένου και του ιδανικού τόπου, ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει την αντίληψη του Le Corbusier για την αρχιτεκτονική την δεκαετία του 1920. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η επεξεργασία των φωτογραφιών των σιλό στο άρθρο ΤΡΕΙΣ ΥΠΟΜΝΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΚΥΡΊΟΥΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ: Ο όγκος. Σε κάποιες από τις φωτογραφίες είναι εμφανές ότι έχουν τονιστεί τα περιγράμματα και οι σκιάσεις των κτιριακών όγκων για να γίνει καταφανές ότι «η αρχιτεκτονική είναι το επιδέξιο, σωστό και θαυμαστό παίξιμο των όγκων που συμπλέκονται κάτω από το φώς». 8 Μια σελίδα με σκίτσα επεξεργασίας για το Για μια Αρχιτεκτονική αποκαλύπτουν ανάλογες επεμβάσεις που έχουν υποστεί οι φωτογραφίες του εσωτερικού της Παναγίας του Κοσμηδίου στο κεφάλαιο 14

Βυζαντινή Ρώμη. Αυτές οι επεμβάσεις έγκεινται στην αφαίρεση του διακόσμου στις αψίδες, των δερμάτινων μαξιλαριών, κολώνων, παράθυρων, και οτιδήποτε θα εμπόδιζε τον αναγνώστη να δει την Ελλάδα στην Βυζαντινή Ρώμη. Για τον Le Corbusier η σχέση του αρχιτεκτονικού έργου με ένα συγκεκριμένο τόπο και την υλική πραγματοποίησή του είναι δευτερεύοντα θέματα. Για αυτόν η αρχιτεκτονική είναι διανοητικό ζήτημα για να επιλυθεί στην καθαρότητα του κόσμου των ιδεών, γιατί όταν η αρχιτεκτονική χτίζεται ανακατεύεται με τον κόσμο των φαινομένων και αναγκαστικά χάνει την αγνότητά της. Για αυτό το λόγο όταν ένα κτισμένο αρχιτεκτονικό έργο μπαίνει στον δυσδιάστατο χώρο της σελίδας επιστρέφει στον κόσμο των ιδεών. Η λειτουργία της φωτογραφίας δεν είναι να αντικατοπτρίσει την αρχιτεκτονική όπως έτυχε να χτιστεί. Η κατασκευή είναι μια σημαντική στιγμή της διαδικασίας αλλά όχι το τελικό προϊόν. Η φωτογραφία, η σελιδοποίηση κατασκευάζουν μια άλλη αρχιτεκτονική στον χώρο της σελίδας. Η ιεραρχία σύλληψη, κατασκευή, και αναπαραγωγή σπάει στην διαδικασία δημιουργίας του Le Corbusier η σύλληψη και η αναπαραγωγή διασταυρώνονται ξανά. 9 15

16

17

18

1.4 Η επιρροή των Μ.Μ.Ε και της διαφήμισης Ο Le Corbusier στο L' Esprit Νouveau είχε αναλάβει την διοίκηση και τα οικονομικά. Προτιμούσε να αναμειχθεί με τον κόσμο εκτός των κύκλων της διανόησης, να συμμετάσχει ενεργά στον κόσμο της βιομηχανίας και της οικονομίας, ο ίδιος ως παραγωγός και όχι ως ερμηνευτής -ο κλασσικός ρόλος του διανοούμενου- στην νέα βιομηχανική πραγματικότητα. Καθώς το περιοδικό χρηματοδοτούνταν σε μεγάλο βαθμό από την διαφήμιση είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με την κουλτούρα των Μ.Μ.Ε. Ο Le Corbusier είχε μια τεράστια συλλογή από βιομηχανικούς καταλόγους, μπροσούρες καταστημάτων και φωτογραφίες κομμένες από περιοδικά και εφημερίδες. Αυτό το υλικό σήμερα βρίσκεται αρχείο του L' Esprit Nouveau στο ίδρυμα Le Corbusier. Οι βιομηχανικοί κατάλογοι περιλαμβάνουν αυτοκίνητα Voisin, Peugeot, Citroen, και Delage, αεροπλάνα Farman και υδροπλάνα Caproni, βαλίτσες και μπαούλα Innovation, έπιπλα γραφείου από την Or mo και χαρτοφύλακες από την Roneo, τσάντες και τσιγαροθήκες από την Hermes, και ρολόγια Omega, αλλά επίσης και προς μεγάλη έκπληξη, τουρμπίνες από την Brown Boveri, υψηλής πίεσης, φυγοκεντρικούς εξαεριστήρες Rateua, και βιομηχανικό εξοπλισμό από τις Clermont-Ferrand και Slingsby. Οι διαφημιστικές μπροσούρες προέρχονται από τα καταστήματα Printemps, Au bon Marche, La Samaritaine και τα αποκόμματα είναι από εφημερίδες και περιοδικά του καιρού όπως The Autocar, Science et La vie, Revue du Beton Arme, L Illustre. Ο Le Corbusier παρέκλινε της πορείας του για να αποκτήσει αυτούς τους καταλόγους, γράφοντας συνεχώς στις εταιρείες για την αποστολή τους. Οι κατάλογοι αυτοί χρησίμευαν στην εξασφάλιση συμβολαίων για L' Esprit Nouveau (πολλές από τις εταιρείες διαφημίστηκαν τελικά στο περιοδικό) αλλά επέδρασαν και στην δουλειά του. Στην πραγματικότητα φαίνεται ότι συνέλλεγε οτιδήποτε τον εντυπωσίαζε οπτικά, από ταχυδρομικές κάρτες μέχρι το εξώφυλλο ενός παιδικού βιβλίου με τα βασικά στερεά. Αυτό το υλικό, αυτές οι «καθημερινές εικόνες» είναι η πηγή πολλών εικονογραφήσεων στο L Esprit Nouveau και των πέντε βιβλίων που ακλούθησαν από αυτή την εμπειρία, μεταξύ των οποίων και το Για μια αρχιτεκτονική. 10 Στο L' Esprit Νouveau οι φωτογραφίες δεν παρουσιάζονται σαν αντικείμενα τέχνης αλλά περισσότερο ως ντοκουμέντα. Στα άρθρα του Le Corbusier φωτογραφίες αποσπασμένες από διαφημιστικό υλικό συνυπάρχουν μαζί με φωτογραφίες αποσπασμένες από βιβλία τέχνης και δικό του φωτογραφικό υλικό. Ανάμεσα σε αυτές τις σελίδες ο κόσμος της μαζικής κουλτούρας εισβάλλει στον κόσμο της υψηλής τέχνης, ταράζοντας συθέμελα το οικοδόμημα. Ασχέτως πόσο συχνά ο Le Corbusier υποστηρίζει την υψηλή τάξη του αντικειμένου τέχνης σε σχέση με το καθημερινό-χρηστικό αντικείμενο, η δουλεία του «μολύνεται» συνεχώς με υλικό χαμηλής κουλτούρας. 11 19

20

21

Στην πραγματικότητα, ο Le Corbusier φαίνεται να είχε συλλάβει τα βιβλία του διάμεσου μιας συνεχούς επεξεργασίας και σύνταξης εικόνων που έβρισκε. Το πρωτόλειο υλικό του Για μια Αρχιτεκτονική το αποδεικνύει. Συντίθεται από μια σειρά σκίτσων, σα βινιέτες, που ανταποκρίνονται στις εικόνες που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν. Μερικά σκίτσα ανταποκρίνονταν σε δικές του φωτογραφίες, άλλα σε φωτογραφίες αποσπασμένες από βιομηχανικούς καταλόγους, από τα άλμπουμ του Frederic Boissonnas για την Ελλάδα, κτλ. Όπως έχει αναφερθεί, με ελάχιστες εξαιρέσεις ο Le Corbusier μεταμόρφωνε τις φωτογραφίες που χρησιμοποιούσε. Εκτός από το να τις αφαιρεί από το αρχικό τους πλαίσιο, τις έβαφε, αφαιρούσε λεπτομέρειες, τις επανακάδραρε, κατά συνέπεια αυτές είναι εικόνες επεξεργασμένες, επιλεγμένες, συντεθειμένες, κατασκευασμένες. Το καδράρισα είναι η ουσία της φωτογραφίας. Οι φωτογραφίες της Ελλάδας του Boissonnas που ο Le Corbusier δημοσίευσε στο Για μια Αρχιτεκτονική είχαν αρχικά παρθεί από τα βιβλία Η Ακρόπολη και Ο Παρθενώνας του Maxim Collignon. Μερικές επανα-καδραρίστηκαν ώστε να προσομοιάζουν τα σκίτσα του από το «Ταξίδι στην Ανατολή». Οι φωτογραφίες του Boissonnas αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας αισθητοποιημένης προσέγγισης του Παρθενώνα. Οι μεγάλες ολοσέλιδες φωτογραφίες (plates) ωθούν τον αναγνώστη να γυρίζει πίσω κάθε φορά που γυρίζει μια σελίδα, παρουσιάζοντας κάθε εικόνα ως αντικείμενο στοχαστικής εμβάθυνσης, ως «έργο τέχνης». Ο Le Corbusier απομακρύνεται από την πηγή του όταν βγάζει αυτές τις εικόνες από το «ιερό» της υψηλής τέχνης, μειώνει το μέγεθός τους και τις βάζει δίπλα σε καθημερινές εικόνες από εφημερίδες και βιομηχανικούς καταλόγους (οι οποίες έχουν υποστεί αντίστοιχες μεταμορφώσεις). Τα μαζικά μέσα κάνουν τα πάντα ισοδύναμα, ισότιμα και συνεχή. Ο Le Corbusier δεν προσποιείται ότι διατηρεί έναν ιεραρχικό διαχωρισμό του υλικού του ανά είδος ή τύπο. Αντιθέτως, παρουσιάζει μια αντιπαράθεση αποσπασμάτων που ανταποκρίνεται στην εμπειρία της κουλτούρας και των μέσων. Για αυτό τον λόγο η δουλεία του γίνεται ένα κριτικό σχόλιο πάνω στις συνθήκες της κουλτούρας του καιρού μας. 12 O Le Corbusier χρησιμοποιούσε την κουλτούρα των μαζικών μέσων, καθημερινές εικόνες από τον τύπο, βιομηχανική διαφήμιση, καταλόγους καταστημάτων, και διαφημίσεις σαν «ready mades» για να ενσωματωθούν στην εκδοτική-δημοσιογραφική δουλειά του. Πέρα όμως από αυτό αναγνώριζε στην ύπαρξη των έντυπων μέσων μια σημαντική διανοητική μεταβολή όσον αφορά την λειτουργία της κουλτούρας και την αντίληψη του εξωτερικού κόσμου από τον μοντέρνο άνθρωπο. 13 Το ενδιαφέρον του Le Corbusier για τις σύγχρονες μεθόδους παραγωγής είναι απαραίτητα και ένα ενδιαφέρον για τους μηχανισμούς που στηρίζουν την παραγωγή: διαφήμιση, μαζικά μέσα, δημοσιότητα. Η θαυμαστή βιομηχανική δραστηριότητα των καιρών μας, με την οποία αναπόφευκτα ασχολούμαστε πολύ, φέρνει κάθε στιγμή μπροστά στα μάτια μας, άλλοτε άμεσα, άλλοτε με την μεσολάβηση των εφημερίδων και των περιοδικών, 22

23

24

αντικείμενα συναρπαστικής καινοτομίας, ο λόγος ύπαρξης των οποίων μας γοητεύει, μας απασχολεί και μας ανησυχεί. Όλα αυτά τα αντικείμενα της μοντέρνας ζωής δημιουργούν τελικά μια ατμόσφαιρα μοντέρνου πνεύματος. 14 Όπως έχει ήδη αναφερθεί η επιχειρηματολογία του Le Corbusier στο L Esprit Nouveau -και κατ επέκταση στο Για μια Αρχιτεκτονική- βασίζεται σε ένα μεγάλο βαθμό στην παράθεση εικόνας και κειμένου. Οι εικόνες που χρησιμοποιούσε δεν είναι πάντα συμβατές με το κείμενο, δεν έχουν δευτερεύοντα και αναπαραστατικό ρόλο -σε αντίθεση με την χρήση των εικόνων στα παραδοσιακά βιβλία. Σε αυτή την αντισυμβατική μέθοδο σύλληψης ενός βιβλίου, επηρεασμένη από διαφημιστικές τεχνικές, η ισχυρότερη επίδραση επιτυγχάνεται λόγω της αμεσότητας του οπτικού υλικού. Ο Le Corbusier οργανώνει την επιχειρηματολογία του με βάση στρατηγικές εικόνες. Χρησιμοποιεί δηλαδή εικόνες που δημιουργούν έντονα συγκινησιακά βιώματα κατασκευάζοντας έτσι το πλαίσιο ή το «κλίμα» μέσα στο οποίο πρέπει να γίνουν κατανοητά τα κείμενα. Παραδείγματα: Όταν ένας εξαεριστήρας από την Rateau τοποθετείται στη σελίδα απέναντι από το άνοιγμα του κεφαλαίου ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ή ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ στο Για μια Αρχιτεκτονική, και μια τουρμπίνα τοποθετείται στην αρχή του κεφαλαίου, η ερμηνεία του μηνύματος που προκύπτει από την αλληλεπίδραση μεταξύ του τίτλου και των εικόνων, δεν είναι οι κοινωνικές συνθήκες εν γένει που κυρίως απασχολούν τον Le Corbusier στο κείμενο, αλλά ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην βιομηχανική κοινωνία. Κάνει ένα λογοπαίγνιο με κυριολεκτικό τρόπο ταυτίζοντας την «επανάσταση» -στον τίτλο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ή ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ- με την βιομηχανική και μηχανική επανάσταση -που προκύπτει νοηματικά από τις εικόνες. Στην συνέχεια του κεφαλαίου ο Le Corbusier γράφει: «Η μοντέρνα κοινωνία δεν αμείβει τους διανοούμενους όπως τους αξίζει αλλά ανέχεται τις παλιές ιδιοκτησιακές συνθήκες, που αντιτίθενται στην μεταμόρφωση της πόλης και της κατοικίας.» 15 Εδώ υπερασπίζεται την δημόσια περιουσία και την ανάγκη να αντιμετωπιστεί το οικιστικό πρόβλημα μέσω της μαζικής παραγωγής. Με την βοήθεια της εικόνας (τουρμπίνα Creusot) κατευθύνει την κριτική του ακριβώς εκεί που μια «επανάσταση» στην θέση του αρχιτέκτονα στην βιομηχανική κοινωνία διακυβεύεται. 16 Όταν ο Le Corbusier διαλέγει εικόνες από καταλόγους αεροπλάνων (Farman, Voisin, Bleriot ) για το άρθρο στο ΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΔΕ ΒΛΕΠΟΥΝ: Τα αεροπλάνα είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι δεν μιλάει για αεροπλάνα άλλα για τα νέα δεδομένα στην κατασκευή κατοικιών. Το ενδιαφέρον του είναι να εισάγει στην αρχιτεκτονική τις σύγχρονες μεθόδους παραγωγής. Στην πραγματικότητα το ενδιαφέρον του Le Corbusier δεν ήταν απλά φιλοσοφικό. Διαπραγματευόταν με κορυφαίους βιομηχάνους όπως ο Gabriel Voisin, καθώς στο τέλος του πολέμου η εταιρεία Voisin προσπαθούσε να κρατήσει τον βιομηχανικό εξοπλισμό της απασχολημένο μπαίνοντας στην κτιριακή κατασκευαστική βιομηχανία. Η Voisin παρήγαγε δύο πρωτότυπα κατοικιών που δημοσιεύτηκαν στο L Esprit Nouveau όπου Le Corbusier και Ozenfant γράφουν: 25

26

27

Αδύνατον να περιμένει κανείς την βραδέα συνεργασία των κόπων του εκσκαφέα, του κτίστη, του ξυλουργού, του πλακά, του υδραυλικού[ ] τα σπίτια πρέπει να ανεγείρονται μονοκόμματα, φτιαγμένα από μηχανές στο εργοστάσιο, συναρμολογούμενα σαν όπως η Ford συναρμολογεί τα αυτοκίνητα, πάνω σε ταινιόδρομους[...] Η αεροπορία επιτυγχάνει θαύματα μαζικής παραγωγής[ ] Είναι στα εργοστάσια αεροσκαφών που οι στρατιώτες-αρχιτέκτονες αποφάσισαν να χτίσουν σπίτια, αποφάσισαν να χτίσουν αυτό το σπίτι σαν αεροσκάφος, με τις ίδιες δομικές μεθόδους, ελαφρύ σκελετό, μεταλλικά πλαίσια 17 Οι εικόνες των αεροπλάνων που επιστράτευε ήταν σε μεγάλο βαθμό μέρος του συλλογικού φαντασιακού έτσι όπως είχε διαμορφωθεί από τον τύπο κατά την διάρκεια του Α παγκοσμίου πολέμου. Εικονογραφημένες εφημερίδες μετακινήθηκαν από την φετιχιστική έκθεση εικόνων αεροπλάνων στον πόλεμο στην έκθεση επιβατικών αεροπλάνων, οι οποίες γύρω στο 1919 συνυπήρχαν η μία δίπλα στη άλλη. Ο Le Corbusier επιστράτευε σύγχρονες μεθόδους δημοσιότητας: από την μια πλευρά αρπάζει την οπτική προσοχή του αναγνώστη μέσω της εντυπωσιακής εικόνας για να τον κατευθύνει στην ιδέα που προωθούσε, την μαζική παραγωγή κατοικιών. Από την άλλη πλευρά αυτό που εγγράφεται υποσυνείδητα στις εικόνες που επιλέγει είναι η οικειοποίηση της στρατιωτικής τεχνολογίας. 18 Σε αντίθεση με την αξιοσημείωτη προσοχή που έχει δοθεί στη σχέση της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier με την κουλτούρα της «εποχής της μηχανής», πολύ λιγότερη έχει δοθεί στην σχέση με τα νέα μέσα επικοινωνίας και κατ επέκταση στην σχέση της αρχιτεκτονικής με την κουλτούρα της καταναλωτικής εποχής. Η ειρωνεία είναι ότι η ιδέα της «μηχανικής εποχής» που υπηρέτησε την περίοδο σαν μια συμβολική έννοια, υιοθετήθηκε ευρέως από την βιομηχανία της διαφήμισης. 19 Στα βιβλία και τα άρθρα του ο Le Corbusier δανείζεται την ρητορική και τις τεχνικές πειθούς της μοντέρνας διαφήμισης για την δική του θεωρητική επιχειρηματολογία. Εκτός όμως από αυτό χειραγωγεί και υφιστάμενες διαφημίσεις για να τις ενσωματώσει στο δικό του όραμα, θολώνοντας έτσι τα όρια μεταξύ των θεωριών του και της διαφήμισης. Το κάνει αυτό συνειδητά, υποστηρίζοντας πως με αυτόν τον τρόπο η πειθώς είναι πιο αποτελεσματική. Ο Le Corbusier ανακοινώνει σε μια διαφημιστική μπροσούρα που έστελνε στους βιομηχάνους με σκοπό την απόσπαση διαφημιστικών συμβολαίων «Το L Esprit Nouveau διαβάζεται ψύχραιμα. Αιφνιδίαζες τον πελάτη μες την ψυχραιμία, μακριά από δουλειές, και σε ακούει γιατί δεν ξέρει ότι πρόκειται να τον διπλαρώσεις.» Προκειμένου να αποσπάσει διαφημιστικά συμβόλαια ο Le Corbusier συχνά κατέφευγε σε ασυνήθιστες μεθόδους. Αφού ενσωμάτωνε εικόνες από βιομηχανικούς καταλόγους στα άρθρα του, ή και υφιστάμενες διαφημίσεις, έστελνε ένα γράμμα μαζί με αντίτυπο του περιοδικού στην εταιρεία και ζητούσε πληρωμή για την δημοσιότητα-διαφήμιση που προσέφερε. Φυσικά το έκανε με μια κολακευτική ρητορική: το προϊόν σας ξεχωρίστηκε σαν αντιπροσωπευτικό του πνεύματος των καιρών μας. Αν και αυτή η στρατηγική δεν απέδιδε πάντα, σε ορισμένες περιπτώσεις όπως στην περίπτωση της εταιρείας Innovation o Le Corbusier δεν απέσπασε μόνο ένα διαφημιστικό συμβόλαιο για το L Esprit 28

29

30

Nouveau αλλά και την ανάθεση να επανασχεδιάσει και να εκδώσει τον κατάλογο της εταιρείας. Αυτού του τύπου η ανάθεση επιδιώχθηκε και με άλλες εταιρείες, και ήταν μέρος ενός ευρύτερου έργου που είχε συλλάβει ο Le Corbusier ως Ειδικοί (σπέσιαλ) κατάλογοι του Νέου Πνεύματος (Catalogues speciaux de L Esprit nouveau) και σημειώνει «Έτσι έχουμε συλλάβει μια μορφή δημοσιότητας που είναι σχεδόν δημοσιογραφική αλλά μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε προϊόντα που η κατασκευή και η χρήση τους είναι συμβατή με ένα συγκεκριμένο νέο πνεύμα» 20 Ο Le Corbusier δεν ενδιαφέρεται τόσο για τα ίδια τα προϊόντα, για τις επίσημες ποιότητές τους -π.χ. ποιότητα κατασκευής- όσο για τον τρόπο κατασκευής (βιομηχανική παραγωγή, παραγωγή σε σειρά) και την χρήση στο βαθμό που αυτά εξυπηρετούν την γενικότερη επιχειρηματολογία του. Στις διαφημίσεις που έφτιαχνε για την Innovation οι αναφορές στα προϊόντα της είναι σχεδόν ανύπαρκτες. 21 Αντί για το συμβατικό κείμενο σε μια διαφήμιση Innovation -«ένα ντουλάπι Innovation χωράει τρείς φορές περισσότερο από το συνηθισμένο ντουλάπι. Επιβάλλει την τάξη. Αποφεύγετε τα περιττά διπλώματα»- ο Le Corbusier στην διαφήμιση της Innovation για το L Esprit Nouveau 18 γράφει: «η μαζική κατασκευή είναι απαραίτητη για την ανέγερση ενός σπιτιού», στο L Esprit Nouveau 19: «Να κατασκευάζεις μαζικά σημαίνει να αφοσιωθείς στην αναζήτηση του στοιχείου[ ] αναλύοντας το στοιχειό φτάνει κανείς σε ένα πρότυπο[ ] Πρέπει να θεμελιώσουμε τα πρότυπα της κατασκευής -παράθυρα, πόρτες, σχέδια, διανομή[ ] και όλους εκείνους τους εσωτερικούς μηχανισμούς- της κατοικίας που ο μοντέρνος άνθρωπος απαιτεί για την άνεση και την υγιεινή του». Αυτή ακριβώς είναι και επιχειρηματολογία του Le Corbusier στο Για μια Αρχιτεκτονική και ειδικότερα στα κεφάλαια ΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΔΕ ΒΛΕΠΟΥΝ και ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ όπου οι αναφορές στα προϊόντα της Innovation και σε άλλα βιομηχανικά προϊόντα είναι συχνές. Ο Le Corbusier σημειώνει: «το ίδιο το L Esprit Nouveau σχολιάζει το προϊόν της διαφημιζόμενης φίρμας, και, με σεβασμό στην πελατεία, αυτό θα έχει σίγουρα μια επίδραση που είναι εντελώς διαφορετική από την συνηθισμένη δημοσιότητα.» 22 Η Innovation είχε μια ολόκληρη σελίδα με διαφορετική εικονογράφηση και κείμενο σε κάθε τεύχος. Οι 12 διαφημίσεις που αντιστοιχούν σε ένα χρόνο κυκλοφορίας του περιοδικού θα γίνονταν σύμφωνα με τα σχέδια του Le Corbusier ένας κατάλογος με τίτλο L Esprit Nouveau που η διαφημιζόμενη εταιρεία «θα μπορούσε να μοιράζει σε ένα συγκεκριμένο μέρος της πελατείας της.» 23 Ο Le Corbusier κάνοντας ασαφή τα όρια μεταξύ των θεωριών του και της διαφήμισης στο L Esprit Nouveau επιτυγχάνει τόσο την αποτελεσματικότητα της διαφήμισης όσο και την ευρύτερη διάδοση των θεωριών του. Κάθε φορά που ο αναγνώστης θα ερχόταν αντιμέτωπος με μια διαφήμιση της Innovation, ή κάποιας άλλης εταιρείας διαφημιζόμενης στο L Esprit Nouveau, σε διαφορετικό πλαίσιο αναπόφευκτα θα την συσχέτιζε με τις ιδέες του Le Corbusier. 24 31

32

Συμφώνα με ένα γράμμα του Le Corbusier προς τα ατελιέ Primavera (υποκατάστημα του Printemps) με σκοπό την απόσπαση διαφημιστικού συμβολαίου, οι συνδρομητές του L Esprit Nouveau ήταν: κατά το 23,4% καλλιτέχνες, και οι υπόλοιποι «άνθρωποι που κατέχουν ενεργούς κοινωνικούς ρόλους» (γιατροί, δικηγόροι, βιομήχανοι, τραπεζίτες, αρχιτέκτονες ) αλλά κατά το μεγαλύτερο ποσοστό (31%) βιομήχανοι και τραπεζίτες. 25 Σε αυτή την περίπτωση η διαφημιστική στρατηγική που ακολουθεί ο Le Corbusier είναι σύμφωνη με τις σύγχρονες στρατηγικές του marketing. Από το 1920 και μετά η διαφήμιση ωθείται από την στρατηγική της κατάτμησης της αγοράς. Από αυτό το σημείο η αγορά αρχίζει να μεταμορφώνεται από την παραγωγή για μαζική κατανάλωση -για ένα αδιαφοροποίητο καταναλωτικό κοινό- σε μια διαχωρισμένη αγορά από καταναλωτές οργανωμένους σε σχετικά ορισμένες υποκατηγορίες. 26 Σε αυτά τα πλαίσια το κοινό του L Esprit Nouveau γίνεται προϊόν προς πώληση στις διαφημιζόμενες εταιρείες. Στο συμβόλαιο με την Innovation δηλώνεται: «ο Κ. Jeanneret θα αναλάβει την ευθύνη της συγγραφής του κειμένου και της επιλογής των εικόνων που θα τα συνοδεύουν, εφοδιάζοντάς σας με έναν κατάλογο που μπορεί να επηρεάσει ευμενώς την πελατεία σας και κυρίως τους αρχιτέκτονες». 27 33

2. Content, Rem Koolhaas 2.1 Μέσο, μήνυμα, δομή, περιεχόμενα Το content είναι ένα έντυπο 544 σελίδων που εκδόθηκε το 2004 με αφορμή την έκθεση των ΟMΑ-ΑMΟ στο Βερολίνο η οποία διήρκησε από το Νοέμβριο του 2003 ως τον Ιανουάριο του 2004. Τυπικά πρόκειται για τον κατάλογο της έκθεσης ωστόσο η σύνδεση του με την έκθεση γίνεται στη 352 η σελίδα και το «βιβλίο» εν γένει διατηρεί την αυτονομία του. Το content είναι το «επακόλουθο του S,M,L,XL και μια απογραφή επτά χρόνων ακούραστης εργασίας της ΟΜΑ» 28, από το 1995 που εκδόθηκε το S,M,L,XL έως το 2002. Εκτός από τον Rem Koolhaas - συγγραφέα των περισσότερων κειμένων και επιμελητή- και τους συνεργάτες του, το «βιβλίο» είναι αποτέλεσμα 40 και πλέον συντελεστών. Διεκδικεί έτσι μια διαλεκτική αξία: «η εσωτερική λογική που ωθούσε το S,M,L,XL εδώ έχει εξουδετερωθεί από την συμβολή κριτικών εξωτερικών φωνών.» 29 Το S,M,L,XL είναι αναμφισβήτητα το αρχέτυπο, ωστόσο κάποιες από τις προθέσεις και καινοτομίες που έφερε, στο content γίνονται πιο σαφείς και ορισμένες φορές ωθούνται στα άκρα. Το S,M,L,XL είναι ένα βιβλίο αφιερωμένο στο «μέγεθος» σαν ένα concept για την αρχιτεκτονική. Έμφαση δίνεται όμως και στην δημιουργία ενός πλαισίου. Ο Rem Koolhaas επισημαίνει πως ο στόχος δεν ήταν ένα βιβλίο για τους αρχιτέκτονες -άλλη μία μονογραφία-, ούτε καν ένα βιβλίο για την αρχιτεκτονική. Το S,M,L,XL είναι ένα βιβλίο που προσπαθεί να δημιουργήσει στον αναγνώστη μια οικειότητα με τις συνθήκες κάτω από τις οποίες παράγεται η αρχιτεκτονική σήμερα. Πώς δηλαδή ένα ασταθές και μεταβαλλόμενο - οικονομικό, πολιτικό - περιβάλλον επιδρά στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα και κατά συνέπεια στην παραγωγή της αρχιτεκτονικής. 30 Ένα μυθιστόρημα για την αρχιτεκτονική, μια σύλληψη του Rem Koolhaas σε συνεργασία με τον Bruce Mau -σαν μια ελεύθερη πτώση στο χώρο της τυπογραφικής φαντασίας, ο τίτλος του είναι επίσης και το πλαίσιό του: έργα και δοκίμια οργανώνονται με βάση την κλίμακα. Το βιβλίο συνδυάζει δοκίμιο, μανιφέστα, ημερολογιακές σημειώσεις, ιστορίες, ταξιδιωτικές σημειώσεις (travelogues), ένας κύκλος στοχασμών με βάση την σύγχρονη πόλη, μαζί με δουλειά που έχει παραχθεί από το ΟΜΑ. Αυτή η συσσώρευση λέξεων και εικόνων διαφωτίζει την κατάσταση της αρχιτεκτονικής σήμερα -το μεγαλείο και την αθλιότητά της- εξερευνώντας, αποκαλύπτοντας την διαβρωτική επίδραση της πολιτικής, της οικονομίας, της παγκοσμιοποίησης στον κόσμο. 31 Το S,M,L,XL ήταν επαναστατικό ως έντυπο μέσο αφού για πρώτη φόρα εισήγαγε στις αρχιτεκτονικές εκδόσεις τη γραφική γλώσσα των περιοδικών, των κόμικς και των επιτραπέζιων εκδόσεων, κάτι που εν συνεχεία υιοθετήθηκε ευρέως -Foster, Tschumi, Holl, MVRDV, ήταν μερικοί από αυτούς που 34