Μετά το θάνατο του ηγέτη τους, οι άνθρωποι της Βενεζουέλας εξέφρασαν τον πόνο τους, αλλά κυρίως την επιθυμία τους να συνεχίσουν τη Μπολιβαριανή επαναστατική διαδικασία. ΜΕΤΑ τον Τσάβες: Ποιες είναι οι προκλήσεις για την επανάσταση; Rémy Herrera (CNRS, Γαλλία) Η απώλεια του μεγαλύτερου επαναστατικού ηγέτη στη Βενεζουέλα μετά το Σιμόν Μπολιβάρ είναι αναντικατάστατη. Ειδικά στο σημερινό διεθνές πλαίσιο, η απώλεια αυτή είναι τεράστια για τις προοδευτικές δυνάμεις. Οι εχθροί της Μπολιβαριανής Επανάστασης, εντός και εκτός της Βενεζουέλας, επιχειρώντας να εκμεταλλευτούν τη δύσκολη κατάσταση της χώρας πρέπει να γνωρίζουν ότι ένας ηγέτης, ακόμα κι αν είναι μια πολύ σημαντική και ιστορική προσωπικότητα, δεν αποτελεί ολόκληρη την επανάσταση. Σε μια επαναστατική διαδικασία παγκόσμιας σημασίας, όπως αυτή που λαμβάνει χώρα στη Βενεζουέλα αυτά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, η βασική κινητήριος δύναμη του κοινωνικού μετασχηματισμού είναι οι μάζες. Αυτές παράγουν τους ηγέτες τους, και είναι οι μάζες που οδηγούν την Ιστορία. Αυτές οι μάζες, ξεκινώντας από τους πιο φτωχούς, των οποίων οι φιλοδοξίες έχουν κρυσταλλωθεί και μεταφραστεί σε δράση από τον Πρόεδρο τον οποίο είχαν επιλέξει από το 1998, τον Hugo Chávez Frías, γνωρίζουν τη δυσκολία του εγχειρήματος. Γνωρίζουν ότι πολλά απομένουν να γίνουν για να οικοδομήσουμε μια πιο δίκαιη και πιο ανθρώπινη κοινωνία, στο πνεύμα του ηγέτη τους, ο οποίος πρόσφατα έφυγε από τη ζωή. Αυτό είναι τώρα το καθήκον αυτών των μαζών και της επαναστατικής κυβέρνησης τους, οι οποίοι έχουν προκαλέσει το θαυμασμό των λαών του κόσμου, τολμώντας να αντισταθούν στην ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών. Η πρόοδος που έχει ήδη επιτευχθεί Παρά τις πολλές προκλήσεις που συνοδεύουν την επαναστατική διαδικασία της Βενεζουέλας και τους ρεαλιστικούς φραγμούς που την χαρακτηρίζουν, έχει παραχθεί αναμφισβήτητη πρόοδος, η οποία βελτίωσε σημαντικά τις συνθήκες διαβίωσης της συντριπτικής πλειοψηφίας των πολιτών. Γνωρίζουμε ότι όλα τα χρόνια της προεδρίας Τσάβες είχαν θετικό διεθνή αντίκτυπο: συνέβαλε στην υποχώρηση του σχεδίου ελεύθερων συναλλαγών της αμερικανικής ηπείρου, τέθηκε στην αντεπίθεση με τη δημιουργία της Μπολιβαριανής Εναλλακτικής για την Αμερική (ALBA) που διαδραμάτισε
βασικό ρόλο στην δημιουργία της Τράπεζας του Νότου και των ενεργειακών συμμαχιών, έγιναν προσπάθειες περιφερειακής ολοκλήρωσης στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, προωθήθηκε η συνεργασία Νότου-Νότου καθώς και προώθηση ενός πολυπολικού κόσμου. Εάν περιοριστούμε στα επιτεύγματα σε εθνικό επίπεδο, υπήρξε αποφασιστική πρόοδος σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Η μεγάλη αύξηση των κοινωνικών δαπανών μέσω του κρατικού προϋπολογισμού ή ειδικών ταμείων, καθώς και η εφαρμογή κοινωνικών αποστολών στους τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης, των τροφίμων, της στέγασης και των υποδομών, έχουν οδηγήσει σε μια σημαντική μείωση της φτώχειας (από πέραν του 55% σε λιγότερο από 27% του πληθυσμού μεταξύ 2003 και 2010), καθώς και στη βελτίωση των κοινωνικών δεικτών (ταχεία μείωση του ποσοστού της παιδικής θνησιμότητας, αύξηση του προσδόκιμου ζωής, κ.λπ.). Οι ανισότητες, οι οποίες εξακολουθούν να είναι μεγάλες, έχουν μειωθεί σημαντικά από τότε που ο Τσάβες ανέλαβε την εξουσία, όπως καταδεικνύεται στην θετική εξέλιξη του δείκτη που ονομάζεται Gini, για παράδειγμα. Μία από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να αλλάξει η πολιτική της επανάστασης προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της μεταφοράς των εσόδων από το πετρέλαιο - ο κύριος πόρος της οικονομίας - προς όφελος των φτωχών είναι η ενεργοποίηση και οργάνωση της συμμετοχής του λαού. Η πρόοδος σε αυτόν τον τομέα υπήρξε τεράστια, χάρη στα νέα όργανα της «λαϊκής εξουσίας» (poder popular). Έχουν δημιουργηθεί νέες δομές συμμετοχής των ανθρώπων σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων που σχετίζονται με την κατανομή του κρατικού προϋπολογισμού, όπως τα τοπικά συμβούλια σχεδιασμού, συναντήσεις πολιτών στις κοινότητες, τα τοπικά συμβούλια δημόσιου σχεδιασμού που συμμετέχουν σε δήμους. Μεγάλοι τομείς της δημόσιας ζωής έχουν επηρεαστεί από αυτά τα συμβούλια για τη λαϊκή κινητοποίηση σε πολιτικο-οικονομικά ζητήματα (τοπικές τράπεζες, συνεταιρισμοί, συλλογικές ιδιοκτησίες). Από το 2007 έχει ολοκληρωθεί η νέα πολιτική οργάνωση, με τη δημιουργία των εργατικών και των αγροτικών συμβουλίων για να αυξηθεί η συμμετοχή τους σε τοπικές διαχείρισης εταιρειών και αγροκτημάτων. Η πρόσβαση στη γη έχει επίσης επεκταθεί μέσω της αγροτικής μεταρρύθμισης που θεσπίστηκε τόσο στις αστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές. Στο οικονομικό επίπεδο, η καταστροφική λογική του νεοφιλελευθερισμού με τις ιδιωτικοποιήσεις και με την εγκατάλειψη της εθνικής κυριαρχίας έχει τερματιστεί. Οι στρατηγικοί τομείς έχουν ρυθμιστεί ή ακόμα και (επαν)εθνικοποιηθεί από το κράτος, κάτι που επέτρεψε την ανάκτηση ενός μέρους των φυσικών πόρων της χώρας. Με την υποστήριξη των μαζών, ο Τσάβες έχει προωθήσει μεταρρυθμίσεις με επαναστατικό περιεχόμενο και έχει
εφαρμόσει μια εναλλακτική στρατηγική στον καπιταλισμό. Μετά την επανεκλογή του το 2006 άρχισε να καθοδηγεί τη διαδικασία του μετασχηματισμού της κοινωνίας σε σοσιαλιστική μορφή οργάνωσης που ονομάζεται «σοσιαλισμός του 21ου αιώνα». Η εθνικοποίηση βασικών επιχειρήσεων επέτρεψε στο κράτος να αναλάβει τον έλεγχο των τομέων που θεωρούνται στρατηγικής σημασίας για την ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένων των υποδομών (ηλεκτρισμός, τηλεπικοινωνίες, κ.λπ.). Μια καινοτομία από την εμπειρία της Βενεζουέλας υπήρξε η δημιουργία επιχειρήσεων κοινωνικής παραγωγής: μονάδες παραγωγής οι οποίες τυγχάνουν δημοκρατικής διαχείρισης από τους ίδιους τους εργαζόμενους. Η παροχή δημοσίων υπηρεσιών, που προκύπτει από τις δημόσιες δαπάνες, αυξήθηκε σημαντικά. Τέλος, παρά τις δυσκολίες εξαιτίας του ανισοζύγιου πληρωμών και της ύπαρξης εθνικού νομίσματος, η Βενεζουέλα, κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Τσάβεζ, κατέγραψε σχετικά υψηλά ποσοστά οικονομικής ανάπτυξης. Μελλοντικές προκλήσεις Παρά την πρόοδο που επιτεύχθηκε, οι αντιφάσεις συνεχίζουν, μέχρι στιγμής, να διαπερνούν την επανάσταση και εμποδίζουν τους όρους που θα συντελούσαν στη μετάβαση της προς στο σοσιαλισμό». Μερικές αντιφάσεις που έχουν σοβαρές επιπτώσεις σχετίζονται με την εξειδίκευση της χώρας στον τομέα του πετρελαίου, η οποία ενισχύεται για σχεδόν έναν αιώνα. Βεβαίως, από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2010, η συνεισφορά του τομέα του πετρελαίου στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν μειώθηκε (από 18,5% περίπου στο 12,0%, σύμφωνα με τα στοιχεία από την Κεντρική Τράπεζα της Βενεζουέλας), ενώ η συνεισφορά του συνόλου των υπηρεσιών στο ΑΕΠ αυξήθηκε (υπηρεσίες παροχής νερού και ηλεκτρικού ρεύματος, μη-κερδοσκοπικών τομέων, καθώς και του εμπορίου, των τραπεζών και των ασφαλιστικών). Μια ανησυχητική παρατήρηση - η οποία δεν ισχύει αποκλειστικά για τη Βενεζουέλα, αλλά παρατηρείται σε πολλές χώρες του Νότου, συμπεριλαμβανομένων και των «αναδυόμενων» χωρών - είναι η δυσκολία στην εκβιομηχάνιση. Κατά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, οι επίσημες στατιστικές δείχνουν πράγματι μια ελαφρά μείωση του μεριδίου της μεταποιητικής βιομηχανίας στο σύνολο της παραγωγής (περίπου από το 17,5% στο 16,0%). Το κύριο χαρακτηριστικό της οικονομίας της Βενεζουέλας κατά τη διάρκεια των ετών της Μπολιβαριανής Επανάστασης παραμένει η ισχυρή εξωτερική
εξάρτηση, ειδικά σε σχέση με τις εξαγωγές πετρελαίου (και των εισαγωγών βιομηχανικών προϊόντων και τροφίμων). Η επίδραση των εξωτερικών παραγόντων διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στη στρατηγική που εφαρμόζει η κυβέρνηση. Η εμμονή - ακόμη και εμβάθυνση στην εξειδίκευση στον τομέα του πετρελαίου δεν έχει επιτρέψει την αποσύνδεση από τον ισχυρό μηχανισμό του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, ούτε έχει επιτρέψει στη Βενεζουέλα να μετατρέψει - προς το παρόν - την παραγωγή και τις εμπορικές δομές που της κληρονομήθηκαν από το παρελθόν. Η εξάρτηση από τις καπιταλιστικές χώρες για την εισαγωγή της σύγχρονης τεχνολογίας δημιουργεί τον κίνδυνο αποκλεισμού ορισμένων τμημάτων του παραγωγικού μηχανισμού. Η χώρα είναι χρεωμένη σε τράπεζες καπιταλιστικών χωρών και πρέπει πάντα να πωλεί τα προϊόντα της σύμφωνα με τους κανόνες της αγοράς στις παγκόσμιες αγορές, που κυριαρχούνται από οικονομικά ολιγοπώλια και τις πολυεθνικές εταιρείες του Βορρά. Οι συναλλαγές γίνονται, τις περισσότερες φορές, σε δολάρια ΗΠΑ, εξ ου και το έμφυτο φαινόμενο της δολαριοποίησης της οικονομίας που προκαλείται από τις εξαγωγές υδρογονανθράκων. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η επαναστατική κυβέρνηση για να αντισταθμίσει τις στρεβλωτικές επιπτώσεις αυτού που αποκαλείται Ολλανδική ασθένεια (η εμφανής σχέση μεταξύ της αύξησης στην εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και τη μείωση του μεταποιητικού τομέα) που συνδέεται με την εξειδίκευση του πετρελαίου, είναι γεγονός: κάθε αύξηση των εσόδων από εξαγωγές έχει οδηγήσει σε μια έκρηξη των εισαγωγών σε σχέση με την παραγωγή των αγαθών και των υπηρεσιών που προσφέρονται από εγχώριες επιχειρήσεις. Υπάρχουν επίσης τεράστια προβλήματα στη διαδικασία του διαρθρωτικού μετασχηματισμού της οικονομίας. Σήμερα, σχεδόν τα τρία τέταρτα της εγχώριας ιδιωτικής παραγωγής εξακολουθεί να κυριαρχείται από μεγάλες επιχειρήσεις (εσωτερικού ή εξωτερικού), οι οποίες οικειοποιούνται ένα σημαντικό μερίδιο του εθνικού εισοδήματος και ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών. Η Βενεζουέλα παραμένει μία περιφερειακή καπιταλιστική οικονομία. Δεδομένου ότι οι παλιές τοπικές αντιδραστικές ελίτ που έμειναν πίσω διατηρούν συγκεκριμένη πολιτικο-οικονομική δύναμη, που εγγυάται την ιδιοκτησία τους στα μέσα παραγωγής (γη, βιομηχανίες, καταστήματα) και μέρος της τραπεζικής και χρηματοπιστωτικής ανάπτυξης, η υλοποίηση ενός δημοκρατικού και μοντέρνου σχεδιασμού προσαρμοσμένου στις ανάγκες της χώρας είναι απολύτως απαραίτητη. Για περισσότερο από μια δεκαετία μετά την έναρξη της επανάστασης, το ίδιο το κράτος παραμένει ένας καπιταλιστικός θεσμός, με τις αντιφάσεις και τους περιορισμούς που απορρέουν από αυτό. Ενώ οι δομές και λειτουργίες του
κράτους δεν παραμένουν οι ίδιες, δεν έχουν ακόμη βιώσει βαθιά αλλαγή. Στην πραγματικότητα, μέσα στο κρατικό σύστημα, ισχυροί υπάλληλοι και εμπειρογνώμονες, που συντηρούν τις παλιές πρακτικές διαχείρισης και ιδεολογικές αξίες ατομικιστικής στάσης, διατηρούν τον έλεγχο των διοικητικών αποφάσεων και εμποδίζουν την εφαρμογή των μέτρων που υιοθέτησε η κυβέρνηση. Τα πλεονάσματα πετρελαίου εξακολουθούν να είναι η κύρια πηγή των δημόσιων προϋπολογισμών, που αντιπροσωπεύουν σχεδόν το ήμισυ των εσόδων της κυβέρνησης (σε αντιπαραβολή με το 15% για τους φόρους μη-πετρελαιακών εσόδων). Μια από τις μελλοντικές προκλήσεις για την κυβέρνηση θα είναι να βρει τρόπους για να προχωρήσει σε μετασχηματισμούς με νόμιμο τρόπο, στη βάση των νέων θεσμών λαϊκής εξουσίας, έτσι ώστε ο κρατικός μηχανισμός (αυτός του καπιταλιστικού κράτους που ελέγχεται εν μέρει, και αυτός του παράλληλου κράτους», καθώς και η εθνική εταιρεία πετρελαίου PDVSA) να προσπαθήσει να οδηγήσει σταδιακά την καπιταλιστική κοινωνία προς τον σοσιαλισμό. Σε γενικές γραμμές, πολλές πτυχές των θεσμών της λαϊκής εξουσίας, των κρατικών δομών και των οικονομικών πολιτικών θα πρέπει να τροποποιηθούν για να εδραιωθεί η κοινωνική βάση της επανάστασης. Για την εμβάθυνση της σοσιαλιστικής μετάβασης με τη συνύπαρξη μεικτών μορφών συλλογικής και / ή κρατικής ιδιοκτησίας του κεφαλαίου - η νέα επαναστατική κυβέρνηση θα πρέπει να αυξήσει το βάρος των δημοσίων επιχειρήσεων και εκείνων της κοινωνικής παραγωγής, καθώς και να βελτιώσει την ενσωμάτωση των διαφόρων δημόσιων πολιτικών (δημοσιονομική, φορολογική, νομισματική και συναλλαγματική ισοτιμία), αλλά και τις κοινωνικές αποστολές. Προς αποφυγή της οπισθοδρόμησης, είναι απαραίτητο να συνεχιστεί η οργάνωση της λαϊκής συμμετοχής και της δημοκρατικής σύγκλισης των προοδευτικών δυνάμεων. Ο αγώνας ενάντια στα δεινά που κληρονομήθηκαν από το προηγούμενο καθεστώς (ανισότητα, διαφθορά, ανασφάλεια), τα οποία εξακολουθούν να υπάρχουν, πρέπει να ενταθεί. Η νέα κυβέρνηση πρέπει να επανεξετάσει επίσης τη στρατηγική της για την εξεύρεση λύσεων στα προβλήματα που σχετίζονται με την εξειδίκευση στον τομέα του πετρελαίου (από την άποψη της τάσης για αποβιομηχάνιση, της εξάρτησης σε τρόφιμα ή της νομισματικής αποσταθεροποίησης, μεταξύ άλλων), προκειμένου να οικοδομηθεί μια κοινωνική και περιβαλλοντική εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό. Χάρη στον Ούγκο Τσάβες, για πρώτη φορά, τα έσοδα του πετρελαίου χρησιμοποιήθηκαν για τη ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των απλών ανθρώπων. Η Βενεζουέλα έχει μετατραπεί σε ένα αντι-ιμπεριαλιστικό μέτωπο μείζονος σημασίας και οι προσπάθειές της να ενώσει τις χώρες του Νότου έχουν επιφέρει εξελίξεις σε όλο τον κόσμο.
Η μελλοντική πορεία της επανάστασης εξαρτάται κυρίως από τον αγωνιζόμενο λαό της Βενεζουέλας. Περιμένουμε ήδη μια ισχυρή κινητοποίηση στις επερχόμενες εκλογές υπέρ του υποψηφίου του Τσάβες, του Nicolás Maduro, ο οποίος θα τον διαδεκτεί ως πρόεδρος. Ωστόσο, η πορεία της Μπολιβαριανής Επανάστασης θα εξαρτηθεί επίσης από την υποστήριξη ξένων χωρών. Καθήκον των προοδευτικών δυνάμεων του Βορρά και του Νότου, είναι να επιδείξουμε αδελφική αλληλεγγύη. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ. Εκφράζουμε την αλληλεγγύη μας στον πόνο του λαού της Βενεζουέλας που έχει χάσει τον Πρόεδρό της, τον Ούγκο Τσάβες Φρίας.