Η ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΔΥΝΑΜΗ ΕΝΤΟΣ Ομιλήτρια: Μαρία Ζάννη Σήμερα περισσότερο από ποτέ η γυναίκα έχει λάβει θέση στον δημόσιο βίο σε σχέση με τον ιδιωτικό βίο που ήταν το παραδοσιακό της πεδίο. Μια στατιστική του 2011 στην Αμερική έδειξε ότι το 70% των νέων επιχειρήσεων ανήκει σε γυναίκες, ότι 1 στους 4 εργαζόμενους στις ΗΠΑ εργάζεται σε γυναικεία επιχείρηση και ότι το 60% του πλούτου της Αμερικής βρίσκεται σήμερα σε γυναικεία χέρια. Οι ίδιες έρευνες όμως έδειξαν ότι αυτές οι γυναίκες εξακολουθούν να μην μοιράζονται με τον σύντροφο τους τις υποχρεώσεις της οικογένειας. Το 75% των γυναικών με υψηλότερο εισόδημα αν και φέρνει περισσότερα χρήματα από τον άντρα στο σπίτι αναλαμβάνει και την οργάνωση του νοικοκυριού και το μεγάλωμα των παιδιών. Είναι φανερό ότι ένα ολοένα μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών συμμετέχει στον Δημόσιο βίο. Όμως όπως βλέπουμε δεν τιμάται και πολλές φορές η κατακτήσεις της στον δημόσιο βίο δεν αναγνωρίζεται στον ιδιωτικό βίο. Τελικά η δύναμη των γυναικών εκφράζεται με το ότι τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο βίο θέλουμε και είμαστε εξίσου ικανές; Είναι ένα θέμα που θα το διαπραγματευτώ και παρακάτω, όμως πριν από αυτό θα έπρεπε να ανακαλύψω ποια είναι η δύναμη εντός μας. Κατά την διαδικασία λοιπόν να ανακαλύψω αυτές τις δυνάμεις, να ανακαλύψω τις θηλυκές ιδιότητες χρειάστηκε να ταξιδέψω στο 10.000 π.χ. Σε όλη την προϊστορία της Μεσόγειοι και βαλκανικής Χερσονήσου - από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και το Μινωικό πολιτισμό- η θεότητα είναι θηλυκή και η κοινωνία φαίνεται να ακόλουθη σ αυτό τη θρησκεία. Ειδικότερα στον Ελλαδικό χώρο, χιλιάδες ειδώλια μαρτυρούν τη λατρεία στη δύναμη της γυναικείας φύσης. Από τα στεατοπηγικά του 10.000 π.χ. μέχρι τα Κυκλαδικά το 2.000 π.χ. αλλά και μετά τη
μυκηναϊκή εποχή και ενώ έχουν ήδη την πρωτοκαθεδρία αρσενικές θεότητες στην ελληνική θρησκεία, είναι αδιάκοπος ο σεβασμός στις θηλυκές ιδιότητες όχι μόνο της μητρότητας, αλλά και της σεξουαλικής ενέργειας, της οργάνωσης και της ομαδικότητας, της προστασίας, του αμυντικού πολέμου, του θανάτου και της αναγέννησης (Περσεφόνη), της φαντασίας, της θεραπείας, της έκστασης και επικοινωνίας με το θείο. Πως από τη γυναίκα που λατρεύεται φτάνουμε στην αποδυνάμωση της μητέρας- θεάς και κατά τους ανθρωπολόγους στο τέλος της μητρογραμμικότητας? Έχουν δοθεί διαφορές ερμηνείες αν και πρέπει να σημειώσουμε ότι η μετάβαση δεν γραμμική και στιγμιαία. Ο Φερναν Μπροντελ δίνει μια πρωτότυπη ερμηνεία στο θέμα της αποδυνάμωσης του θηλυκού στοιχείου: κάπου στην 5 η χιλιετία π.χ. στο τότε κέντρο του κόσμου την Μεσοποταμία και στην εύφορη περιοχή ανάμεσα στον τίγρη και το Ευφράτη συντελέστηκε μια μεγάλη αλλαγή: η μητέρα θέα παρέδωσε την πρωτοκαθεδρία στους άνδρες-ιερείς και στους αρσενικούς θεούς. Πως; Με την αλλαγή της τεχνολογίας, με την όποια οι μεσοποτάμιοι καλλιεργούσαν το εδάφους και παρήγαγαν την τροφή τους και ο λόγος της αλλαγής ήταν η ανακάλυψη του αρότρου. Μέχρι τότε οι γυναίκες καλλιεργούσαν τα χωράφια με τα χέρια τους και με πρωτόγονες τσάπες όλο αυτά με πολύ κόπο και πολύ μειωμένες αποδόσεις. Από την στιγμή που εφευρέθηκε το άροτρο τα πράγματα άλλαξαν δεδομένου ότι ο χειρισμός τους απαιτούσε πολύ μεγαλύτερη δύναμη, κυρίως στο πάνω μέρος του ανθρώπινου σώματος, την οποία δεν διέθεταν οι γυναίκες. Το αποτέλεσμα ήταν να πάρουν την πρωτοβουλία της γεωργικής παραγωγής οι άνδρες, οι οποίοι με την σειρά τους ανέδειξαν τους αρσενικούς θεούς. Επίσης άλλο ένα ζήτημα ήταν η συνειδητοποίηση από τους άνδρες του ρόλου τους στην αναπαραγωγική διαδικασία. Η σεξουαλική συνεύρεση αποσυνδεόταν κατά κάποιο τρόπο από την πολύ μεταγενέστερη ενδεχόμενη γέννηση κάποιου παιδιού. Υπήρχε η
εντύπωση ότι οι γυναίκες είναι θεότητες που μπορούν να δημιουργούν και να γεννούν ζωή. Η συνειδητοποίηση του ρόλου τους οδήγησε και στο έλεγχο στο μέτρο του δυνατού της πατρότητας, που οδηγεί και στο έλεγχο της σεξουαλικής έκφρασης των γυναικών. Ξεκινά η εποχή της πατριαρχίας ή σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους της πατρογραμμικότητας. Το παιδί οριζόταν σύμφωνα με τον πατέρα. Το ερώτημα από εδώ και πέρα ήταν: Ποιανού είσαι? Σιγά-σιγά η διαφορετικά άνδρα γυναίκα οργανωνόταν ολοένα και περισσότερο σε όρους κατώτερο-ανώτερο. Για άλλη μια φορά η θρησκεία οργάνωσε το αξιακό σύστημα που θα στηριζόταν αυτή η ανισότητα καθώς και η αντιμετώπιση των γυναικών από την πολιτεία. Στα θρησκευτικά κείμενα άνθρωπος και άνδρας ταυτίζονται. Σε σύγκριση με το άπειρο τον θεό- είναι ίσοι. Η γυναίκα άνθρωπος όμως σε σχέση με τον άνδρα δρα ως βοηθητικό του εγώ. Οφείλει πλήρη και τέλεια υποταγή στον άνδρα μιας και έχει μειονεκτήματα από την φύση της. Οι τίμιες γυναίκες είναι πλασμένες μόνο για το σπιτικό. Για την γυναίκα υπάρχει ένας αποκλεισμός από πεδία δράσης ταυτοχρόνως υποβαθμίζοντάς την σε ένα βοηθητικό εγώ χωρίς ιδία θέληση και βούληση. Επίσης, κάθε είδους σεξουαλικές σχέσεις εκτός γάμου αποτελεί πορνεία. Η γυναίκα με την ορολογία του Ένγκελς μεταπίπτει σε αξία χρήσης του άνδρα. Ανήκει στο ιδιοκτησιακό του καθεστώς με πολύ συγκεκριμένες απαγορεύσεις και οικογενειακά καθήκοντα. Ότι αποκλίνει από αυτό το μοντέλο γίνεται στασιαστικό και επικίνδυνο σε σημείο που αγγίζει το υπερβατικό με γυναίκες που αποκαλούνται μαινάδες, λάμιες όταν δεν δέχονται να ενταχθούν στα πλαίσια του νοικοκυριού. Δεν πρέπει να λησμονούμε σε μια κατάσταση μαζικού παραληρήματος κάηκαν εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες ως μάγισσες. Θα σας δείξω κάτι συμβολικό για την μετάπτωση από την θεά που λατρευόταν πριν 10.000 χρόνια στην αφρικανή κοπέλα που γίνεται θέαμα στο τσίρκο το 19 ο αιώνα μιας και το σώμα της πριν 10.000 θα
ήταν στοιχείο λατρείας, ενώ το 19 ο αιώνα, ίσως και σήμερα, στοιχείο περίγελου. (διαφάνεια). Βέβαια τον 19 ο αιώνα παρουσιάζονται και οι πρώτες αντιδράσεις. Οι φεμινίστριες, μια χούφτα γυναικών της αστικής τάξης διεκδικούν καλύτερη προετοιμασία στα οικιακά τους καθήκοντα, ενώ οι πιο ριζοσπαστικές διεκδικούν περισσότερα δικαιώματα στην μόρφωση, ωστόσο προσεγγίζουν την ισότητα από την σκοπιά του φυσικού τους προορισμού: πρόκειται για μια ισότητα στην διαφορά. Ο 20 ος αιώνας και οι κοινωνικό-οικονομικές ανακατατάξεις με την αναγκαστική έξοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας και την δημιουργία επαγγελμάτων για γυναίκες μεταθέτει τους στόχους της γυναικείας κινητοποιήσεις στην περιοχή της ισοπολιτείας. Είναι βέβαια πλέον σαφές ότι τα μεροκάματα δεν συνιστούσαν απελευθέρωση. Οι γυναίκες αυτές διεκδικούν: Ίσα δικαιώματα στην εργασία, στην κοινωνική ένταξη και την πολιτική ζωή. Με αλλά λόγια διεκδικούν γενικευμένη θεσμική ισότητα. Περιορίζεται βέβαια το γυναικείο ζήτημα στη σφαίρα δημοσίου και το περιγράφουν με όρους δικαιωμάτων που δεν προσβάλουν την αντίληψη για το φυσικό προορισμό των γυναικών. Το δεύτερο κύμα φεμινισμού προσεταιρίζεται τα γνωστικά εργαλεία της κοινωνιολογίας, της ανθρωπολογίας, της ψυχανάλυσης και του μαρξισμού. Η ασυμμετρία των φύλων εντοπίζεται πλέον σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής ιδιωτικές και δημόσιες και είναι ένα θέμα που αφορά στην ανθρώπινη κοινωνία στο σύνολο της. Υποστηρίζουν ότι οι κοινωνικά κατασκευασμένες διαφορές των φύλων είναι η κύρια πηγή της γυναικείας καταπίεσης. Βιασμένες πάνω στις θέσεις του Ντεριντά, και κυρίως της αποδόμησης, οργανώθηκαν και οι μεταφεμινιστικές απόψεις Είμαστε μάρτυρες ενός κόσμου με μεγάλες αντιθέσεις: Έξυπνες, καλλιεργημένες, όμορφες. Αριστούχες πανεπιστήμιου που μετέχουν στα τοπικά καλλιστεία. Μάνατζερ που επιδίδονται στο πλέξιμο.
Γυναίκες που συνειδητά ανατρέφουν τα παιδιά μονές τους. Γυναίκες προς χάριν της καριέρας αποφασίζουν να μην κάνουν παιδιά. Ο έρωτας με μια άλλη γυναίκα. Η διατήρηση των παραδοσιακών διαχωριστικών κατηγοριών του αρσενικού και του θηλυκού δεν έχει πλέον καμιά έννοια για το μεταφεμινιστικό κίνημα. Αν και σήμερα υπάρχει ως φορέας το χριστιανικό αξιακό σύστημα των σχέσεων των φύλων, τείνει να παραγνωρισθεί. Σήμερα έχουμε παγκοσμιοποίηση. Οι έννοιες της ισότητας και της προσωπικότητα και της χειραφέτησης και της ελευθερίας αποτελούν το κεντρικό ιδεολόγημα. Μέσα σε αυτό το ιδεολόγημα η στείρωση και ο ευνουχισμός της γυναίκας αποτελούν μια ακραία πρόταση φεμινιστική. Ο Αμίν χαρακτηρίζει ως υπέρτατη πρόταση αλλοτρίωσης την απαίτηση ορισμένων γυναικών προς την ανδροκρατική κοινωνία να τις αντιμετωπίζει σαν να είναι άνδρες, την επιθυμία να ανταλλάξουν τη θέση της καταπιεζόμενης με την θέση του καταπιεστή. Θα μπορούσαμε να παραφράσουμε την φράση του Βαλλερνστάιν περί πρόθυμης χειραφέτησης των γυναικών που τραγουδούν την νίκη του σε αντιστοιχία με την προλεταριοποίηση των αγροτών και ότι τους περίμενε. Ο φεμινισμός εκδηλώνεται συνήθως με ακατάστατο και ασυνεχή τρόπο κάπως σαν πιέσεις κατά κύματα. Βασικό ρόλο στην καθιέρωση του έπαιξε ο γραπτός λόγος προικισμένων γυναικών αλλά και ελάχιστων ανδρών. Από την δεκαετία του 70 οι γυναίκες κατεβαίνουν μαζικά στους δρόμους για να διεκδικήσουν τα δικαιώματα τους. Δεν αποτελεί όμως ένα κίνημα με ξεκάθαρες θέσεις. Και βέβαια η σύγχρονη γυναίκα δεν είναι η εύπορη γυναίκα. Η θέση αυτή πολλές φορές αποτελεί την βασική κριτική στην φεμινιστική σκέψη. Οι περισσότερες φεμινίστριες τείνουν να αντιλαμβάνονται την άπορη γυναίκα σαν εύπορη πολιτιστικά,
σχεσιακά, ψυχικά σε συνθήκες απορίας. Για αυτό και πολλές φορές υπάρχει μια απορία στο γιατί δεν αντιδρούν, ότι υπομένουν. Η αντίδραση και πολύ περισσότερο η δράση θέλει πόρους και μάλιστα μακροοικονομικούς, δηλαδή πολιτισμό. Πρέπει να τονίσουμε ότι σε πολλές χώρες δεν υπάρχουν ούτε αυτά που εμείς σήμερα θεωρούμε αυτονόητα. Σε πολλές χώρες η υπάρχουσα νομοθεσία, η πολιτική βούληση και η καθημερινή πρακτική είναι εξαιρετικά δυσμενής σε βάρος των γυναικών. Δεν έχουν ούτε δικαίωμα ψήφου, ούτε δικαίωμα ιδιοκτησίας. Σε 79 χώρες δεν υπάρχουν νόμοι που να προστατεύουν τις γυναίκες από οποιαδήποτε μορφή οικογενειακής βίας. Σε 127 χώρες δεν υπάρχει καμιά προστασία ενάντια στη σεξουαλική παρενόχληση. Ενώ μόνο 16 χώρες διαθέτουν νόμους που να προστατεύουν ουσιαστικά από την σεξουαλική επιθετικότητα. Η σύγχρονη γυναίκα βρίσκεται σε καλύτερη θέσω από ότι βρισκόταν η παραδοσιακή γιαγιά της δεν σημαίνει όμως ότι μειώθηκε η κοινωνική απόσταση από τον άνδρα. Έχουμε νέα ιστορικά μέγιστα, αλλά και νέα ιστορικά ελάχιστα. Η παγκοσμιοποίηση διεύρυνε τις δυνατότητες απασχόλησης των γυναικών παράλληλα διευκόλυνε και την εκμετάλλευση. Αυξήθηκε κατακόρυφα το εμπόριο των γυναικών και κοριτσιών. Εδώ θα ήθελα να κάνω μια αναφορά στο trafficking, την παράνομη διακίνηση και εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών. Περίπου από το 1990-2000 ήρθαν στην Ελλάδα περίπου 80.000 χιλιάδες γυναίκες και παιδιά. Η ζωή στην πορνεία έγινε βάρβαρη. Δεν άλλαξε όμως μόνο η ζωή στην πορνεία, αλλά άλλαξαν και στοιχεία σεβασμού και αξιοπρέπειας που υπήρχαν στην κοινωνίας μας. Από αυτή την αθρόα εισαγωγή γυναικών και τις ορδές ανδρών (περίπου 1 εκ. το χρόνο) που πέρασαν από πάνω τους άραγε τι συνέπειες επέφερε αυτή η κατάσταση στις σχέσεις των φύλων? Πως επέδρασε στην δύναμη
εντός μας? Χρόνια αντανακλαστικά και ανοχή του να υπάρχει ένα κομμάτι γυναικών να ικανοποιεί της σεξουαλικές ορέξεις τον ανδρών αντιδράσαμε, κατά κύριο λόγο, από παγωμένα/αδιάφορα ως εχθρικά. Το trafficking δεν έφερε εξαθλίωση μόνο σε αυτές της γυναίκες, αλλά απαξίωσε και εμάς της «κυρίες». Το ότι δέχονταν αυτές οι γυναίκες την βαρβαρότητα των ανδρών δεν σημαίνει ότι αυτό δεν θα επηρέαζε τις σχέσεις μας καθώς και τις σεξουαλικές μας σχέσεις. Πως μπορούσε ένας άνδρας να βλέπει την μια γυναικά ως αντικείμενο και εμάς με τρυφερότητα, αγάπη, εγγύτητα, μοίρασμα στην απόλαυση. θεωρώ ότι αρχικά η πορνογραφία και έπειτα η εκμάθηση του έρωτα μέσω της πορνείας διαχώρισαν ολοένα και περισσότερο την σεξουαλική επαφή από την αγάπη και την στενή ψυχική επαφή. Ενώ, λοιπόν, έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στην ελεύθερη επιλογή των συντρόφων και την σεξουαλική έκφραση δεν δίνεται έμφαση στην ποιότητα των σχέσεων και της σεξουαλικής επαφής, κάτι που όπως φαίνεται ουσιαστικά οι γυναίκες παραιτούνται εύκολα και προσαρμόζονται στην εκπαίδευση της σωματικής εκτόνωσης, χωρίς ιδιαίτερο συναίσθημα. Αυτό μπορεί να μας έχει οδηγήσει σε μια σεξουαλική ψευτοαπελευθερωση, αλλά δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σεξουαλική ωριμότητα. Βιώνουμε μια έντονη απογοήτευση. Αυτή η απογοήτευση δεν οφείλεται στην έλλειψη ευκαιριών για σεξουαλικές εμπειρίες, αλλά σε μια ανικανότητα να πάρουμε την χαρά που υπόσχεται η σεξουαλική αγάπη. Επίσης, ένα δεύτερο θέμα το οποίο θα ήθελα να τονίσω, το οποίο παίρνει κοινωνικές διαστάσεις, είναι ο φόβος και η απόρριψη, ως ένα βαθμό, της φυσικής γέννας και του θηλασμού τα οποία έχουν πλατιά εγκαταληφθεί σαν να έχει χαθεί η ικανότητά μας. Θεωρώ ότι είναι μια έκφραση της πολιτιστικής τάσης που δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο νου από το σώμα, στην επιστήμη από την φύση
διαχωρίζοντάς τα σαν να ήταν χωριστές, μην αναγνωρίζοντας την ενότητά τους. Στην Ελλάδα 50-70% από τις γέννες γίνονται με καισαρική. Ενώ το υπόλοιπο ποσοστό με φυσιολογικό τρόπο στον οποίο υπάρχουν αρκετές παρεμβάσεις ιατρικές κατά την διαδικασία. Η γέννα δεν είναι στα χέρια των γυναικών, αλλά οι χρόνοι καθορίζονται από το πλαίσιο του μαιευτηρίου και της αποτελεσματικότητας των φαρμάκων. Γυναίκες που φοβούνται να νιώσουν ένστικτα και δυνάμεις που γεννιούνται από την διαδικασία, ντρέπονται να φωνάξουν, να χάσουν τον έλεγχο του νου και να παραδοθούν στην σωματική τους έκφραση. Γενικότερα αντιμετωπίζεται η γέννα με πολύ άγχος, χωρία να βιώνεται η έκσταση και η χαρά της διαδικασίες. Γυναίκες δήλωσαν ότι βίωσαν μια παρεμβατική γέννα ή μια καισαρική που δεν χρειαζόταν τραυματικά. «Σαν να μου πήραν την δύναμη μου». «Δεν με άφησαν στην ησυχία να νιώσω, να έρθω σε επαφή με το παιδί μου. Κόσμος, φωνές, εντολές. Δεν μπόρεσα να το νιώσω». Χρειάζεται να επαναδιαπραγματευθούμε την ικανότητά μας να γεννάμε τα παιδιά μας? Ποιες θήλυ ιδιότητες και ικανότητες μας θα χρειαστεί να παραχωρήσουμε προς χάριν της ισότητα και τησ ανάπτυξης? Βέβαια φαίνεται πως μαζί με τη γυναίκα τιμωρείται το δεξί ημισφαίριο όλης της δυτικής κοινωνίας, σε τέτοιο βαθμό που σήμερα έχουμε χάσει επαφή ακόμα και με τις έννοιες των θηλυκών ιδιοτήτων και τις δυνάμεις που αυτές προσφέρουν. Οι γυναίκες σήμερα έχουμε κατακτήσει θέσεις,υλικά αγαθά, αξιώματα και αναγνώριση όσο ποτέ άλλοτε - αλλά με τι τίμημα? Έχουμε γίνει μήπως ως ένα βαθμό άνδρες? Κι έτσι τώρα έχουμε ακόμα περισσότερες επιβαρύνσεις για να καταφέρουμε να επιβιώσουμε σε μια όλο και πιο απαιτητική κοινωνία που μας θέλει άντρες και γυναίκες σε ρόλους μπερδεμένους και αποσυντονιστικούς.
Που βρίσκεται λοιπόν μέσα σε όλο αυτό το συνονθύλευμα απαιτήσεων η όρεξη μας για δημιουργία, η εμπιστοσύνη στη διαίσθηση μας, η χαλάρωση και το άφημα που προϋποθέτει τον οργασμό και την ερωτική ικανοποίηση, η φροντίδα του εαυτού μας και η ακρόαση των αναγκών μας, η επαφή μας με τη φύση έξω και μέσα μας? Οι περισσότερες έχουμε μεγαλώσει σε οικογένειες που έχουν μάθει να υπακούν τον πατέρα, στη συνέχεια δίνουν προτεραιότητα στα συμφέροντα του συζύγου, θυσιάζουμε τις ανάγκες μας για το καλό των παιδιών μας, στη δουλειά βιώνουμε τον σεξισμό και στα ερωτικά έχουμε γίνει αντικείμενο σεξουαλικής αποφόρτισης αγχωμένων αντρών. Και ποια είναι τα πρότυπα που θα μας διδάξουν πως να λειτουργούμε έτσι, όταν ακόμα και η έκφραση του υγιούς θυμού είναι κάτι σχεδόν απαγορευμένο στις γυναίκες που κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν κατίνες ή υστερικές. Ο θυμός είναι σημάδι. Είναι σημάδι άξιο προσοχής. Ο θυμός μπορεί να στέλνει το μήνυμα πως είμαστε πληγωμένες, πως τα δικαιώματά μας παραβιάζονται, πως οι ανάγκες και οι επιθυμίες μας δεν ικανοποιούνται ή πως κάτι δεν πάει καλά. Μπορεί να σημαίνει ότι δίνουμε περισσότερα από όσα μπορούμε, ότι θυσιάζουμε στόχους ή επιθυμίες στο βωμό μιας σχέσης. Όπως ο φυσικός πόνος μας ειδοποιεί να βγάλουμε το χέρι μας από την φωτιά έτσι και ο ψυχικός πόνος που προκαλεί ο θυμός περικλείει και περιφρουρεί την ακεραιότητα μας. Ο θυμός μπορεί να μας παρακινήσει να πούμε «όχι» στα όρια που θέτουν οι άλλοι για εμάς και να απαντήσουμε θετικά στις επιταγές του εσώτερου εαυτού. Κανείς δεν μας ενθαρρύνει εμάς τις γυναίκες να αποκτήσουμε επίγνωση του θυμού μας και να τον εκφράσουμε ανοιχτά. Είμαστε οι τροφοί, οι παρηγορητές, οι ειρηνοποιοί, οι διπλωμάτες της ζωής. Η δουλειά μας είναι να εξευμενίζουμε, να προστατεύουμε και να ευχαριστούμε τον κόσμο. Αγωνιζόμαστε να κρατάμε τις ανθρώπινες
σχέσεις ακέραιες και πολεμάμε τόσο σκληρά για να το πετύχουμε που θα έλεγε κανείς ότι η ζωή μας εξαρτάται από αυτό. Ακόμα και όταν η κοινωνία που ζούμε αντιμετωπίζει θετικά τον αγώνα μας για ισότητα ξέρουμε καλά πως αυτές οι θυμωμένες γυναίκες προκαλούν αποστροφή. Αν εκφράσουμε άμεσα τον θυμό μας και ιδιαίτερα στους άνδρες δεν έχουμε γυναικεία αξιοπρέπεια, θηλυκότητα, μητρικό ένστικτο, σεξουαλικότητα. Είμαστε νευρωτικές. Όλα αυτά χωρίς αντιδράσεις συνήθως γιατί κι εμείς οι ίδιες θεωρούμε ότι είναι καθήκον μας, αλλά ακόμα και όταν συνειδητοποιούμε ότι έχουμε καθήκον να φροντίσουμε κι εμάς, έρχονται οι φόβοι και μας εμποδίζουν να δράσουμε. Φόβος αλλαγής, φόβος ότι αν γίνουμε καλύτεροι θα δούμε ότι πρέπει να θυσιάσουμε σχέσεις που μας πάνε πίσω. Ο πιο κοινός φόβος των γυναικών είναι ότι θα μείνουν μόνες τους. Στο βωμό αυτού του φόβου, θυσιάζουμε θέλω και ανάγκες και 'καταπίνουμε' μια καθημερινότητα που δεν ταιριάζει στην ψυχή μας. Αυτό κάποια στιγμή πληρώνεται με την υγεία μας. Το σώμα αρχίζει και αντιδρά σε καταστάσεις που δεν αντέχει το συναίσθημα και η ψυχολογία μας: Πονοκέφαλοι, πίεση, δερματικά κι ένα πλήθος άλλων χρόνιων προβλημάτων έχουν αίτιο την καταπίεση της έκφρασης και διεκδίκησης των αναγκών μας. Το πιο σημαντικό ζήτημα για τις γυναίκες είναι πως μπορεί να μην διαθέτουμε μια καθαρή εικόνα του «Εγώ» μας για να την προβάλουμε και πώς να μην είμαστε προετοιμασμένες να χειριστούμε τις έντονα αρνητικές αντιδράσεις με τις οποίες βρισκόμαστε αντιμέτωπες όταν αρχίζουμε να διεκδικούμε το δικαίωμα να είμαστε ο εαυτός μας. Συχνά οι γυναίκες φοβούνται πως ένα ξεκάθαρο «Εγώ» ισοδυναμεί με απειλή για μια σημαντική τους σχέση ή με απώλεια ενός σημαντικού για αυτές προσώπου. Αντί να χρησιμοποιούμε τον θυμό μας σαν μέσο για να σκεφτούμε πιο καθαρά το ρόλο του «Εγώ» στις σχέσεις μας όταν είμαστε θυμωμένες κάνουμε ακόμα πιο θαμπό όποιο «Εγώ» διαθέτουμε. Και αυτό ίσως το κάνουμε όχι μόνο στο σπίτι μας, αλλά και στο δημόσιο
χώρο. Όταν χρησιμοποιούμε τον θυμό για να κάνουμε δηλώσεις σχετικά με τον εαυτό μας βρισκόμαστε σε θέση ισχύος μιας και κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει μαζί μας για το περιεχόμενο των δικών μας σκέψεων και συναισθημάτων. Ένα τελευταίο σχόλιο για τις γυναίκες της μέσης ηλικίας: Όταν τα παιδιά έχουν πια μεγαλώσει και μαζί τους κι εμείς, κάπου στη μέση ηλικία φτάνει η ώρα του απολογισμού και άρα και του πένθους των ονείρων που δεν πραγματοποιήθηκαν. Βιώνουμε το πένθος σε διάφορες μορφές και αναγκαζόμαστε να κλείσουμε κεφάλαια. Όταν δεν έχουμε ακούσει για χρόνια τις ανάγκες μας έρχεται η εμμηνόπαυση και οι αλλαγές της που μας 'πιέζουν' νευροχημικά πλέον να κάνουμε τις αλλαγές και να βρούμε ίσως για πρώτη φορά τον εαυτό μας και την δύναμη που είναι κρυμμένη πίσω από το θυμό. Εκεί που στο πρώτο μισό της ζωής μας έχουμε μάθει να είμαστε προς τα έξω και να φροντίζουμε άλλους, στο δεύτερο μισό τα πράγματα αντιστρέφονται και το ίδιο το σύστημα μας πιέζει να κοιτάξουμε και να βρούμε εμάς αν μας έχουμε χάσει. Η διαδικασία αυτή αν και επώδυνη πολλές φορές, είναι αυτή που θα οδηγήσει στον πυρήνα της δύναμης μας: Στην γνώση της δύναμης εντός μας.