ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Φέρων οργανισµός και ταυτότητα αρχιτεκτονικού έργου Αλέκα Μονεµβασίτου-Αντωνακάκη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σχολή Αρχιτεκτόνων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ιούνιος 2003 Όπως όλοι γνωρίζουµε, ο σχεδιασµός ενός κτηρίου ήταν πάντα αποτέλεσµα συνδυασµού πλήθους παραµέτρων µε περισσότερο ή λιγότερο καθοριστικό χαρακτήρα, όπως: 1.Οι προγραµµατικές απαιτήσεις, που εκφράζουν τον τρόπο χρήσης και κατοίκησης του χώρου και προβάλλουν πρότυπα ζωής. 2.Το κλίµα και τα χαρακτηριστικά του άµεσου περιβάλλοντος, το έδαφος δηλαδή, οι προσανατολισµοί, οι θέες, τα γύρω κτίρια, δεδοµένα υποτιµηµένα ή υπερτιµηµένα σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της αρχιτεκτονικής. 3.Το ισχύον κάθε φορά θεσµικό πλαίσιο µε τους όρους και περιορισµούς του, που δηλώνει ή θα έπρεπε να δηλώνει την έγνοια και τη φροντίδα της Πολιτείας για τον τρόπο παραγωγής του δοµηµένου περιβάλλοντος. 4.Τα διατιθέµενα υλικά και οι τρόποι κατασκευής, που πάντοτε έπαιζαν ένα σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της εικόνας των κτηρίων και της ταυτότητας του χώρου. Ο αρχιτέκτονας είναι εκείνος που έχει ως µέληµα και επαγγελµατική υποχρέωση, συνδυάζοντας όλες τις παραµέτρους, που άλλοτε λειτουργούν ως άλλοθι για πράγµατα που δεν αποτολµούµε και άλλοτε αποτελούν αφετηρία των επιλογών και των προτάσεών µας να δώσει απάντηση στα σύνθετα προβλήµατα-κοινωνικά, πολιτιστικά, πρακτικά, οικονοµικά, τεχνικά- ώστε να προκύψει ένα αποδεκτό λειτουργικά και αισθητικά αποτέλεσµα. Ο γνωστός Ολλανδός αρχιτέκτονας H. Herzberger σε οµιλία του στην Αθήνα πριν µερικά χρόνια είχε πει χαρακτηριστικά: «Είναι εύκολο να σχεδιάσεις ένα κτήριο, ώστε να είναι λειτουργικό. Είναι εύκολο να σχεδιάσεις ένα κτήριο, ώστε να είναι ωραίο. Αυτό που είναι δύσκολο, είναι το να σχεδιάσεις ένα κτήριο, ώστε να είναι ταυτοχρόνως λειτουργικό και ωραίο». Στην πορεία που ο σχεδιαστής αρχιτέκτων ακολουθεί, για να µετουσιώσει τις ποικίλες παραµέτρους σχεδιασµού σε κτήριο, τα υλικά και οι τρόποι κατασκευής που θα χρησιµοποιήσει είναι καθοριστικής σηµασίας για τη µορφή του κτηρίου και την ποιότητα του χώρου, είναι το 1
όχηµα που θα τον οδηγήσει, θα τον βοηθήσει να µεταβεί από ένα κόσµο ιδεών σε ένα υλικό κόσµο και να δώσει ταυτότητα στο έργο του. Και ενώ παλιότερα τα διατιθέµενα υλικά µε τις δυνατότητες που αυτά παρείχαν σε κατασκευαστικές µεθόδους ήταν για πολλές κοινωνίες ένας µονόδροµος στη δηµιουργία των µορφών, στις µέρες µας το πλήθος των υλικών που βρίσκει κανείς σε όλα τα πλάτη και τα µήκη της γης σε συνδυασµό και µε τις τεχνολογικές εξελίξεις έχουν πολλαπλασιάσει τα κατασκευαστικά και τα µορφολογικά πρότυπα για τους σχεδιαστές. Στην Αθήνα στις αρχές του 21 ου αιώνα, µε τα έργα που κατασκευάζονται πάνω και γύρω από µεγάλους οδικούς άξονες εν όψει της Ολυµπιάδας του 2004, γινόµαστε καθηµερινά µάρτυρες αλλαγών, που έχουν σχέση µε την ευρύτατη χρήση µετάλλου είτε µε τη µορφή φέροντα µεταλλικού σκελετού, είτε µε τη µορφή στοιχείων για πλήρωση ή επικάλυψη αλλά και µε τις επιπτώσεις που αυτή η χρήση έχει στην ταχύτητα ανέγερσης των κτηρίων. Να σηµειώσω εδώ ότι τόσο εκτεταµένη χρήση του µετάλλου στις κτιριακές κατασκευές είχε να δει η ελληνική πρωτεύουσα από τα τέλη του 19 ου αιώνα, όταν κατασκευάστηκαν σε κεντρικά κτήρια αρκετές εµπορικές στοές µε γυάλινη κάλυψη σε σιδερένιο σκελετό καθώς και πολλοί από τους σταθµούς του Η.Σ.Α.Π. Παρά ταύτα στη χώρα µας τόσο τα δηµόσια κτήρια όσο και οι κατοικίες εξακολουθούν να έχουν στο µεγαλύτερο ποσοστό τους φέρουσα κατασκευή από οπλισµένο σκυρόδεµα. Ένα υλικό που από το 1910 περίπου, οπότε κτίζεται στην Αθήνα το πρώτο κτήριο µε µπετόν, αντικαθιστά σταδιακά την τοιχοποιία ως φέρουσα κατασκευή, αλλάζοντας όχι µόνο τη µορφή των κτηρίων αλλά και τη µορφή των πόλεων. Απελευθέρωση της κάτοψης, µεγάλα ανοίγµατα στις όψεις, αύξηση του αριθµού των ορόφων και του ύψους των κτηρίων, δώµατα αντί στεγών. Στην πλούσια σε κατασκευαστικές δυνατότητες και επιλογές υλικών εποχή µας η χρήση κανενός απ αυτά δεν µπορεί να αποκλειστεί στη διαµόρφωση του φέροντα οργανισµού ενός κτηρίου. Ενός φέροντα οργανισµού που πρέπει να συνδυαστεί µε τις σύγχρονες και πολύ σηµαντικές απαιτήσεις για κλιµατική άνεση και µηχανολογικό εξοπλισµό, όπως και για την καλύτερη ενεργειακή συµπεριφορά των κτηρίων. Ας µην ξεχνάµε πως εδώ και αρκετά χρόνια περνάµε µια περίοδο αναθεώρησης παλιότερων επιλογών µας, σχετικών µε τις αρνητικές επιπτώσεις της δόµησης στο περιβάλλον. Παρ όλο που στις µέρες µας διαπιστώνεται µια τάση για τη χρησιµοποίηση πιο ελαφριών υλικών, πιο φιλικών στο περιβάλλον, όπως το µέταλλο και το ξύλο, ακόµα και στις φέρουσες κατασκευές, όπως ήδη είπα, το οπλισµένο σκυρόδεµα εξακολουθεί να κρατά την πρώτη θέση 2
στις επιλογές αρχιτεκτόνων και µηχανικών σαν υλικό διαµόρφωσης του φέροντα οργανισµού των κτηρίων. Όποιο και αν είναι όµως το υλικό διαµόρφωσης της φέρουσας κατασκευής, η αναζήτηση µιας τάξης για την οργάνωση των φερόντων στοιχείων είναι απαραίτητη για να ενσωµατωθούν, να ιεραρχηθούν και να συνδυαστούν µε την παρουσία της οι ποικίλες και συχνά αντιφατικές απαιτήσεις του προγράµµατος, του τόπου, του θεσµικού πλαισίου. Και όπως σε ένα κείµενο, αν δεν εντάξεις τα όσα γράφεις σε ένα σκελετό, για να κάνεις πιο σαφές το νόηµά τους και να αναδείξεις την ουσία και την αναγκαιότητα του λόγου σου, έτσι και στο κτήριο, η ύπαρξη της τάξης οδηγεί στην ενότητα και την ταυτότητα του συνόλου. Σ αυτή τη διαδικασία σχεδιασµού και το πέρασµα από την καταγραφή των δεδοµένων και των απαιτήσεων στην υλοποίηση ενός έργου, η αναζήτηση µιας τάξης για την οργάνωση του χώρου αλλά και για την οργάνωση της κατασκευής έχει οδηγήσει στην επιλογή συστηµάτων που διαµορφώνουν την κάτοψη του κτηρίου και προσανατολίζουν τις µελλοντικές επιλογές. Και όπως λέει ο H. Herzberger «κάθε καλοσχεδιασµένο κτήριο διέπεται από µία κεντρική ιδέα µε σαφή θεµατική ενότητα, ενότητα λεξιλογίου, υλικού και κατασκευαστικής µεθόδου». Αν και σε πολλά έργα το κατασκευαστικό σύστηµα και ο φέρων οργανισµός προβάλλονται ως τα κυρίαρχα στοιχεία συγκρότησης της µορφής, η σηµασία τους, ακόµα και όταν αυτά υποτάσσονται σε άλλες συνιστώσες του σχεδιασµού, είναι πολύ µεγάλη για το τελικό αποτέλεσµα. Και «µπορεί να φαίνεται πως η επιλογή ενός δοµικού συστήµατος περιορίζει την ελευθερία διαµόρφωσης του χώρου. Όταν όµως ο τρόπος οργάνωσης του φέροντα οργανισµού είναι σωστά επιλεγµένος, όχι µόνον δεν περιορίζεται η ελευθερία αλλά αντίθετα επεκτείνονται οι δυνατότητες προσαρµογής και έκφρασης», για να θυµηθούµε και πάλι τον Herzberger. Χωρίς αυτός να είναι ο µόνος τρόπος, είναι πολύ συνηθισµένο η µελέτη ενός κτηρίου να αρχίζει µε τη µελέτη της κάτοψης, που σύµφωνα µε τον Άρη Κωνσταντινίδη είναι αυτή «που τα γεννάει όλα». Στην κάτοψη µεταφέρονται όλες εκείνες οι παράµετροι που επηρεάζουν το σχεδιασµό. Το υλικό που επιλέγουµε για την κατασκευή του φέροντα οργανισµού σε συνδυασµό πάντα µε τη χρήση του χώρου καθορίζει την πυκνότητα των φερόντων στοιχείων στην κάτοψη. Μέσα από τη σχεδιαστική διαδικασία έχουν αναπτυχθεί πρακτικές, σχετικές µε την οργάνωση και τη χάραξη της φέρουσας κατασκευής, από την επιλογή των οποίων εξαρτάται η αρχιτεκτονική έκφραση και η 3
µορφή του κτηρίου µε επιπτώσεις τόσο στη διαµόρφωση των ορίων όσο και στην ποιότητα του χώρου. Εξετάζοντας λοιπόν την κάτοψη-η τοµή είναι µια άλλη ιστορία εξ ίσου σηµαντική- φθάνουµε σε διαφορετικά κάθε φορά αποτελέσµατα ανάλογα µε το αν χρησιµοποιούµε: 1. Φέροντες τοίχους ή υποστυλώµατα. εν αποκλείεται και ο συνδυασµός τους. Θα µπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως είναι η επανάσταση που φέρνει η χρήση του οπλισµένου σκυροδέµατος που οδηγεί στη δυνατότητα να εφαρµοστεί µια αρχιτεκτονική σκελετού σε µεγάλη έκταση, και που έχει ταυτόχρονα ως συνέπεια την απελευθέρωση της κάτοψης και της όψης, επηρεάζοντας την αντίληψή µας για το χώρο. 2. Έναν αδιαφοροποίητο σε άνοιγµα κάνναβο ή οργάνωση της κατασκευής σε ζώνες µε εναλλαγή µικρών και µεγάλων ανοιγµάτων. Η οργάνωση της κατασκευής σε ζώνες µπορεί να προκύψει από την πρόθεση του µελετητή να διαφοροποιήσει τις περιοχές κίνησης από τις περιοχές στάσης, τους κύριους από τους βοηθητικούς χώρους, τους κλειστούς από τους υπόστεγους και να εκφράσει ή να µην εκφράσει αυτή τη διαφορά στη στέγαση ή και στον όγκο του κτηρίου. 3. Κατασκευαστικές νεκρές- ζώνες ή όχι σε µια ή περισσότερες κατευθύνσεις. Το µέτρηµα του κατασκευαστικού ανοίγµατος από τον άξονα των υποστυλωµάτων και των φερόντων τοίχων (µεταξόνιο) ή από τα µεταξύ τους κενά (µετακιόνιο) µπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικούς τρόπους διαµόρφωσης των κατακόρυφων ορίων ως προς το βάθος τους και να προσδώσει στο χώρο µια αίσθηση στατικότητας αλλά και ασφάλειας στην πρώτη περίπτωση, ροικότητας στη δεύτερη. 4.Υποστυλώµατα που ενσωµατώνονται στα κατακόρυφα όρια των χώρων εσωτερικά και εξωτερικά ή αποδεσµεύονται από αυτά. Η τοποθέτηση των φερόντων στοιχείων σε υποχώρηση από τις εξωτερικές επιφάνειες του κτηρίου µπορεί να οδηγήσει στην αντιµετώπιση της όψης ως αναρτηµένης επιφάνειας. Στην κάτοψη αποτελεί δόκιµο τρόπο για τη διαµόρφωση ελεύθερου ισογείου. 5. Το ίδιο ή διαφορετικό υλικό και κατασκευαστικό σύστηµα σε όλα τα στοιχεία του κτηρίου. Ο συνδυασµός διαφορετικών υλικών και κατασκευαστικών συστηµάτων, συνηθισµένος στις περιπτώσεις αλλαγών, προσαρµογών, προσθηκών και σταδιακής ολοκλήρωσης του συνόλου µπορεί επίσης να βοηθήσει στο να είναι διακριτή η διαφορά σε τµήµατα του κτηρίου, ανάλογα µε τη χρήση τους. Έχουµε συνηθίσει να συνδέουµε είδη και περιόδους αρχιτεκτονικής µε τον τρόπο που γίνεται ο χειρισµός τέτοιων θεµάτων και είναι πολλά τα 4
παραδείγµατα από την ιστορία της αρχιτεκτονικής, που µπορούν να εικονογραφήσουν όλες αυτές τις περιπτώσεις ξεχωριστά ή συνδυασµένα. Από παιδεία αλλά και από χαρακτήρα µοντέρνα, διάλεξα να δείξω, τελειώνοντας, δύο παραδείγµατα διδακτικά και αντιπροσωπευτικά στον τρόπο που διαµορφώνεται ο φέρων οργανισµός και στις επιπτώσεις που έχει στην οργάνωση και την ποιότητα του χώρου. Πρόκειται για δύο µικρά, µονώροφα κτίσµατα: το σπίτι για διακοπές στην Ανάβυσσο του Άρη Κωνσταντινίδη και το Γερµανικό περίπτερο στη διεθνή έκθεση της Βαρκελώνης του 1929 του Mies van der Rohe. Αφετηρία για το σχεδιασµό δε µπορεί παρά να είναι η χρήση του χώρου. Ο προορισµός του για την εξυπηρέτηση της καθηµερινής ζωής, δηµόσιας και ιδιωτικής. Είναι ο τρόπος που ο Άρης Κωνσταντινίδης προσεγγίζει την αρχιτεκτονική. Αυτός ο τρόπος προσέγγισης συµπληρώνεται στον Κωνσταντινίδη από τη σχέση µε τον τόπο. Η χρήση του πέτρινου τοίχου ως βασικού στοιχείου διαµόρφωσης των κατακόρυφων ορίων του χώρου αλλά και ως στοιχείου που οργανώνει την κατασκευή σε συνδυασµό µε πλάκες και δοκάρια από ανεπίχριστο οπλισµένο σκυρόδεµα είναι τα υλικά εκείνα στοιχεία µε τα οποία ένα µεγάλο κοµµάτι της δουλειάς του γίνεται αναγνωρίσιµο. Ξεκινώντας λοιπόν από το υλικό, χρησιµοποιεί το πάχος του τοίχου, τα 50 εκ. ως ελάχιστη διάσταση από την οποία προκύπτουν οι διαστάσεις όλων των χώρων κλειστών και υπαίθριων. ωµάτια σπιτιών, δωµάτια ξενοδοχείων, αίθουσες µουσείων, υπόστεγα και αυλές υπακούουν διαστασιολογικά σ αυτό το µικρό µέγεθος. Λειτουργεί, δηλαδή, το «νεκρό» αυτό πλάτος ταυτόχρονα ως πλάτος ζώνης και µικρός «λειτουργικός» κάνναβος, όπως θα έλεγε ο δάσκαλός µου Θ. Βαλεντής, που καλύπτει το ίδιο αποτελεσµατικά λειτουργικές και κατασκευαστικές απαιτήσεις. Παρ όλο που ο πέτρινος τοίχος παραδοσιακά είναι το κατ εξοχήν στοιχείο για την οργάνωση της φέρουσας κατασκευής, η χρήση του από τον Κωνσταντινίδη ανατρέπει τα µέχρι τότε πρότυπα. Ο τοίχος της παράδοσης για να λειτουργήσει σωστά κατασκευαστικά απαιτεί την αποµάκρυνση των ανοιγµάτων από τη γωνία, έτσι ώστε η γωνία να ισχυροποιείται. Χαρακτηριστικό επίσης της παραδοσιακής τοιχοποιίας είναι το δέσιµό της µε τη διαµόρφωση του ανωφλίου. Είναι η εµπειρία από τη χρήση του και η συνδροµή του οπλισµένου σκυροδέµατος που επιτρέπουν στον Κωνσταντινίδη να χρησιµοποιήσει τους πέτρινους φέροντες τοίχους σαν πετάσµατα, τονίζοντας κατευθύνσεις, και να καταργήσει τα πρέκια, φθάνοντας τα ανοίγµατα µέχρι την οροφή, σε µια λογική ενοποίησης του µέσα µε το έξω. Το µικρό σπίτι για διακοπές στην Ανάβυσσο, που ο Κωνσταντινίδης σχεδιάζει το 1962, θα µπορούσε να 5
θεωρηθεί το καταστάλαγµα της δουλειάς του, αφού πριν το σχεδιασµό του έχει προηγηθεί µια δεκαετία πλούσιας και γόνιµης αρχιτεκτονικής δραστηριότητας, προϊόν της οποίας είναι η πραγµατοποίηση πολλών κτηρίων µε φέροντες τοίχους από πέτρα. Στο εµβληµατικό για τη µοντέρνα αρχιτεκτονική περίπτερο του Mies στη Βαρκελώνη η λειτουργία είναι στοιχειώδης, δηµιουργώντας την προϋπόθεση για την ελευθερία µε την οποία αντιµετωπίζεται η κάτοψη. Η αναζήτηση της διαφάνειας, ως κύρια συνθετική συνιστώσα, οδηγεί σ ένα παιχνίδι αντικατοπτρισµών και κατευθύνει την επιλογή των υλικών για φέροντα και µη στοιχεία. Τα οκτώ ελεύθερα κοµψά απαστράπτοντα µεταλλικά υποστυλώµατα διατοµής σταυρού, που αποτελούν τα κατακόρυφα φέροντα στοιχεία της κατασκευής, τοποθετηµένα σε δυο σειρές και σε απόσταση από τα όρια της λεπτής πλάκας από οπλισµένο σκυρόδεµα, σχεδόν χάνουν την υλική τους υπόσταση, αφήνοντας το χώρο να ρέει. Σε ένα σύνολο που υπακούει σε κάνναβο 1,00µ.χ 1,00µ.αντίθετα µε τη φανερή ρητή τάξη των τοίχων του Κωνσταντινίδη τα µεταλλικά υποστυλώµατα του Mies δηλώνουν µε λανθάνοντα τρόπο την παρουσία τους, καθοδηγώντας διακριτικά την τοποθέτηση των επενδυµένων µε µάρµαρο επιµήκων τοίχων και των γυάλινων επιφανειών, που διαµορφώνουν τα όρια των χώρων. Μέσα από µια αναµφισβήτητη και σύνθετη πειθαρχία, στην οποία υποτάσσονται φέροντα και φερόµενα στοιχεία, το περίπτερο αποκτά την ταυτότητα και τη χάρη του. 6