1 Νικηφόρος Βλεμμύδης (Βλεμίδης, Βλεμύδης) Κωνσταντινούπολη1197- Έφεσος 1272 λόγιος, διδάσκαλος, μοναχός, ιατρός Βιογραφικά στοιχεία Επίσημος διδάσκαλος της αυτοκρατορικής σχολής στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, διατέλεσε επίσης δάσκαλος του Θεόδωρου Β Λασκάρεως, Στη συνέχεια ίδρυσε δική του σχολή σε μονή στην Ημαθία, κοντά στην Έφεσο, όπου δίδασκε μέχρι το θάνατό του. Το επιστημονικό και φιλοσοφικό έργο του κρίνεται σημαντικότατο και άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση μέχρι και τον 19ο αι. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους (1204), εγκαταστάθηκε με τους γονείς του στην Προύσα όπου διδάχθηκε τα ιερά γράμματα με δάσκαλο τον Μοναστηριώτη, μετέπειτα μητροπολίτη Εφέσου και συνέχισε τις σπουδές του στην εγκύκλιο παιδεία στη Νίκαια, ολοκληρώνοντας αυτόν τον κύκλο στα δεκάξι του. Τα επόμενα τέσσερα χρόνια επιδόθηκε στη σπουδή αλλά και την άσκηση της ιατρικής, που ήταν και το επάγγελμα του πατέρα του. Το ίδιο διάστημα παρακολούθησε μαθήματα λογικής από τον Δημήτριο Καρύκη, μετέπειτα κατόχου του αξιώματος του υπάτου των φιλοσόφων. Στα είκοσι τρία του, πήγε στην περιοχή του Σκάμανδρου, που ήταν στην κατοχή των Λατίνων, και συνέχισε τις σπουδές του με τον Πρόδρομο, ερημίτη μοναχό και φημισμένο διδάσκαλο αριθμητικής, γεωμετρίας, αστρονομίας, συλλογιστικής και φυσικής φιλοσοφίας. 1 Όταν επέστρεψε στη Νίκαια, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης του πρότεινε να ενταχθεί στην αυτοκρατορική αυλή ως αξιωματούχος έπειτα από τη δημόσια εξέτασή του από τον πρώην δάσκαλό του 1 Ο Βλεμμύδης στην αυτοβιογραφία του αναφέρει ότι από τον Πρόδρομο διδάχθηκε μεταξύ άλλων την αριθμητική του Νικόμαχου του Γερασηνού και του Διόφαντου, τα Στοιχεία, τα Οπτικά και τα Κατοπτρικά του Ευκλείδη, καθώς και φυσική βασισμένη στο αριστοτελικό Όργανον. Βλ., «Τοῦ αὑτοῦ Νικηφόρου μοναστοῦ καὶ πρεσβυτέρου, τοῦ κτήτορος, περὶ τῶν κατ αὑτὸν διήγησις μερικὴ», στο Nicephori Blemmydae, Curriculum Vitae et Carmina, ed. Aug. Heisenberg, Teubner, Λειψία, 1896, σ. 5, 1-26.
2 Δημήτριο Καρύκη (περί το 1223). 2 Αργότερα μάλιστα ο Βλεμμύδης αντικατέστησε τον Καρύκη στον επίσημο διάλογο με την παπική αντιπροσωπεία που είχε έρθει στη Νίκαια για συζητήσεις με θέμα την ένωση των εκκλησιών (Σύνοδος Νυμφαίου, 1234), τηρώντας μια συμβιβαστική θέση. Ο Βλεμμύδης, ωστόσο, επηρεασμένος από τον δάσκαλό του Πρόδρομο, απέρριψε την προσφορά του αυτοκράτορα και προτίμησε τη μοναστική ζωή. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Νικηφόρος Βλεμμύδης επιδόθηκε στη διδασκαλία, στη μονή του Αγίου Γρηγορίου, κοντά στην Έφεσο, όπου εγκαταστάθηκε ως επικεφαλής σχολής ανώτερων σπουδών, στην αρχή πιθανόν υπό την αιγίδα του πατριάρχη Γερμανού Β. Ανάμεσα στους μαθητές του περιλαμβάνεται και ο Γεώργιος Ακροπολίτης, σημαντικός λόγιος της επόμενης περιόδου. Κατά τη διάρκεια των ετών που δίδασκε στη μονή του Αγίου Γρηγορίου, ο Βλεμμύδης πραγματοποίησε μια σειρά ταξίδια σε διάφορα μέρη της λατινικής αυτοκρατορίας αλλά και του κράτους της Ηπείρου αναζητώντας χειρόγραφα, για την ανασυγκρότηση της αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης. Ωστόσο, μια κατηγορία που αποδείχθηκε άδικη οδήγησε τον Βλεμμύδη στην απόφαση να σταματήσει να αναλαμβάνει μαθητές που του έστελνε ο Βατάτζης στη μονή του Αγίου Γρηγορίου. 3 Παρ όλ αυτά, το 1240 ανέλαβε την εκπαίδευση του διαδόχου του αυτοκρατορικού θρόνου, Θεόδωρου Β Λασκάρεως. Λίγο αργότερα ο αυτοκράτορας του πρότεινε να αναλάβει τη συγκρότηση μιας σχολής ανώτερης εκπαίδευσης υπό την αυτοκρατορική αιγίδα. Αν και υπέστη ισχυρές πιέσεις για να δεχθεί τη θέση αυτή ο πατριάρχης Μανουήλ Β τον απείλησε μέχρι και με αφορισμό στην αντίθετη περίπτωση ο Βλεμμύδης αρνήθηκε, με την επίσημη δικαιολογία ότι η θέση αυτή ταίριαζε σε κοσμικούς δασκάλους κι όχι σε μοναχούς. Περί το 1248 ιδρύει τη δική του μονή, του Όντος Θεού, στην Ημαθία, κοντά στην Έφεσο. Σε αυτή 2 Η «εξέταση» αυτή μάλλον εντάσσεται στην πολιτική των αυτοκρατόρων της Νίκαιας να οργανώνουν δημόσιες συζητήσεις επιστημονικού και φιλοσοφικού περιεχομένου. 3 Δύο από τους μαθητές που του έστειλε ο αυτοκράτορας, ο Κρατερός και ο Ρωμανός, κατηγόρησαν τον Βλεμμύδη για κατάχρηση χρημάτων που ανήκαν στον Κωνσταντίνο Μανασσή, μητροπολίτη Εφέσου. Ταυτόχρονα τον κατηγόρησαν και για παραποίηση του χριστιανικού δόγματος. Ο Βλεμμύδης όμως αθωώθηκε και από το αυτοκρατορικό και από το εκκλησιαστικό δικαστήριο. Στην υπόθεση αυτή αναφέρεται και το ποίημα που συνέθεσε ο Βλεμμύδης για την προσφώνηση του Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη, όπου καταφέρεται εναντίον των κατηγόρων του. Βλ. Nicephori Blemmydae, Curriculum Vitae et Carmina, ό.π., σ. 29, 26-29, και σ. 31, 22-26, και σ. 100-109.
3 λειτουργεί σχολή ερημιτών ή σεμνείον, οργανωμένη με βάση τις παιδαγωγικές του αρχές. Στη μονή αυτή ο Βλεμμύδης έζησε και δίδαξε μέχρι το θάνατό του, χωρίς να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, μετά την ανακατάληψή της το 1262. Έργο Μεταξύ των κυριότερων επιστημονικών έργων του Νικηφόρου Βλεμμύδη συγκαταλέγονται τα Εἰσαγωγικῆς ἐπιτομῆς βιβλίον πρῶτον, περὶ λογικῆς, Εἰσαγωγικῆς ἐπιτομῆς βιβλίον δεύτερον, περὶ φυσικῆς, Γεωγραφία συνοπτικὴ ή Σύνοψις γεωγραφικὴ και Ἱστορία περὶ τῆς γῆς ἐν συνόψει, Γεωγραφία συνοπτικὴ ή Σύνοψις γεωγραφική, Λόγος περὶ ψυχῆς και Λόγος περὶ σώματος. Τα έργα αυτά γράφηκαν για να χρησιμοποιηθούν ως διδακτικά εγχειρίδια στη σχολή της Ημαθείας. Η επιτομή περί λογικῆς γράφηκε περί το 1260. Χωρίζεται σε 40 κεφάλαια και το περιεχόμενό τους ουσιαστικά στηρίζεται στο αριστοτελικό Όργανον, 4 χωρίς ωστόσο να επαναλαμβάνει άκριτα τις αριστοτελικές απόψεις. Αντίθετα, η ανάλυσή στοχεύει στην ανάδειξη των βασικών ιδεών της αριστοτελικής λογικής, κατά τρόπο απλό και εύχρηστο, ώστε να είναι εύκολα κατανοητή από σπουδαστές. Το έργο αυτό, όπως φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό χειρογράφων που έχουν διασωθεί στις βιβλιοθήκες της Δύσης και της Ανατολής, άσκησε μεγάλη επιρροή και χρησιμοποιούνταν μέχρι και τον 18ο αι. Στην επιτομή αυτή ο Βλεμμύδης φαίνεται επηρεασμένος από τον Πορφύριο και τον Δαβίδ τον Αρμένιο. Η επιτομή περὶ φυσικῆς, που γράφτηκε την ίδια περίοδο (1260) και χωρίζεται σε 32 κεφάλαια, ακολουθεί την αριστοτελική φυσική, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη διάρθρωση (Φυσική, Περί γενέσεως και φθοράς, Περί ουρανού, Μετεωρολογικά). Ένα μέρος της επιτομής αυτής αφιερώνεται στο πρόβλημα του αν ο κόσμος είναι αιώνιος, θεωρία που ο Βλεμμύδης απορρίπτει, σε αντίθεση με την αριστοτελική άποψη, ενώ ένα άλλο αφιερώνεται στην αστρονομία, στην οποία ο Βλεμμύδης δίνει πολύ μεγάλη σημασία, σε αντίθεση με την αστρολογία που την απορρίπτει. Στο έργο αυτό ο Βλεμμύδης φαίνεται να έχει επηρεαστεί από τις θέσεις του Ολυμπιόδωρου, του Συμπλίκιου και του Ιωάννη Φιλόπονου. Το έργο αυτό περιγράφει και εξηγεί μια έκλειψη ηλίου που πραγματοποιήθηκε το 1258, γεγονός 4 Κάτω από τον τίτλο Όργανον συγκεντρώθηκαν τα εξής έργα του Αριστοτέλη: Κατηγορίαι, Περί ερμηνείας, Αναλυτικά πρότερα, Αναλυτικά ύστερα, Τοπικά, Σοφιστικοί έλεγχοι. Πρβλ. Düring Ingerman, Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του Α (Αθήνα 1994), σ. 115 κ.ε.
4 που πιστοποιεί ότι ο Βλεμμύδης διέθετε αυξημένες επιστημονικές γνώσεις, και χρησιμοποιούσε επιστημονικές μεθόδους ερμηνείας των φυσικών φαινομένων. Το Ἱστορία περὶ τῆς γῆς ἐν συνόψει πρὸς τινὰ βασιλέα ὀρθόδοξον, έργο επίσης προορισμένο να καλύψει διδακτικές ανάγκες, προσφέρει στοιχειώδεις γνώσεις γεωγραφίας, δηλαδή επιχειρήματα για τη σφαιρικότητα της γης, αναφορά στις διαστάσεις της οικουμένης, αναφορά στις εκλείψεις και στις κατηγορίες του κλίματος. Η Γεωγραφία συνοπτικὴ ή Σύνοψις γεωγραφικὴ είναι μια παράφραση του έργου του Διονυσίου του Περιηγητή. Τέλος, το Λόγος περὶ σώματος, γραμμένο λίγο μετά το 1263, είναι ένα έργο φυσιολογίας, που αναφέρεται στα χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος, ενώ το Λόγος περὶ ψυχῆς, γραμμένο το 1263, αναφέρεται στια χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής αντίστοιχα. Αλχημικό έργο Με το όνομα του Βλεμμύδη παραδίδεται κι ένα αλχημικό κείμενο, όπου παρουσιάζεται μια αλχημική συνταγή χρυσοποιίας. 5 Σε αυτό το κείμενο, που σώζεται με τον τίτλο «Περὶ τῆς ὠοχρυσοποιίας, ἧς μετῆλθεν ὁ σοφώτατος ἐν φιλοσόφοις κύριος Νικηφόρος ὁ Βλεμμίδης», ο Βλεμμύδης περιγράφει μια τεχνική συνταγή για κατασκευή χρυσού με τη χρήση φυσικών υλικών, όπως αυγό, χώμα κα ινερό. Από αυτό φαίνεται ότι ο Βλεμμύδης να έχει βαθιά γνώση της δύναμης της φωτιάς και δίνει ακριβείς οδηγίες για την ποσότητα του υλικού και τα απαραίτητα εργαλεία και σκεύη που είναι αναγκαία. 6 Πρόκειται για ένα τεχνικό κείμενο, χωρίς αναφορά σε φιλοσοφικές απόψεις περί ύλης ή αλχημικές αρχές. Έργο περί ιατρικής Μια σειρά χειρόγραφα φανερώνουν ότι ο Βλεμμύδης συνέγραψε αρκετές πραγματείες γύρω από ιατρικά θέματα. 7 Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί τα εξής έργα: «Τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου κυροῦ Νικηφόρου τοῦ Βλεμίδου, εἴδησις τῶν ἰατρικῶν μέτρων», όπου καταγράφονται οι ιατρικές μονάδες μέτρησης για την παρασκευή και τη δοσολογία φαρμάκων, 5 Berthelot M. (ed.), Nicephore Blemmydes Chrysopee, in Collection des anciens alchimistes grecs, vol. II, G. Steinheil, Paris 1888, pp. 452-457. 6 «Ἅπερ χρήζει ἡ παρούσα κατασκευὴ», in Berthelot M. (ed.), Collection des anciens alchimistes grecs, όπ.π., σ. 458-459. 7 Aristote P. Kousis, «Les œuvres médicales de Nicéphore Blémmydès selon les manuscrits existants», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19, 1949, σ. 57-75.
5 «Κανὼν εἰς τὰς κρίσεις τῶν αἱμάτων τῆς φλεβοτομίας τῶν ἀσθενῶν», «Κανὼν εἰς τὰς κρίσεις τῶν ὑαλίων τῶν δεκατριῶν, τῶν θεωρουμένων ἐπὶ ταῖς τῶν ἀνθρώπων ἀσθενείαις, ἀλλά δὴ καὶ εἰς τὰς διαγνώσεις καὶ θεραπείας αὐτῶν πάνυ ἀναγκαιότατα» (σε μορφή τροπαρίου: το έργο αναφέρεται σε 13 έγχρωμα γυάλινα φιαλίδια, που χρησιμοποιούνταν για την κατάταξη μέσω του αντίστοιχου χρώματος των ούρων των ασθενών, ώστε να επιτευχθεί διάγνωση και πρόβλεψη της ασθένειας) «Ἓτερον τοῦ αὑτοῦ Βλεμμύδου περὶ ἰατρικῆς διδασκαλίας», πραγματεία σε πεζό λόγο με οδηγίες για αντιμετώπιση ασθενειών σε μια ευρεία κλίμακα. Το έργο αναφέρεται σε ασθένειες όπως ημικρανία, λειχήνες, ψώρα, λέπρα, πυρετός, υδρωπικία, τριχόπτωση, ρευματισμούς, συνολικά 230 παθολογικές καταστάσεις. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Νικηφόρος Βλεμμύδης, Θεολογικά έργα, Βασιλικός ἀνδριάς, Epitome logica, Epitome Physica, J.P. Migne, Patrologia Graeca, Paris 1863, vol. 142, 527-1634. - Nic. Blemidis duo opuscula geografika (Γεωγραφία συνοπτικὴ ή Σύνοψις γεωγραφικὴ και Ἱστορία περὶ τῆς γῆς ἐν συνόψει), έκδ. S. Spohn, Leipzig 1818. -Nicephori Blemmydae Curriculum vitae et Carmina (Τοῦ αὑτοῦ Νικηφόρου μοναστοῦ καὶ πρεσβυτέρου, τοῦ κτήτορος, περὶ τῶν κατ αὑτὸν διήγησις μερικὴ, ed. Aug. Heisenberg, Teubner, Leipzig 1896. - «Περὶ τῆς ὠοχρυσοποιίας, ἧς μετῆλθεν ὁ σοφώτατος ἐν φιλοσόφοις κύριος Νικηφόρος ὁ Βλεμμίδης», in Berthelot M. (ed.), Collection des anciens alchimistes grecs, vol. II, G. Steinheil, Paris 1888, pp. 452-457. - «Τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου κυροῦ Νικηφόρου τοῦ Βλεμίδου, εἴδησις τῶν ἰατρικῶν μέτρων», Aristote P. Kousis, «Les œuvres médicales de Nicéphore Blémmydès selon les manuscrits existants», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19, 1949, σ. 57-75 - «Κανὼν εἰς τὰς κρίσεις τῶν αἱμάτων τῆς φλεβοτομίας τῶν ἀσθενῶν», Aristote P. Kousis, «Les œuvres médicales de Nicéphore Blémmydès selon les manuscrits existants», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19, 1949, σ. 57-75. - «Κανὼν εἰς τὰς κρίσεις τῶν ὑαλίων τῶν δεκατριῶν, τῶν θεωρουμένων ἐπὶ ταῖς τῶν ἀνθρώπων ἀσθενείαις, ἀλλά δὴ καὶ εἰς τὰς διαγνώσεις καὶ θεραπείας αὐτῶν πάνυ ἀναγκαιότατα», Aristote P. Kousis, «Les œuvres médicales de Nicéphore
6 Blémmydès selon les manuscrits existants», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19, 1949, σ. 57-75. - «Ἓτερον τοῦ αὑτοῦ Βλεμμύδου περὶ ἰατρικῆς διδασκαλίας», Aristote P. Kousis, «Les œuvres médicales de Nicéphore Blémmydès selon les manuscrits existants», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19, 1949, σ. 57-75. ΠΗΓΕΣ Goergii Acropolitae Opera, ed. A. Heisenberg (Leipzig 1903) Nicephori Blemmydae Curriculum Vitae et Carmina, ed. A. Heisenberg, Teubner, Leipzig 1896 Nicephori Blemmydae autobiographia sive curiculum vitae necnon epistula universalior, éd. Joseph A. Munitiz, Corpus Christianorum, Series Graeca 13, Brepols Publishers, Turnhout 1984. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Aristote P. Kousis, «Les œuvres médicales de Nicéphore Blémmydès selon les manuscrits existants», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19, 1949, σ. 57-75. M. Angold, A Byzantine Government in Exile, Oxford 1975. Joseph A. Munitiz, Introduction de Nikephoros Blemmydes, A Partial Account, Leuven 1988. Costas Constantinides N., Higher in Byzantium in the 13 th and early 14 th centuries (1204-ca.1310), Nicosia 1982. M. Cacouros, M.-H. Congourdeau (eds), Philosophie et Sciences à Byzance de 1204 à 1453, Peeters, Leuven 2006. Alice Gardner, The Lascarids of Nicaea, London 1912. H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμ. Α, Αθήνα 1991, σ. 84-86, 253-255, 258-260, 399 κ.ε., τόμ. Γ, Αθήνα 1994, σ. 44,45. Καρλ Κρουμπάχερ, Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας, τόμ. Γ, Αθήνα 1964, σ. 457-461. R.J. Makrides, Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ. I, New York, Oxford 1991, σ. 296. Β.Ν.Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία, Αθήνα 1977, σ. 216-219. Γιάννα Κατσιαμπούρα