ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ. Μάριος Σπηλι πουλος, Βυζαντιν

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ Μάριος Σπηλι πουλος, Βυζαντιν Τα τέσσερα κείµενα που περιλαµβάνονται στην εν τητα αυτή έχουν ως κεντρικ θέµα τους τη σχέση του ανθρώπου µε τη θρησκεία. Με τον ρο θρησκεία εννοο µε τ σο τη θρησκευτική πίστη ως ανάγκη του ανθρώπου να πιστε ει στην παρξη εν ς ανώτερου ντος, σο και το θεσµ της θρησκείας (εκκλησία και θρησκευτική ζωή), ο οποίος σε µεγάλο βαθµ δια- µορφώνει την ηθική στάση και προσδιορίζει την κοινωνική συµπεριφορά των ανθρώπων. Τα κείµενα που θα διαβάσετε θα σας βοηθήσουν να αντιληφθείτε τι οι τρ ποι µε τους οποίους το θρησκευτικ βίωµα και η πίστη εκφράζονται στη λογοτεχνία ποικίλλουν πολ, ωστ σο η ανάγκη του ανθρώπου να εκφράσει τη θρησκευτικ τητα και να αναζητήσει ένα στήριγµα στα εναγώνια ερωτήµατα της παρξής του είναι διαχρονική. ιαβάζοντας επίσης τα κείµενα, ίσως σκεφτείτε τι, παρά τις διαφορές που υπάρχουν ή τις συγκρο σεις που σηµειώνονται κατά καιρο ς ανάµεσα στα διάφορα θρησκε µατα, λες οι θρησκείες αποβλέπουν στην αλήθεια, στην ευτυχία και στην αρµονική συµβίωση των ανθρώπων.

.. µ º ÙËÓ ÂÎÎÏËÛ Το ποίηµα γράφτηκε το 1912 και αναφέρεται στην ελληνορθ δοξη εκκλησιαστική τελετουργία, η σοβαρ τητα και η λαµπρ τητα της οποίας θυµίζουν στον Αλεξανδριν ποιητή την ένδοξη εποχή του Βυζαντίου. ην εκκλησίαν αγαπώ τα εξαπτέρυγά της, τ ασήµια των σκευών, τα κηροπήγιά της, τα φώτα, τες εικ νες της, τον άµβωνά της. Εκεί σαν µπω, µες σ εκκλησία των Γραικών µε των θυµιαµάτων της τες ευωδίες, µες τες λειτουργικές φωνές* και συµφωνίες,* τες µεγαλοπρεπείς των ιερέων παρουσίες και κάθε των κινήσεως τον σοβαρ ρυθµ λαµπρ τατοι µες στων αµφίων τον στολισµ ο νους µου πηαίνει* σε τιµές µεγάλες της φυλής µας, στον ένδοξ µας Βυζαντινισµ.* Κ.Π. Καβάφης, Ποιήµατα, τ µ. 1, Ίκαρος * λειτουργικές φωνές: εκκλησιαστικές ψαλµωδίες * συµφωνίες: ψαλµωδίες απ πολλο ς ψάλτες * πηαίνει: πηγαίνει (ιδιωµατικ ς τ πος) * Βυζαντινισµ ς: ακµή και λαµπρ τητα του Βυζαντίου [60]

ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Κ.Π. Καβάφης ƒ π 1 2 3 È ÂÓÙ appleˆûè ÂÈ ÙÔÓ appleôèëù applefi ÙËÓ ÂÏÏËÓÔÚıfi ÔÍË ÙÂÏÂÙÔ ÚÁ ; È Ù Ó Î Ï ÛÙË ÌÓ ÌË ÙÔ ÙÔ µ ÓÙÈÔ; ÔÈ ÏÂÈÙÔ ÚÁÈÎ ÛÙÔÈ Â ÙË ÚÈÛÙÈ ÓÈÎ ÙÂÏÂÙÔ ÚÁ ÓÔ Ó ÙËÓ ÛıËÛË ÙË ÌÂÁ - ÏÔappleÚ appleâè Î È ÁÈ Ù ; ÔÈ ÁψÛÛÈÎ È ÈÔÙ apple  ÂÓÙÔapple ÂÙ ÛÙÔ appleô ËÌ Î È appleò Ù ÈÎ ÈÔÏÔÁÔ ÓÙ È; Γιώργος Σικελιώτης, Μετέωρα, µονή Βαρλαάµ [61]

π ƒπ ÛappleÚÔ ÍˆÎÏ ÛÈ Το ποίηµα ανήκει στη συλλογή εκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας (1973). Έχει θέµα του ένα απ τα φωτεινά άσπρα ξωκλήσια που, διασπαρµένα σε λη την ελληνική παιθρο, δίνουν µια λιτή, οργανικά ενταγµένη στο φυσικ περιβάλλον, εικ να της ανθρώπινης θρησκευτικ τητας και του λαϊκο πανηγυριο. άσπρο ξωκλήσι στην πλαγιά, κατάγναντα* στον ήλιο, πυροβολεί µε το παλι, στεν παράθυρ του, Και την καµπάνα του αψηλά, στον πλάτανο δεµένη, τηνε κουρντίζει ολονυχτίς για του Αϊ-Λαο τη σκ λη.* Γ. Ρίτσος, εκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, Κέδρος Κωνσταντίνος Μαλέας, Παντάνασσα Νάξου * κατάγναντα: ακριβώς απέναντι * σκ λη: ηµέρα γιορτής, αργίας και ξεκο ρασης [62]

T AΣΠPO ΞΩKΛHΣI Γ ιάννης Pίτσος ƒ π 1 2 3 ÔÈ Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÓÂÔÂÏÏËÓÈÎ ıúëûîâ ÙÈÎ apple Ú ÔÛË ÙÔÓ ÔÓÙ È È È ÙÂÚ ÛÙÔ appleô ËÌ ÙÔ ƒ ÙÛÔ ; ÔÏÈ ÛÙ Ùfi appleô Û appleúôî Ï ÙË ÌÂÁ Ï ÙÂÚË ÂÓÙ appleˆûë. Ò ÓÙÈÏ Ì ÓÂÛÙ ÙË ÛËÌ Û ÙˆÓ Ô ÚËÌ ÙˆÓ ÙÔ appleôè Ì ÙÔ, «apple ÚÔ ÔÏ» Î È «ÎÔ ÚÓÙ ÂÈ»; ÁÎÚ ÓÂÙ ٠appleôè Ì Ù ÙÔ ÊË Î È ÙÔ ƒ ÙÛÔ. ÔÈ ÛÙÔÈ Â applefi ÙËÓ ÂÏÏËÓÈÎ ıúëûîâ ÙÈÎ apple Ú ÔÛË appleúô ÏÏÂÈ È È ÙÂÚ Ô Î ıâ appleôèëù ; IA EMATIK ƒ ƒπo Œ ÂÙ ÂappleÈÛÎÂÊı ÙËÓ ËÌ Ú ÙË ÁÈÔÚÙ ÙÔ ÊÂÚÒÓ ÌÔ Á Ô ÌÈ ÂÎÎÏËÛ appleô Ú - ÛÎÂÙ È Û applefiïë Ó ÍˆÎÏ ÛÈ; ÁÎÚ ÓÂÙ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ ÂÔÚÙ ÛÌÔ, ÙË Ï Î ÓÙ applefiîúèûë Î È ÙË Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ ÙˆÓ appleèûùòó ÛÙÈ Ô appleâúèûù ÛÂÈ. ÔÈ appleâú ÛÙ ÛË Û Û ÁÎÈÓ appleâúèûûfiùâúô Î È ÁÈ Ù ; µúâ Ù ÙÈ ÔÓÔÌ Û Â ÙˆÓ ÂÎÎÏËÛÈÒÓ ÙˆÓ ÍˆÎÏËÛÈÒÓ ÛÙËÓ appleâúèô Û. ÔÈÔÈ ÁÈÔÈ Ì ÚÙ Ú ÙÈÌÒÓÙ È appleâúèûûfiùâúô Î È ÁÈ Ù ; Ó Ë ıúëûîâ Û ÂÓ Â Ó È Ë ÚÈÛÙÈ ÓÈÎ, Û ÁÎÚ ÓÂÙ ÙËÓ ÂÏÏËÓÔÚıfi ÔÍË ÙÂÏÂÙÔ ÚÁ Ì ÙËÓ ÙÂÏÂÙÔ ÚÁ ÙË ÈÎ Û ıúëûîâ ÙÈÎ apple Ú ÔÛË. Λεπτοµέρεια απ το ξυλ γλυπτο χρωµατιστ τέµπλο του Ναο της Υψώσεως του Σταυρο στην Ανεµο τσα Πηλίου [63]

ƒ ƒπ À appleôè ÃÚÈÛÙÔ ÁÂÓÓ Η παρακάτω επιστολή του Γρηγ ριου Ξεν πουλου γράφτηκε τα Χριστο γεννα του 1925 και απευθυν ταν στους µικρο ς αναγνώστες της ιάπλασης των παίδων, περιοδικο που διε θυνε µε επιτυχία για 50 χρ νια (1896-1944, 1946-1948). O Ζακυνθιν ς λογοτέχνης και θεατρικ ς συγγραφέας αναπολεί, µε νοσταλγία αλλά και χιο µορ, τα παιδικά του χρ νια και την οικογενειακή ατµ σφαιρα των Χριστουγέννων, σε συνδυασµ µε τα έθιµα και τις παραδοσιακές συνήθειες του τ που του. Αθήνα, 26 εκεµβρίου 1925 γαπητοί µου, Έναν καιρ στη ζωή µου, τα Χριστο γεννα τα γι ρταζα την Πρωτοχρονιά. Πώς; Ακολουθο σα κανένα δικ µου καλαντάρι*,ή είχα προσηλυτισθεί σε καµιά αίρεση; Τίποτ απ αυτά. Μ νο που τον καιρ εκείνο, νι φερτος στην Αθήνα, φοιτητο δι, σχεδ ν παιδί, δεν µπορο σα να καταλάβω Χριστο γεννα χωρίς κουλο ρα. Στη Ζάκυθο, βλέπετε, που είχα µεγαλώσει, την παραµονή των Χριστουγέννων το βράδυ, κ βουν µε ποµπή* κάποια κουλο ρα. Αντιστοιχεί µε τη βασιλ πιτα που κ βουν εδώ την Πρωτοχρονιά κοµµάτι ονοµαστικ για τον καθένα, φλουρί για τον τυχερ, και καθεξής, αλλά δε µοιάζει και καθ λου. Άλλη πάστα, άλλη ζ µη, άλλη ψη, άλλη γε ση, άλλη µυρωδιά. Φανταστείτε ένα ωραίο ψωµί σιµιγδαλένιο, πιασµένο µε λάδι, βαµµένο κίτρινο µε ζαφουράνα,* σπαρµένο µέσα µε σταφίδες άσπρες και µα ρες, µε κουκουνάρια, πορτοκαλ φλουδες κι ένα σωρ µπαχαρικά, και µε µια κρο στα λο σουσάµι και πυκνά φυτεµένα καρ δια, κάποτε µάλιστα και πασπαλισµένη µε ψιλή ζάχαρη χρωµατιστή. Αυτή είναι η ζακυθινή κουλο ρα. Πώς να καταλάβαινα Χριστο γεννα χωρίς το «κοµµάτι µου» απ αυτήν; Και πο να βρισκα τέτοιο πράµα εδώ, στο βραδιν τραπέζι της παραµονής; Χριστο γεννα α ριο, µου λεγαν. Και του χρ νου! Πο είναι τα; Απαντο σα. εν τα βλέπω! Και δεν τα βλεπα πραγµατικώς. Ή, να πω καλ τερα, τα βλεπα, αλλά µε τη φαντασία µου, µακρινά, αµυδρά, νοσταλγικά, λυπηµένα τα βλεπα εκεί κάτω, στην πατρίδα, στο πατρικ µου σπίτι, στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι µε την κουλο ρα στη µέση, * καλαντάρι: ηµερολ γιο * ποµπή: τελετή * ζαφουράνα: ζαφορά, κρ κος, είδος φυτο που καλλιεργείται για τις χρωστικές και φαρµακευτικές του ιδι τητες [64]

ΚΑΠOΙΑ ΧΡΙΣΤOΥΓΕΝΝΑ Γ ρηγ ριος Ξεν πουλος µε τους δικο ς µου ολ γυρα και αλίµονο! µε τη θέση µου σε µιαν άκρη αδειανή Ήταν γιορτή αυτή για µένα; Αν δεν έκλαψαν τα µάτια µου, έκλαψε µως η ψυχή µου, ψυχή παιδιο που για πρώτη φορά ξενιτε εται Συνέβαινε µως να βγάζουν εκεί και το δικ µου το κοµµάτι, ε, φυσικά, τι κι αν έλειπα; εν είχα κι λα πεθάνει! και, µαζί µ ένα χριστ ψωµο κι ένα τενεκεδένιο κουτί µαντολάτο, να µου το στέλνουν εδώ µε κανένα επιβάτη ή µε το ταχυδροµείο. Αλλά αργο σε. εν είχε εφευρεθεί, βλέπετε, ο τε εφευρέθηκε ακ µα και κανένας τηλέγραφος για δέµατα. (Αχ, κι αυτ ς ο Έδισσον! Τι κάνει; ) Και το δέµα έφτανε µ λις την παραµονή της Πρωτοχρονιάς. Έτσι, µε το κοµµάτι εκείνο της κουλο ρας, που το λάβαινα και το τρωγα µε τ ση χαρά, µε τ ση συγκίνηση, µε τ ση αγάπη, έκανα κι εγώ τα Χριστο γεννά µου πρωτοχρονιάτικα. Αυτ βάσταξε κάµποσα χρ νια. Είναι αλήθεια τι και στην Αθήνα, αργ τερα, γνωρίστηκα µε ζακυθινά σπίτια που έκοβαν την παραµονή ζακυθινή κουλο ρα και µε προσκαλο σαν και µένα στην τελετή. Αλλά δεν ήταν το ίδιο! Εγώ ήθελα το κοµµάτι µου απ την κουλο ρα του σπιτιο µας. Και πάλι περίµενα σαν και τι το δέµα που θα ξεκινο σε απ κει πέρα µετά την παραµονή, για να το λάβω κατ πιν εορτής. Αλλά ήρθαν και Χριστο γεννα ή µάλλον Πρωτοχρονιά, που δεν έλαβα τίποτα. Στην πατρίδα είχε πεθάνει ο καηµένος µου ο πατέρας. O τε εκείνο το χρ νο έκοψαν στο σπίτι µας κουλο ρα, ο τε τον άλλον Το πένθος, η απουσία µου ακ µα, το µεγάλωµα και το σκ ρπισµα των παιδιών της, έκαµε τη µητέρα µου ν αφήσει, να ξεσυνηθίσει αυτ το χριστουγεννιάτικο έθιµο του τ που, αταίριαστο πια σ ένα σπίτι χωρίς νοικοκ ρη και χωρίς µικρά παιδιά. Τ τε µάλιστα, για πολλά χρ νια, συνέβαινε το αντίθετο: εγώ έστελνα της µητέρας µου το κοµµάτι της απ τη βασιλ πιτα που έκοβα εδώ, στο σπίτι µου, για τα παιδιά µου. Και η µητέρα µου πάλι, θυµο µενη τα παιδικά της χρ νια στην Π λη, που επίσης έκοβαν βασιλ πιτα, γι ρταζε στη Ζάκυθο µια πολίτικη Πρωτοχρονιά τα Θεοφάνεια. Κάποιο χρ νο µως, µεγάλος εγώ πια, πήγα στη Ζάκυθο να κάµω Χριστο γεννα µε τη γριά µητέρα µου. Α, της λέω, δεν έχει, θα κ ψουµε και κουλο ρα! Ναι, παιδί µου, µου λέει, αφο είσαι και συ εδώ, ας κ ψουµε. Πραγµατικώς, παράγγειλα έξω µια ωραία κουλο ρα, και την κ ψαµε το βράδυ της παραµονής, πως άλλοτε Αλλά θα το πιστέψετε; ε µ ενθουσίασε καθ λου! «Πο το τσουρέκι µας; Έλεγα. Αυτ δεν είναι παρά ψωµί!» Ναι, αυτ το ψωµί µε το λάδι και µε τη σταφίδα, που άλλη φορά µε τρέλαινε, που το προτιµο σα απ καθετί και που δεν έκανα Χριστο γεννα αν δεν το χα, δε µου άρεσε πια. Το είχα ξεσυνηθίσει. Προτιµο σα το τσουρέκι. Κι ο τε ψη το έβρισκα πια, ο τε γε ση, ο τε µυρωδιά εξαιρετική. Ένα κοιν πράµα, χοντρ, βαρ, που απορο σα µάλιστα πώς µ ενθουσίαζε τ σο άλλη φορά [65]

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ Μη δεν ήταν το ίδιο; χι, το ίδιο ήταν απαράλλαχτο. Εγώ µ νο είχα αλλάξει, εγώ δεν ήµουν πια ο ίδιος Τ σα χρ νια στην Αθήνα, είχα ξεσυνηθίσει τα πράµατα της πατρίδας µου και είχα συνηθίσει τ αθηναίικα. λα στον κ σµο µια συνήθεια είναι. Κι ακ µα, κάθε πράµα ταιριάζει στον τ πο του. Μ νο η νοσταλγία των πρώτων χρ νων της ξενιτιάς µ έκανε να βρίσκω τ σο ωραία και στην Αθήνα τη ζακυθινή κουλο ρα και να την προτιµώ απ το καλ τερο τσουρέκι. Αλλά ταν, µε τον καιρ, λιγ στεψε κι έσβησε η νοσταλγία, χάθηκαν µαζί κι λες οι παλιές, οι νοσταλγικές µου προτιµήσεις. Είχα εγκλιµατιστεί* πια Αθηναίος. Κι ένας Αθηναίος δεν µπορεί βέβαια να προτιµάει τη ζακυθινή κουλο ρα απ το τσουρέκι του. Για να την προτιµάει κανείς, πρέπει να ναι Ζακυθιν ς, και να µένει στη Ζάκυθο. Έτσι εξήγησα τ τε το παράξενο. Και θυµήθηκα και το µέλανα ζωµ των Σπαρτιατών. Oι Σπαρτιάτες τον αποζητο σαν και τον εκθείαζαν παντο σαν το καλ τερο φα του κ σµου. Έτσι, ο µέλας ζωµ ς έβγαλε µια φήµη µεγάλη. σοι δεν τον είχαν δοκι- µάσει, τον ν µιζαν εφάµιλλο* µε την αµβροσία, την αιθέρια αυτή τροφή των Oλ - µπιων Θεών. ε θυµο µαι τώρα ποιος επίσηµος, βασιλιάς ή στρατηγ ς ο ιον σιος των Συρακουσών άραγε; ταν πέτυχε µια φορά κάτι Σπαρτιάτες µαγείρους, τους έβαλε να του φτιάσουν µέλανα ζωµ. Του τον έφτιασαν σο καλ τερα ήξεραν, κι εκείνος τον δοκίµασε µ ένα µεγάλο µορφασµ. Απορώ, τους είπε, πώς σας αρέσει αυτή η αηδία! Θα σου άρεσε και σένα, του αποκρίθηκαν οι Σπαρτιάτες, αν έκανες ταχτικά το λουτρ σου στον Ευρώτα! Λέτε τώρα, ταν ξενιτευ ταν κανένας νεαρ ς Σπαρτιάτης, να του έστελνε η µητέρα του, καµιά γιορτή σαν τα Χριστο γεννα λιγάκι µέλανα ζωµ ; εν το πιστε ω. Oι Λάκαινες* δε συνήθιζαν να παραχαϊδε ουν έτσι τα λεοντ πουλά τους. Πιο πιθαν µου φαίνεται να το κανε µια µητέρα Αθηναία ή Ζακυθινή. Γι αυτ κι ένας δικ ς µας ποιητής, ο Ανδρέας Μαρτζώκης, σε κάποιο σατιρικ ποίηµά του, «Ζακυθιν ς Μνηστήρας», παρασταίνει ένα Ζακυθιν αρχοντ πουλο στην Ιθάκη στην οµηρική Ιθάκη, επί Oδυσσέως που για να συγκινήσει την Πηνελ πη, της προσφέρει τ ωραίο χριστ ψωµο που του είχε στείλει τα Χριστο γεννα η µητέρα του! Σας ασπάζοµαι Φαίδων Γ. Ξεν πουλος, Αθηναϊκές επιστολές, Αδελφοί Βλάσση * είχα εγκλιµατιστεί: είχα συνηθίσει στο νέο τρ πο ζωής * εφάµιλλο: ισοδ ναµο, ισάξιο * Λάκαινες: Σπαρτιάτισσες [66]

ΚΑΠΟΙΑ ΚΑΠOΙΑ ΧΡΙΣΤOΥΓΕΝΝΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Γ ρηγ ριος Ξεν πουλος ƒ π 1 2 3 4 5 6 µúâ Ù ÙÈ ıâì ÙÈÎ ÂÓfiÙËÙ ÙË ÂappleÈÛÙÔÏ Î È ÁÚ Ù applefi Ó Ó appleï ÁÈfiÙÈÙÏÔ ÁÈ Î ıâìè. ÔÏÈ ÛÙ ÙÔÓ appleúfiïôáô ÙË ÂappleÈÛÙÔÏ, ÂÓÙÔapple ÔÓÙ apple Ú ÏÏËÏ Ù ÛËÌ ÂÎÂ Ó ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ appleô ÂÍËÁÔ Ó ÁÈ Ù ) Ô Û ÁÁÚ Ê Î È ) Ë ÌËÙ Ú ÙÔ ÁÈfiÚÙ Ó Ì ÚÎÂ- Ù Î ı ÛÙ ÚËÛË Ù ÃÚÈÛÙÔ ÁÂÓÓ Î È ÙËÓ ÚˆÙÔ ÚÔÓÈ. ÔÈÂ Ó ÌÓ ÛÂÈ ÂÈ Ô ÂappleÈÛÙÔÏÔÁÚ ÊÔ applefi ÙË ÁÈÔÚÙ ÙˆÓ ÃÚÈÛÙÔ Á ÓÓˆÓ ÛÙË Î ÓıÔ; Ò ÓÙÈÌÂÙˆapple ÂÈ ÛÙËÓ ÂÓ ÏÈÎË ˆ ÙÔ Ù ÙÔappleÈÎ ıèì ; O ÂÓfiappleÔ ÏÔ Û ÁÎÚ ÓÂÈ ÙÔ Î ÓıÈÓfi ıèìô ÙË ÎÔ ÏÔ Ú Ì ÙÔ Ì Ï Ó ˆÌfi ÙˆÓ apple ÚÙÈ ÙÒÓ. ªÂ appleôèôó ÙÚfiappleÔ appleú ÁÌ ÙÔappleÔÈÂ Ù Ó ÙË Û ÁÎÚÈÛË Î È Û appleôèô Û Ìapple - Ú ÛÌ Ê ÓÂÙ È fiùè Î Ù Ï ÁÂÈ; È ÛÙ appleúôûâîùèî ÙËÓ ÂappleÈÛÙÔÏ Î È ÂÓÙÔapple ÛÙÂ Ù È ÎÚÈÙÈÎ ÁÓˆÚ ÛÌ Ù ÙË ÁÏÒÛ- Û Î È ÙÔ ÊÔ ÙÔ ÂÓfiappleÔ ÏÔ. ÔÈÔ applefi Ù ÁÓˆÚ ÛÌ Ù Ù appleèûùâ ÂÙ fiùè È ÎÔÏ ÓÂÈ appleâúèûûfiùâúô ÙËÓ ÂappleÈÎÔÈÓˆÓ Ì ÙÔÓ appleô ÎÙË; ÈÙÈÔÏÔÁ ÛÙ ÙËÓ apple - ÓÙËÛ Û, Ì ÛË Ó ÂÓ ÂÈÎÙÈÎfi ˆÚ Ô ÙË ÂappleÈÛÙÔÏ. Ú Ù ÌÈ ÂappleÈÛÙÔÏ ÛÂ Ê ÏÔ ÁÓˆÛÙfi Û appleô ÎÙË Ì ÙËÓ ÔappleÔ ı appleâúèáú ÊÂÙ appleò ÁÈÔÚÙ ÂÙ ÛÙÔÓ ÙfiappleÔ Û ÌÈ ıúëûîâ ÙÈÎ ÂÔÚÙ. IA EMATIK ƒ ƒπo ÈÚÈÛ٠٠۠ÔÌ Â Î È Î Ù ÁÚ ÙÂ È ÊÔÚ Ï ÔÁÚ ÊÈÎ ıèì ÙË appleâúèô ÙË apple ÙÚ Û Û ÂÙÈÎ Ì ÙÈ ıúëûîâ ÙÈÎ ÁÈÔÚÙ. ÚÂ Ó ÛÙ appleôè applefi Ù ıë- Î Ó Î È appleôè ÂappleÈ ÈÒÓÔ Ó ˆ ÙÈ Ì Ú Ì, Î È Û ËÙ ÛÙ ÁÂÓÈÎfiÙÂÚ ÁÈ ÙË ÛËÌ Û Ù ÙË ÙÔappleÈÎ apple Ú ÔÛË Ì ÙÔ Î ıëáëù ÙˆÓ ÚËÛΠÙÈÎÒÓ Î È ÙË OÈÎÈ Î OÈÎÔÓÔÌ. ÁÎÂÓÙÚÒÛÙ appleïëúôêôú  ÁÈ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ appleô ÁÈÔÚÙ Ô Ó ÏÏÔÈ Ï Ô ÙÈ ıúëûîâ ÙÈ- Î ÙÔ ÁÈÔÚÙ. ÁÎÚ ÓÂÙ ÙÔ ÙÔ ÂÔÚÙ ÛÌÔ Ì ÙË Û Á ÚÔÓË ÂÏÏËÓÈÎ appleú Á- Ì ÙÈÎfiÙËÙ, Ì ÛÎÔapplefi Ó ÂÓÙÔapple ÛÂÙ ٠fió ÔÌÔÈfiÙËÙÂ Î È È ÊÔÚ ÛÙÔÓ ÙÚfiappleÔ appleô ÂÎ ËÏÒÓÂÈ Î ıâ Ï fi ÙÔ ıúëûîâ ÙÈÎfi ÙÔ Û Ó ÛıËÌ. [67]

à ºƒ ª π ÈÛÙÔÚ ÙÔ Ù ÏÈ ÈÔ Το δράµα Νάθαν ο Σοφ ς (1779) περιέχει σε ποιητική µορφή την οµολογία του Λέσινγκ στην ανθρωπ τητα τι η αγάπη και η καλοσ νη δε συνδέονται µε ένα συγκεκριµένο θρήσκευµα αλλά µε λες τις θρησκείες. Η ουσία του έργου συνοψίζεται στην αλληγορική ιστορία του δαχτυλιδιο, που διηγείται ο ιουδαίος Νάθαν στο µωαµεθαν σουλτάνο Σαλαντίν. Τρίτη πράξη 6η σκηνή ΝΑΘΑΝ: ιαταγές, Σουλτάνε µου! ΣΑΛΑΝΤΙΝ: [ ] Μια και είσαι τ σο σοφ ς, πες µου λοιπ ν ποια πίστη, ποιος ν µος θεϊκ ς σου φάνηκε ο πιο σωστ ς. ΝΑΘΑΝ: Σουλτάνε, είµαι εβραίος. ΣΑΛΑΝΤΙΝ: Κι εγώ µουσουλµάνος. O Χριστ ς βρίσκεται ανάµεσά µας. Απ αυτές τις τρεις θρησκείες µ νο µία µπορεί να είν αληθινή. Ένας άνθρωπος, πως εσ, δε θα σταθεί αµετακίνητος εκεί, που η τ χη και η γέννηση τον έχουν ρίξει ή κι αν µείνει, θα µείνει, γιατί καλά το ερε νησε, βρήκε τους λ γους και το καλ τερο επέλεξε. Λοιπ ν. Να ακο σω τους λ γους, που εγώ το χρ νο δεν είχα για να αναζητήσω. [ ] O Σουλτάνος αποχωρεί, για να αφήσει στο Νάθαν το χρ νο να σκεφτεί. [68]

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤOΡΙΑ ΤΟΥ ΤOΥ ΑΧΤΥΛΙ ΙΟΥ ΑΧΤΥΛΙ ΙOΥ Γ κ τχολτ Έφραϊµ Λέσινγκ ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: 7η σκηνή [ ] Μίλα λοιπ ν! Ψυχή καµιά δε µας ακο ει. Oκ σµος ολ κληρος ας µας ακο σει. Τ σο σίγουρος είναι ο Νάθαν για την υπ θεσή του! Ε, λοιπ ν, αυτ λέω εγώ σοφία: ποτέ µην κρ βεις την αλήθεια γι αυτήν λα να τα ρισκάρεις, ζωή και βιος! Ναι, ναι! ταν πρέπει και ωφελεί. [ ] Σουλτάνε µου, πριν να σου πω την πάσα αλήθεια, µου δίνεις την άδεια µια ιστοριο λα να σου πω; Γιατί χι; Πάντα µου αρέσαν οι ιστορίες, αρκεί καλά να τις διηγο νται. Μµµ καλά να τη διηγηθώ, εδώ δεν είµαι δυνατ ς. Πάλι έτσι περήφανα ταπειν ς; Εµπρ ς, ξεκίνα την ιστορία! Πριν απ πολλά χρ νια ζο σε στην Ανατολή κάποιος που είχε δικ του αµ θητης αξίας δαχτυλίδι, δοσµένο απ χέρι φιλικ. Η πέτρα του ήταν απ οπάλι, που µες στο φως χιλιάδες χρώµατα έριχνε. Κι είχε µια δ ναµη κρυφή, εκείνον που το δαχτυλίδι είχε να τον κάνει αγαπητ σ ανθρώπους και Θε, αρκεί να πίστευε κι αυτ ς στη δ ναµη αυτή. Είναι παράξενο λοιπ ν, που ο άνθρωπος που ζο σε στην Ανατολή δεν έβγαζε ποτέ το δαχτυλίδι και φρ ντισε για πάντα στο σπίτι του να µείνει; Να πώς: το δαχτυλίδι άφησε στον πιο αγαπητ του γιο και ρισε και αυτ ς µε τη σειρά του στο γιο του να τ αφήσει τον πιο αγαπητ κι έτσι συνεχώς το δαχτυλίδι πήγαινε σ αυτ ν που ο πατέρας αγαπο σε πιο πολ, κι αυτ ς χωρίς να υπολογίζεται της γέννησής του η σειρά, το δαχτυλίδι έχοντας στην κατοχή του, αυτ µατα γιν ταν η κεφαλή κι ο κ ριος του σπιτιο. Kαταλαβαίνω, και µετά; Περνώντας απ γιο σε γιο, έφτασε κάποτε το δαχτυλίδι [69]

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: σ έναν πατέρα που είχε τρεις γιους. Kι οι τρεις τους ήταν καλοί, πειθαρχικοί και δεν µπορο σε παρά εξίσου να τους αγαπά. M νο πο και πο, ταν βρισκ ταν µ νος του µε τον έναν τη µια, την άλλη µε τον άλλο, κι οι άλλοι δυο γιοι του δε βρίσκονταν µαζί τα λ για να ακο σουν της καρδιάς του, π τε τον ένα έκρινε άξιο του δαχτυλιδιο, π τε τον άλλο. Kι έτσι αυτή της αγάπης η αδυναµία τον έκανε στον καθένα απ τους τρεις το δαχτυλίδι να υποσχεθεί. Kι έτσι περνο σε ο καιρ ς. M νο που ήλθε κάποτε ο θάνατος κοντά, και ο καλ ς γονι ς βρέθηκε στα στενά. Tον πονάει δυο γιους του, που το λ γο του είχαν πιστέψει, έτσι να προσβάλει. Tι να κάνει; Στέλνει µυστικά σ έναν τεχνίτη, και του παραγγέλνει µε δείγµα το δαχτυλίδι δυο άλλα που να µοιάζουνε να φτιάξει, να µη νοιαστεί για έξοδα και κ πο. Kι ταν αυτ ς τα δαχτυλίδια φέρνει, ο τε ο γονι ς πια δεν µπορεί το γνήσιο να διακρίνει. Χαρο µενος και ευτυχής κοντά καλεί τους γιους του, έναν έναν χωριστά, και στον καθένα δίνει την ευχή του και το δαχτυλίδι και πεθαίνει. Ακο ς ακ µα, Σουλτάνε; (που σκεφτικ ς έχει γυρίσει αλλο το πρ σωπ του) Ακο ω, ακο ω. Έλα τέλειωνε το παραµ θι σου. Έχει τέλος, δεν είναι έτσι; Τελειώνω.,τι ακολο θησε ε κολα γίνεται απ µ νο του αντιληπτ. Καλά καλά δεν είχε την τελευταία του πνοή αφήσει ο πατέρας, κι ο καθένας έρχεται µε το δαχτυλίδι του, κι ο καθένας θέλει ο κ ριος του σπιτιο να γίνει. Το θέµα ερευνο ν, µαλώνουν και κατηγορο ν. Μάταια [70]

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤOΡΙΑ ΤΟΥ ΤOΥ ΑΧΤΥΛΙ ΙΟΥ ΑΧΤΥΛΙ ΙOΥ Γ κ τχολτ Έφραϊµ Λέσινγκ ΣΑΛΑΝΤΙΝ: ΝΑΘΑΝ: το αληθιν το δαχτυλίδι δεν µπορεί πια να βρεθεί, πως και σε µας η πίστη η σωστή. Πώς; Αυτ λοιπ ν είναι η απάντηση στο ερώτηµά µου; Συγγνώµη πρέπει να ζητήσω, αν δεν µπορώ τα δαχτυλίδια µε ακρίβεια να ξεχωρίσω, που ο γονι ς µε το το το σκοπ τα έφτιαξε, να µην µπορο ν να διακριθο ν σε ψε τικο κι αληθιν. ανέκδοτη µτφρ. Χρήστος Απ. Ράµµος Μάριος Σπηλι πουλος, Γήινο καντήλι [71]

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ƒ π 1 2 3 4 ÔÈ appleôú ÂÈ Ô ÛÔ ÏÙ ÓÔ Ï ÓÙ Ó Î È ÁÈ Ù ËÙ ÙË ÁÓÒÌË ÙÔ ı Ó ÙÔ ÛÔÊÔ ; ÈÛÙÔÚ appleô ÊËÁÂ Ù È Ô ı Ó ÛÙÔ ÛÔ ÏÙ ÓÔ Â Ó È ÏÏËÁÔÚÈÎ. È Û Ì ÔÏ Ô Ó, Î Ù ÙË ÁÓÒÌË Û, ÙÔ Ù Ï È, Ô Î ÙÔ Ô ÙÔ Ù ÏÈ ÈÔ Î È ÔÈ ÙÚÂÈ ÁÈÔÈ ÙÔ ; ÓˆÚ ÔÓÙ ÙËÓ ÏÏËÁÔÚÈÎ ÛËÌ Û ÙË ÈÛÙÔÚ, appleò ÂÚÌËÓÂ ÂÙÂ ÙÔ Ù ÏÔ ÙË, fiùè ËÏ Î ÓÂ ÁÈÔ ÂÓ ÌappleÔÚÂ ÌÂ Â ÈfiÙËÙ Ó ÈÛ ÚÈÛÙÂ fiùè Î Ù ÂÈ ÙÔ ÏËıÈÓfi Ù Ï È; È Ù Ô apple Ù Ú ÂÓ ÌappleÔÚÂ Ó appleôê Û ÛÂÈ ÛÂ appleôèô apple È ÙÔ ı Ú ÛÂÈ ÙÔ Ù Ï È; È Û Ìapple Ú ÛÌ Á ÂÙÂ applefi ÙËÓ Ó appleôê ÛÈÛÙÈÎfiÙËÙ ÙÔ ; IA EMATIK ƒ ƒπo Ó ÂÙÂ Û ÌÌ ıëù ÏÏË ıúëûîâ applefi ÙË ÈÎ Û, Û ËÙ ÛÙÂ Ì Û ÛÙËÓ Ù ÍË ÙÔ ı Ì appleô Ó appleù ÛÛÂÙ È ÛÙÔ ÎÂ ÌÂÓÔ, ÌÂ ÛÎÔapplefi Ó ÚÂ ÙÂ ÎÔÈÓ ÛÙÔÈ Â Î È È ÊÔÚ Û ÂÙÈÎ ÌÂ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ appleô Î ıâ ıúëûîâ ÓÙÈÌÂÙˆapple ÂÈ ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ Î È applefiû ÂÙ È ÙË ÛˆÙËÚ ÙË ÙÔ. ËÙ ÛÙÂ ÌÂ ÙÔ Î ıëáëù ÙË πûùôú Î È ÙˆÓ ÚËÛÎÂ ÙÈÎÒÓ ÁÈ Ù È ÊÔÚ ÈÛÙÔ- ÚÈÎ Ê ÈÓfiÌÂÓ ıúëûîâ ÙÈÎÔ Ê Ó ÙÈÛÌÔ Î È Ó ÊÂÚıÂ ÙÂ ÂÈ ÈÎfiÙÂÚ ÛÙËÓ Ó ÁÎË ÙË ÓÂÍÈıÚËÛÎ. Γκ τχολτ Έφραϊµ Λέσινγκ (1729-1781) Γερµαν ς δραµατουργ ς, κριτικ ς και συγγραφέας φιλοσοφικών έργων και αισθητικών µελετών. Το 1779 έγραψε σε ιαµβικ στίχο το δραµατικ έργο του Νάθαν ο Σοφ ς, το οποίο γνώρισε µεγάλη διάδοση και παγκ σµια αναγνώριση. Το έργο δίνει µε συµβολικ τρ πο την ιδέα της ισ τητας ανάµεσα στις τρεις µεγάλες θρησκείες, εξαίροντας την αγάπη και τον ανθρωπισµ. Εκπρ σωποι κάθε θρησκείας είναι ο Σαλαντίν (ισλαµική), ο Να της (χριστιανική) και ο Νάθαν (εβραϊκή). [72]