ΓΚΕΟΡΓΚ A Ο Y Κ A ΤI ΝIT ΣΕ ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΞΕΝ. I. ΚΔΡΔΚΔΛΟΥ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΗ ΑΘΗΝΑ 1980
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Δέν είναι άσφαλώς, δυνατόν, μέσα στα περιορισμένα πλαίσια ένός προλογικου σημειώματος, νά κάνουμε λόγο γιά τό έργο καί τήν προσωπικότητα πνευματικών μορφών δπως του Φρειδερίκου Νίτσε καί του Γκέοργκ Λούκατς, πού το πέρασμά τους άφησε βαθύτατα ϊχνη στόν κόσμο τών ιδεών. Μιά τέτοια φιλοδοξία, έξάλλου, έχουμε τή γνώμη πώς θ άποδεικιλόταν υπέρτερη τών δυνάμεών μας καί θά κατέληγε, σίγουρα, στή στείρα έπανάληψη απόψεων πού διατυπώθηκαν άπό έγκυρους μελετητές του έργου τόσο του Νίτσε,( του φιλοσόφου πού ύμνησε τή σκληρότητα κι έχλεύασε όλες τις καθιερωμένες άξιες της έποχής του, δσο καί τοΰ Αοόκατς, του κορυφαίου φιλοσόφου τών χρόνων μας, πού θεωρείται ό μόνος πρωτότυπος μετά τό Αένιν μαρξιστές στοχαστής. Είμαστε, συνεπώς, υποχρεωμένοι νά περιοριστούμε, κατ άναγκην, στην παρουσίαση του κειμένου, πού, σε μετάφραση, δίνουμε στή δημοσιότητα σήμερα. θά πρέπει, νομίζουμε, κατ αρχήν, νά σημειωθεί ότι ό «Νίτσε» δέν άποτελεΐ μιά μονογραφία, ένα αυτοτελές έργο του Λούκατς. Είναι τμήμα, μονάχα, ένα κεφάλαιο (τό τρίτο) του μνημειώδους έργου του «Ή καταστροφή του λογικού» (τίτλος του γερμανικού πρωτοτύπου: «ZERSTÔRUNG DER VERNUNFT»), πού πραγματεύεται τήν Ιστορία της ίρρασιοναλιστικής γερμανικής φιλοσοφίας. Τό βιβλίο περιλαμβάνει, άκόμα, ένα κεφάλαιο άφιερωμένο στή γερμανική κοινωνιολογία κι ά/λο ένα άφιερωμένο στόν κοινωνικό δαρβινισμό καί συνοδεύεται άπό έναν πολυσέλιδο πρόλογο, στόν όποιο «ό λαός του Ντύρερ καί του Τόμας Μύνστερ, του Γκαΐτε καί του Κάρλ Μαρξ» προτρέπεται ν άπελευθερωθεΐ άπό τήν έπαίσχυντη κληρονομιά τού ίρρασιοναλισμου, μιά κληρονομιά πού κορυφώνεται μέ τις δολοφονικές παραφροσύνες του Γ' Ράϊχ. «'Η καταστροφή του λογικού» δέν έχει σαν σκοπό της, δπως γράφει ό Λούκατς, νά γίνει μιά ιστορία, ή, έστω, ένα άπλό έγχειρίδιο τής «αντιδραστικής» φιλοσοφίας. Αντικείμενό της έχει τό φαινόμενο του ίρρασιοναλισμου, που βασικά χαρακτηριστικά του είναι ή ύποτίιμηση του νου καί του λογικού καί ή άμετρη, άντιστοίχως, υπερτίμηση τής ένόρασης, μιά άριστοκρατική θεωρία τής γνώσης, ή απόρριψη τής ιδέας της ιστορικής προόδου τής κοινωνίας, ή δημιουργία μύθων. 'Ο ίρρασιοναλισμός, υποστηρίζει ό Λούκατς, άντιπροσωπεύει τήν κυρίαρχη κατεύθυνση τής άστικής φιλοσοφίας καί άποτελεΐ μιάν από τις θεμελιώδεις τάσεις της. Στήν «Καταστροφή του λογικού» δέν πρόκειται, βέβαια, νά παρακολουθήσουμε μιά λεπτομερειακά έξατντλητική μελέτη του ίρρασιοναλιστικοΰ φαινομένου- άπλώς, μάς δίνεται στις σελίδες της άνάγλυφη ή κύρια γραμμή της άνάπτυξής του, μέσω της άνάλυσης τών πιό σημαντικών καί πιό τυπικών έκπρσσώπων του. 'Η κύρια αύτή γραμμή δέν είναι άλλη άπό τήν άντιδραστική άπάντηση πού δίνει ή άστική φιλοσοφία στά μεγάλα Ιστορικά προβλήματα πού τέθηκαν άπό τις άρχές του αιώνα μας. Κλασική χώρα του Ιρρασιοναλισμου, γιά τό Λούκατς, είναι ή Γερμανία του XIX καί του XX αιώνα. <*Η Γερμανία τών δυό τελευταίων τούτων αιώνων είναι, κατά τό Λούκατς, ό γεωγρα
- 6 φικός χώρος όπου ό ίρρασιοναλισ^ιός γνώρισε την πιό Ιδιόμορφη καί την πιό πλατεία ανάπτυξη και δπου, συνεπώς, μπορούμε νά τον μελετήσουμε καλύτερα άπ όποιαδήποτε άλλη χώρα. Ξεκινώντας άπό τη σωστή αυτή θέση ό Λούκατς, μάς δείχνει τούς δρόους άπό τούς όποιους πέροόσε ή Γερμανία, στόν ταμέα της φι- Κοσοφίας, γιά νά φτάσει, χειραγωγούμενη άπό τόν ίρρασιοναλισμό, στό Χίτλερ. Και ιμάς δείχνει, ακόμη, πώς οί φιλοσοφικές διαμορφώσεις, πού, καθεαυτές, δέν είναι παρά οί άφηρημένες άντανακλάσεις της πραγματικής έξέλιξης, μπόρεσαν νά έπισπεύσουν την πορεία της Γερμ<χνίας πρός τό χιτλερισμό. *0 Λούκατς δέν παύει νά τονίζει στο έργο του δτι ή Ιστορία της φιλοσοφίας, όπως άκριβώς και ή Ιστορία τής τέχνης καί της λογοτεχνίας, δέν είναι απλώς μια ιστορία των φιλοσοφικών ιδεών, οϋτε μια ιστορία '.μονάχα των φιλοσόφων. Τα προβλήματα καί ή κατεύθυνση τών λύσεων στή φιλοσοφία, υποστηρίζει ό Λούκατς, δίνονται άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, άπό την εξέλιξη της κοινωνίας καί άπό τό πλάτος τών ταξικών άγώνων. Οί δασικές γραμμές δλων τών φιλοσοφιών δέν άποκαλύπτανται παρά δστερα άπό τή μελέτη αυτών τών άλληλοεπιδρώμενων πρωταρχικών δυνάμεων. Μόνο ιμέ την επίμονη χρησιμοποίηση αύτης της έρευνητικής μεθόδου, γράφει ό Λούκατς, μποροομε να ξεχωρίσουμε τά σημαντικά ζητηματα, πού τό ένδιαφέρον τους είναι διαρκές, άπό τις άσήμαντες λεπτομέρειες, καί νά φτάσουμε στήν άποκάλυψη της πραγματικής σημασίας της φιλοσοφίας. Βασικό σταθμό στήν έξέλιξη του γερμανικού, άλλά καί του διεθνούς Ιρρασιοναλισμοϋ θεωρεί ό Λούκατς τό Φρειδερίκο Νίτσε. Ενδεικτικό της άποφασιστικής καί όαρύνουσας σημασίας του Νίτσε γιά τόν ίρρασιοναλισμό άποτελεΐ τό γεγονός δτι εΐναι ό μόνος φλόσοφος στόν όποιο, δπως είπαμε στήν άρχή, άφιερώνει ό Λούκατς ένα όλόκληρο κεφάλαιο καί τις περισσότερες σελίδες άπ όποιονδήποτε άλλο φιλόσοφο ή στοχαστή του άστικοϋ στρατοπέδου. *0 Νίτσε είναι, κατά τό Λούκατς, ό θεμελιωτής του ίρρασιοναλισμου της ιμπεριαλιστικής περιόδου, πού τά σπέρματα τών ιδεών του άνευρίσκονται διάσπαρτα στά έργα δλων τών μετανιτσεϊκών ίρρασιοναλιστών φιλοσόφων. Πανομοιότυπες ή παραλλαγμένες τις ιδέες του Νίτσε άνευρίσκει ό Λούκατς στήν «ιδεολογία» του έθνικοσοσιαλισμοο, πού είχε άναγάγει σέ άρθρο πίστης τής πολιτικής του τό νόμο της ζούγκλας. Δέν είναι, βέβαια, ή πρώτη φορά πού γίνεται λόγος γιά τή συγγένεια τής «ιδεολογίας» του έθνικοσοσιαλισμοο μέ τή νιτσεΐκή φιλοσοφία, παρ δλο δτι βρέθηκαν συγγραφείς καί στοχαστές μεγάλες άξίας καί κύρους, ό πως, λόγου χάρη, ό Στέφαν Τσδάϊχ, που, ούτε λίγο ούτε πολύ, όνόμασε τό Νίτσε «παιδαγωγό της λεφτεριάς» καί παρ δλο δτι, τά τελευταία χρόνια, βρέθηκαν μαρξιστές πού έπεχείρησαν να συμφιλιώσουν τή μαρξιστική φιλοσοφία μέ τό νιτσεϊκό κόσμο ι δεών, άνακαλύπτοντας κοινά σημεία άνάμεσα στις δύο φιλοσοφίες. Ή άξια της μελέτης του Λούκατς γιά τό Νίτσε συνίσταται, κατά τή γνώμη ιμας, στό δτι, πρώτος αύτός, έπεχείρησε νά ρίξει φώς, χρησιμοποιώντας τή ιμαρξιστική μεθοδολογία καί άντλώντας έπιχειρήματα άπό τό ίδιο τό έργο του Νίτσε, στις σχέσεις τής φιλοσοφίας του μέ τήν έθνικοσοσ.αλιστική «φιλοσοφία». Ίσως θά μπορούσε νά παρατηρήσει κανείς δτι τό κεφάλαιο γιά τό Ν^ίτσε, άποκσμένο άπό τό σύνολο τής άλληλουχίας τών σκέψεων τής «Καταστροφής του λογικού», ύφίσταται μιά σοβαρή μείωση τής σημασίας του άπό <5τποψη λειτουργικότητας. 'Η παρατήρηση, ώστόσο, έχουμε τή γνώμη δτι είναι άβάσιμη, πρώτ άπ* όλα γιατί τό ίρρα-
7 σίσναλιστικό στοιχείο άποτελει τό θεμέλιο λίθο της νιτσεϊκής φιλοσοφίας καί δεύτερο γιατί, στην προσπάθεια του νά τεκμηριώσει τις διαπιστώσεις του καί τά συμπεράσματά του 6 Λούκατς γιά κάθετι πού σχετίζεται μέ τό ΐ ρ ρ ασ ιο ναλ ιστ ι κ ό στοιχείο της φιλοσοφίας του Νίτσε, άνοογκάζεται νά φέρει στήν έπιφάνεια δ?νες σχεδόν τις όψεις τής φιλοσοφίας του, πράγμα πού προσδίδει στή μελέτη του μιάν άναμφισβήτητη πληρότητα. Ό άξέχαστος Δημήτρης Γληνός, ό σοφός δάσκαλος πού τόσα του χρωστά ή διανόηση του τόπου μας, σ ένα λαμπρό ιμελέτημά του γιά τό Νίτσε, πού προτάσσεται σαν εισαγωγή στη μετάφραση άπό τόν ίδιο στή γλώσσα μας της «Γενεαλογίας της ηθικής», Επιχειρώντας νά έντοπίσει τούς βασικούς παράγοντες πού διαμόρφωσαν τό έργο κα'ι τη φιλοσοφία τοο δημιουργού του «Ζαρατούστρα», διατύπωνε όρισμένα καίρια κα'ι πολυσήμαντα έρωτήματα: «Οί πόθοι κα'ι τά ιδανικά» τοο Νίτσε, έλεγε, «εΐταν άραγε άπλή νοσταλγία ένός περασμένου κόσμου άπό μιάν αριστοκρατία πού έβλεπε τόν εαυτό της νά παραμερίζεται άπό τά έξισωτικά ιδανικά τής μεγάλης μάζας; Εΐταν ή νοσταλγία της έπιστροφής στή φεουδαρχία, πού παραμεριζόταν άπό τό άνέβαομα τής άστικοδημοκρατικής μάζας; *'Η πολύ περισσότερο εΐταν οί πόθοι καί τά ιδανικά τούτα ή δυναμική προβολή ένός νέου κόσμου πού έξαρμοϋσε γιά την κατάχτηση τής ζωής; Στάθηκε ό Νίτσε ένας νοσταλγός ή ενας προφήτης;» Ό Γληνός ύπεστήριζε δτι ό καιρός πού είχε περάσει άπό τό θάνατο του Νίτσε ώς τήν έποχή πού έγραφε τη μελέτη του, δηλαδή ώς τό 1941, καθώς καί οί τεράστιες πολιτικοκοινωνικές συγκρούσεις πού γέμισαν τό διάστημα αυτό, έδιναν άκόμη, τότε, διφορούμενη άπάντηση στά έρωτήματά του. Είναι άλήθεια, συνέχιζε ό Γληνός, ότι άπό ένα βιβλίο πού είχε βγάλει, τότε, ή άδελφή του Γερμανού φιλοσόφου Έλιζαμπέττα Φέρστερ - Νίτσε μέ τόν τίτλο «Προφητείες καί λόγοι του Νίτσε γιά έθνη καί φυλές», φαινόταν δτι τά Ιδανικά του άντιστοιχούσαν μέ κάποια πολύ δυνατά ρεύματα τοο καιρού έ κείνου (τά ρεύματα του φασισμού καί τού ναζισμού), παρ δλ αύτά, όμως, «γιά τήν όριστική άπάντηση, κατέληγε ό Γληνός, χρειάζεται μιά βαθύτερη άνάλυση πού δέ μπορει νά γίνει τώρα καί κάποιο πέρασμα καιρού. Ώς τόσο τό έρώτημα μένει άκέραιο. Στάθηκε 6 Νίτσε ενας νοσταλγός ή ένας προφήτης;» Ά ν ζούσε σήμερα ό Γληνός καί είχε ύπόψη του τά όσα γράφει γιά τό Νίτσε ό Λούκατς, θά είχε, άσφαλώς, δώσει στά έρωτήματά του τη σωστή άπάντηση: Όχι, οί πόθοι καί τά ιδανικά πού προέβαλε στό έργο του ό Νίτσε δέν εΐταν ή άπλή νοσταλγία ένός περασμένου κόσμου άπό μιάν άριστοκρατία πού έβλεπε τόν έαυτό της νά παραμερίζεται άπό τά έξισωτικά ιδανικά τής^ μεγάλης μάζας, ούτε ή νοσταλγία τής έπιστροφής στή φεουδαρχία πού παραμεριζόταν άπό τό άνέβασμα τής αστικοδημοκρατικής μάζας. Ό Νίτσε εΐταν ένας προφήτης, δχι, δμως, ό προφήτης ένός κόσμου πού έξορμοΰσε γιά τήν κατάχτηση της ζωής, αλλά ό προφήτης ένός κόσμου πού έκλεινε μέσα του τό ζόφο καί τήν καταστροφή, τό θάνατο καί τόν πόνο. Απρίλης 1959 ΐ Κ
Ν Ι Τ Σ Ε Ό θεμελιωτής του ίρρασιοναλισμου τής ιμπεριαλιστικής περιόδου ι Ή παρακμή τής άστικής ιδεολογίας μπορούμε, γενικά, νά πούμε δτι αρχίζει μέ τό τέλος τής επανάστασης του 1848. Εξακολουθεί, φυσικά, νά γίνεται αισθητή, στή λογοτεχνία, προπάντων, καί τήν τέχνη ή παρουσία μερικών συνεχιστών τής ανοδικής περιόδου τής άστικής τάξης, που τά εργα τους δέν εμφανίζουν κανένα στοιχείο παρακμής. Τέτοιες, λόγου χάρη, είναι οί περιπτώσεις του Ντίκενς καί του Κέλλερ, του Κουρμπέ καί του Ντωμιέ. Επιπλέον, ή περίοδος πού εκτείνεται άνάμεσα στο 1848 και τό 1870 είναι πλούσια σέ μεταβατικές μορφές, πού οί δημιουργίες τους παρουσιάζουν, ήδη, χαρακτηριστικά παρακμής, χωρίς, ώστόσο, τό βασικό μέρος του έργου τους νά μας δίνει τό δικαίωμα νά τό συνθέσουμε μέ αυτήν, δπως συμβαίνει, λόγου χάρη, μέ τό Φλωμπέρ, ή τό Μπωντλαίρ. Στις θεωρητικές επιστήμες καί ιδιαιτέρα στην οικονομική έπιστήμη καί τή φιλοσοφία, ή παρακμή είχε άρχισει νά γίνεται αισθητή πολύ νωρίτερα. Ή αρχή τής παρακμής τής άστικής οικονομικής επιστήμης μπορει νά τοποθετηθεί χρονικά άνάμεσα στά 1820 καί 1830 καί εμφανίζεται μέ τή διάσπαση τής σχολής του Ρικάρντο. Ή άρχή τής παρακμής τής άστικής φιλοσοφίας σημειώνεται μέ τή διάλυση του έγελειανισμου, πού πραγματοποιείται άνάμεσα στα 1830 καί 1850. 'Ύστερ άπό τά γεγονότα αυτά, ούτε ή άστική οικονομική έπιστήμη, ουτε ή άστική φιλοσοφία κατόρθωσαν νά δημιουργήσουν κάτι τό πρωτότυπο ή κάτι πού νά χει στραμένο τό πρόσωπό του πρός τό μέλλον. Τώρα πιά, καί στή μιά